Адам анатомиясы және онын мiндеттерi

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

1. Адам анатомиясы жне онын мiндеттерi
Адам анатомиясы (латынша anatome - кесу, бөлшектеу деген угымды бiлдiредi) - адам денесыны курылысын, пiшiнiн, кимылдарын, мушелердiн озара карым-катынасын зерттейтін жаратылыстану ғылымының бір саласы.
Адам анатомиясының негізін салушы - ежелгі рим дәрігері Гален, одан кейін шығыс ғалымдары: ар-Рази, ибн-Рушд, Әбу Әли ибн Сина адам анатомиясына елеулі жаңалықтар қосты. Қазақ даласында адам анатомиясы мәселелері Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының (15 ғасыр), Халел Досмұхамбетұлы (20 ғасыр) еңбектерінде баяндалды.
Бүкіл тірі организмдер сияқты адам денесі жасушалардан тұрады. жасушалар жасушааралық затпен қосылып тін (ұлпа) құрайды.
Тін:
* эпителиалдық,
* дәнекерлік,
* бұлшық еттік,
* жүйкелік болып 4 топқа бөлінеді.
Тін қосылып органдарды құрайды. Жалпы құрылысы мен дамуы біртектес және ортақ қызмет атқаратын органдар - органдар жүйесіне біріктіріледі. Шығу тегі мен құрылыстары ұқсамайтын, бірақ ортақ қызмет атқаратын ағзалар - ағзалар аппараттары деген топқа бөлінеді. Ағзалар жүйесі мен аппараттары адам ағзасын құрайды.
Ағзалар бірнеше жүйеге бөлінеді:
1. тірек-қимыл аппараты;
2. ас қорыту жүйесі;
3. тыныс алу жүйесі,
4. несеп-жыныс аппараты;
5. жүрек-тамыр жүйесі (бұл жүйе өз ішінде қан жасап шығаратын және иммундық жүйе ағзалары болып бөлінеді);
6. сезім ағзалары;
7. эндокриндік бездер;
8. жүйке жүйесі.
Осылардың бәрі бірігіп, адамның қоршаған ортамен арақатынасын жүзеге асырады.
Адам денесі бас, мойын, бағана, қол және аяқ бөліктерінен тұрады. Адам қаңқасына бағана қаңқасы (омыртқа бағанасы және кеуде клеткасын құрайтын сүйектер), бас сүйек және қол-аяқ қаңқалары жатады. Бас сүйек: ми сауыт пен бет сүйектеріне бөлінеді. Ми сауытының ішінде ми, есту және тепе-теңдікті сақтау, көру ағзалары орналасқан. Омыртқа бағанасы: мойын (7 омыртқа), кеуде (12), бел (5), сегізкөз (5) және құймышақ (3 - 5) бөліктерінен тұрады. Омыртқа бағанасының кеуделік бөлігіне 12 жұп қабырғалар бекиді. Олар алдыңғы жағында төс сүйекпен қосылып кеудені құрайды. Кеуде қуысында өкпе, жүрек, кеңірдек, өңеш, тамырлар мен жүйке талшықтары орналасқан. Омыртқа бағанасының бел бөлігі іш бұлшықеттерімен бірге іш қуысын түзеді. Yстіңгі жағында іш қуысы кеуде қуысынан көк ет арқылы бөлінеді. Іш қуысында бауыр, асқазан, талақ, ішек, ұйқы безі, бүйректер, тамырлар, жүйке талшықтары орналасқан. Іш қуысы төменгі жағында жамбас астауы қуысына жалғасады. Бұл қуыста несеп қуығы, тік ішек және жыныс ағзалары жатады. Қол қаңқаларын жауырын, бұғана, тоқпан жілік, шынтақ жілік, кәрі жілік, қол басы сүйектері құрайды. Аяқ қаңқасына жамбас сүйектері, ортан жілік, асықты жілік (кіші жілік) және аяқ басы сүйектері жатады. Сүйектер өзара буындар, шеміршектер арқылы жалғасады. Оларды бұлшықеттер жауып жатады. Адам анатомиясы зерттеу ерекшеліктеріне байланысты бірнеше салаларға бөлінеді: жүйелік немесе қалыпты анатомия - адам денесінің құрылысын ағзалар жүйелері бойынша баяндайды; патологиялық анатомия - ауруға шалдыққан ағзаларды зерттейді; топографиялық анатомия - денедегі ағзалардың, тамырлардың, жүйке талшықтарының өзара орналасуын, арақатынасын талдайды; пластикалық анатомия - адам денесінің сыртқы пішіні мен құрылысы туралы ілім; салыстырмалы анатомия - дамудың әртүрлі сатысында орналасқан тіршілік иелерінің дене құрылысын салыстыра зерттейді.

2.Суйектердiн негiзгi касиетi мен химиялык курамы.
Адамның сыртқы ортамен байланысы,оның қимыл,қозғалысымен сипатталады.Адамның қозғалыс жүйесі- сүйек және бұлшық еттерден тұрады.Сүйектер денеде бір-бірінен буындар,сіңірлер ,шеміршектер және дәнекер ұлпалар арқылы біріккен.Қаңқа сүйектері мен буындар дененің қозғалысында тірек міндетін атқарады,ал оларды қимылға келтіретін мүшелер дененің бұлшық еттері болып саналады.Сүйек туралы ілім- остеология,ал буындардың құрылысын зерттейтін ілім-артрология деп аталады.
Сүйектердің құрылысы
Сүйек (кость).Сүйек - дененің негізгі тіреуші мүшесі.Оның құрылысы өте күрделі.Сүйектің негізін тығыз(қатты) және кемік(борпылдақ) заттар құрайды.Сүйек сыртынан сүйек қабығымен (периост)қапталған.Периост тек сүйектің шеміршек бетінде ғана болмайды.Сүйектің құрылысында ұлпаның барлық түрі кездеседі, бірақ негізгісі - сүйек.Сүйектің сырты қатты,ұлпасы тығыз болып келеді де,ал ішкі жағы екуек,борпылдақ ұлпадан тұрады.Кеуек сүйек ұлпасы қатты қабықтың астында әртүрлі бағытта торланған.Сүйек қалығдап өседі ,сол себепті жасқа қарай сүйектің қалыңдығы ір түрлі болып келеді.Сүйектің периост қабығы жұқа ,бірақ берік дәнекер ұлпа жапырақшасы.Ол сүйекті қоректендіріп тұрады.
Сүйек -- тірі ағзаның тірек-қимыл мүшелерінің ішіндегі жұмсақ тіндердің тірегі және бұлшықеттердің қозуы кезінде рычаг қызметін атқаратын маңызды құрылым. Адамның денесіндегі 200-ден астам тақ және жұп сүйек-тер адамның қаңқасын немесе скелетін құрайды[1]. Сүйек коллагені мен аз мөлшерде суда ерімейтін кальций тұздарымен толыққан майдан тұрады. Сүйек сыртқы қатты қабаттан және ішкі кеуекті қабаттан тұрады.
Сүйектің құрамы. Сүйектің құрамында - 50% су, 12,5% нәруыз тектес ағзалық зат - оссеин (жұмсақ, серпімді ағзалық зат), 21,8% минералды заттар (кальций фосфаты), 15,7% май болады. Оссеин заты сүйекке серпімді, иілгіштік қасиет береді. Жас балалардың сүйегінде ағзалық заттардың мөлшері көбірек. Сүйектері иілгіш болатындыктан спортқа, циркке, балетке жастайынан қабылдайды. Адамның жасы ұлғайған сайын сүйегінде ағзалық заттар азайып, минералды заттар кебейеді. Құрамында минералды заты көп сүйектер иілгіштік қасиетінен айырылып, морт сынғыш келеді.

3.Буындар жне олардын классификациясы
Буын -- бір сүйекпен екінші сүйекті жалғастыратын аралық. Сүйектер бір-бірімен кірігіп немесе қозғалмалы болып жалғасады. Тірі организмдерде Буын 3 түрлі рөл атқарады: дене қалпының сақталуына жәрдемдеседі; дене бөліктерінің өзара орын ауыстыруына қатысады; дененің кеңістіктегі орын алмастыру (локомоция) мүшесі болып табылады. Әрбір буында буындасатын сүйектердің буын беттері; буын қылшықтары және буын қуыстары болады. Буын қапшықтарын 2 қабат қоршап тұрады. Оның ішкі қабатынан буын сары суы бөлініп шығады да, ол Буын аралығын сылап, қозғалуын жеңілдетеді. Буын қапшығының сыртында болатын сіңірлер сүйектерді берік жалғастырып тұрады әрі мүшені белгілі бір бағытпен қозғалтады. Пішіні жағынан Буын беттерін геометириялық айналу денелері ретінде (мысалы, бір осьті айнала қозғалатын цилиндр, екі осьті эллипс, үш және одан көп осьті айнала қозғалатын шар) қарастыруға болады. Осының нәтижесінде осьтер арқылы Буындарда көптеген қозғалыс түрлері орындалады. Мысалы, бүгілу, жазылу, жақындату, қашықтату, айналу, т.б. Адам денесіндегі Буынды және буын ауруларын зерттейтін медицина салаларын артрология, синдесмология деп атайды. Адам денесінде 230 ден астам буындар бар. Буын дегеніміз сүйектердің қозғалмалы байланысатын жері. Әрбір буынның сырты тығыз дәнекер ұлпадан түзілген қабықпн қапталған. Оны буын қапшығы дейді. Буын қапшығының буын сұйықтығы бөлінеді. Сұйық үйкелісті кемітіп, сүйектердің буын ойығында еркін қозғалуына мүмкіндік береді. Буында буын беті, буын қуысы, буын сұйықтығы және буын қапшығы болады. Сүйектің бір-бірімен байланысатын шеті жылтыр, тегіс шеміршекпн қапталған. Қозғалу кезінде шеміршек үйкелісті азайтып,оқыс соққыны әлсіретеді. Буынның құрамына міндетті құрамбөліктер кіреді. Бұл құрамбөліктерден басқа барлық буында болатын қосымша құрамбөліктер бар. Олар міндетті түрде белгілі бір буындарда болады. Барлық қосымша құрамбөліктерді екі типке бөлуге болады.
1. Шеміршек дискілері мен шеміршек астары. Олар сүйектердің буынды беттері арасында орналасады. Солар арқылы мұндай буындарда қозғалыстардың алуан түрі орындалады. Мысалы, тізе және астыңғы жақсүйектерінің буындары.
2. Буындарға жақын орналасқан ұсақ буын сүйектері. Олар кейде буын қабының астында, кейде одан тыс, бұлшық ет байламдары астында орналасады. Мысалы, тізе буын үстінде орналасқан және буынға бұлшық ет сіңірлері арқылы бірігіп тұрады. Аяқтағы үлкен саусақтың осындай сүйегі буын қабының ішінде болады. Мұндай сүйектер буын бетін арттыруға, оны едәуір тұрақты етуге мүмкіндік береді.
Буындарды мынадай принциптер бойынша жіктеуге болады: 1) буын беттерінің саны бойынша, 2) буын беттерінің пішіні бой-ынша және, 3) функциясы бойынша.
Буын беттерінің саны бойынша былай ажыратады:
1. Тек 2 буын бетІ бар қарапайым буын (art. simplex)
мысалы, саусақаралық буындар.
2. Екіден көп буындасқак беті бар күрделі буын (art. composi-
ta), мысалы, шынтақ буыны. КүрделІ буын бірнеше қарапайым
буындасудан түрады, оларда қозғалыс жеке-жеке жүре алады.
Күрделі буында бірнеше буындасудың болуы олардын жалға-
маларыныц ортақтығын қамтамасыз етеді.
3. Буынды екі камераға (екі камералы буын) бөлетін буыніші-
лік шеміршегІ бар комплексті буын fart, cornplcxa). Erep
буынішілік шеміршек диск пішінді болса {мысалы, самай-төменгі-
жақ буынында), камераға толық бөлінеді, немесе егер шеміршек
жартыай тәрізді мениск пішінді болса (мысалы, тізе буынында),
камерага толық бөлінбейді.
4. Бірлесе қызмет атқаратын, бІр-бІрікен бөлек орналаскан,
бірінен бірі оқшауланган бірпсшс комбинация сняқты құрама
б у ы н.

4.Омыртка жотасы жне онын кокирек клеткасы

Омыртқа бағанасы (лат. Columna vertebralіs) -- адам мен омыртқалы жануарлардың тұлға тірек қаңқасы.Адамда Омыртқа бағанасы бір-бірімен өзара омыртқааралық шеміршектер (дисктер), байламдар және бұлшық еттер арқылы байланысқан 32 - 34 омыртқалардан түзілген. Омыртқа бағанасы денеге тірек болып, тұлға мен бас сүйектің қимыл-қозғалысына қатысып, жұлынды қорғайды. Омыртқа бағанасының пішіні адамның тік жүруіне байланысты қалыптасқан. Омыртқа бағанасының атқаратын қызметіне байланысты әрбір омыртқаның өзіне тән құрамдық бөлімдері болады. Омыртқа қуыстарының жиынтығынан Омыртқа бағанасының өзегі пайда болады (жұлынды қорғайды); доғада омыртқаның қозғалысы үшін қажетті - өсінділер орналасқан. Буындық өсінділер омыртқааралық буындарды түзеді, көлденең және қанатты өсінділерге бұлшық еттер мен байламдар бекиді, олар омырқаларды қозғалысқа келтіреді. Омыртқа бағанасының түрлі бөлімдерінде омыртқалардың көлемі мен пішіні әр түрлі болады. Ересек адамның Омыртқа бағанасында 7 мойын, 12 кеуде, 5 бел омыртқалары жеке орналасқан, қалғандары бір-бірімен тұтасып сегізкөз (5 сегізкөз отмыртқасы) және құйымшақ сүйектерін (3 - 5 құйымшақ омыртқалары) құрайды. Кеуде омыртқаларына 12 жұп қабырғалар бекиді. Сегізкөз омыртқалары 17 - 25 жас аралығында тұтасып, бір сүйекке - сегізкөзге, ал құйымшақ омыртқалары жоғалып кеткен құйрықтың қалдығы (рудименті) ретінде орта жаста тұтасып, құйымшыққа айналады.
Омыртқа жотасы төрт жерінен алға және артқа қарай иіледі. Мойын мен бел омыртқалардың тұсында екі иілім алға қарай иілген. Арқа мен сегізкөз омыртқаларының тұсында екі иілім артқа қарай иілген. Жаңа туған нәрестенің омыртқа жотасы түзу, иілімдері болмайды. Нәрестенің мойны қатқанда - мойын, отыра бастағанда арқа иілімі білінеді. Қаз тұрып жүре бастағанда бел мен сегізкөз омыртқаларының тұсындағы иілімдер байқалады. Иілімдер 18-20 жаста толық қалыптасады. Омыртқа жотасының иілімдері кеуде, жамбас қуыстарының мөлшерін кеңейтеді. Иілімдер дененің тепетеңдігін жеңілдетіп, жүгіріп, секіргенде серпімділікті күшейтеді. Бұл омыртқалардың бірімен-бірі жалғасқан жеріндегі шеміршектердің созылғыштық қасиетіне де байланысты. Омыртқа жотасының алға және артқа қарай иілімдері адамның тік жүруіне байланысты қалыптасқан. Бұл - қалыпты құбылыс. Ал омыртқа жотасының бір бүйіріне қарай иілуі бұзылғанда сколиоз (грекше - қисаю, иілу) ауруы пайда болады.Көкірек клеткасы алдыңғы жағынан төс сүйегіне, арт жағынан көкірек омыртқаларына жалғасыды. Адамда 12-жұп қабырға болады. Тұлға сүйектері жас ерекшеліктеріне қарай өзгереді. Ересек адамдардың омыртқа жотасы төрт иін түзеді. Жаңа туған баланың омыртқа жотасының иіндері өте нашар жетілген.
5. Қол сүйектері
Қол сүйектері еркін қозғалмайтын немесе иық белдеуі (бұғана мен жауы-рын) еркін қозғалатын немесе қолдың өз сүйектерінен тоқпан жілік, білек және қол басынан тұрады. Иық белдеуінің сүйектеріне бұғана мен жауырын жатады. Бұғана - ұзына бойы иіліп келген сүйек. Оның денесі және екі басы болады. Ішкі басы төстің тұтқасына, сыртқы басы жауырынның иық өсіндісіне жалғасып көлденең орналасады. Бұғана сүйектері - латынның S әріпі тәрізді иілген сүйек . Бұғананың денесі мен екі ұшы бар. Төстік ұшы төспен, ал акромион ұшы жауырынның акромион өсіндісімен жалғасады. Оның төстік ұшы жуандау, ал акромион ұшы тығыздау. Бұғананың латераль беті дөңес және арқаға қарай, ал медиаль шеті алдына қарай бағытталған.Жауырын - жалпақ, үшбұрышты болып келген сүйек. Көкірек клеткасының арт жағында, жоғарғы қабырғалар тұсында орналасқан. Жауырынның қабырға беті аз төменгі артыңғы мүйістері бар. Шонданай мен қасаға сүйектерінің денесі және екі бұтақтары болады.Аяқтың еркін қозғалатын қаңқасы сан, балтыр және және аяқбасы сүйектерінен құралған. Сандағы негізгі сүйек - ортан жілік. Ортан жілік - адам қаңқасының ішіндегі түтікті сүйектердің ішіндегі ең ұзыны. Оның денесі және екі жағында ұштары болады. Жоғары ұшында ұршық басы, одан төменірек жіңішкерген жері мойны деп ааталады. Сүйектің алдыңғы беті тегіс болғанымен де артқы бетінде ұзына бойына бұдырлы сызық созылып жатады. Жіліктің төменгі басындағы шеткі және ішкі айдаршықтарынан буын беті құралады. Олардың араларында айдаршық аралық шүңқыры болады. Айдаршықтардың сыртқы жағы шеміршекпен қапталып, алдыңғы жағы бірігіп, тізе тобығымен буындасатын буын бетін құрайды. Айдаршықтардың бүйір жақтарында олтаңғы және сыртқы айдаршық үсті төмпектері орналасады. Тізе тобығы тиек тәрізді тізенің үстіндегі үшкілдеу жұмыр сүйек. Ол төрт басты ет сіңірінің ішінде орналасады. Балтыр сүйектері де білек сүйектері тәрізді 2 сүйектен үлкен жіліншік және кіші жіліншік сүйектерінен тұрады. Үлкен жіліншік жоғарғы ұшы жуан төменгі ұшы жіңішке түтікті сүйек. Оның шеткі және ішкі айдаршықтары болады. Онда екі төмпек, ортаңғы және сыртқы төмпек болады. Сүйек үш қырлы болғандықтан, үш жиегі және үш беті бар. Төменгі ұшы төрт бұрышты ортасындағы тобық басы арқылы топай сүйекпен буындасатын буын беті болады. Кіші жіліншік денесі үш қырлы, жоғарғы және төменгі ұштары бар түтік тәрізді жіңішке ұзын сүйек. Төменгі ұшы жуантықтау болады, оны сыртқы тобық деп атайды.Аяқ басы сүйектері тілерсек, табан және бақай сүйектері бөлімдерінен тұрады. Тілерсек сүйектері балтыр мен табан сүйектерін жалғастыратын жеті сүйектен: топай, өкше, қайық, текше пішінді және сына тәрізді үш сүйектен тұрады. Табан сүйектерінің саны бесеу. Бақай сүйектерінің 1-ші бақай сүйектері 2 башпайдан, қалған 2-5-шілері 3 башпайдан құралған. Табан сүйектерінің негізі, денесі жэәне басы болады. Башпай сүйектері де дәл сондай бөлімдерден құралған.

6. Ас қорыту жүйесі
Асқорыту системасының әрбір бөлігі әр түрлі қызмет атқаратындықтан құрылысы мен пішіні де түрліше болып келеді. Ас қорыту органдарының көбі қуысты, олардың қабырғалары үш қабаттан түзілген. Кілегейлі (ішкі), біріңғай салалы ет (ортаңғы) және сір (сыртқы) қабаттары жатады.Ауыз қуысы ас қорыту жолының басталатын мүшесі. Ауыз қуысында тағамның сапасы аңықталып, біршама химиялық, механикалық өңдеуден өтеді. Ауыз қуысына ауыз кіріберісі, қызыл ек, ұрт, қатты таңдай, жұмсақ таңдай, тіл, тіс, күрек тістер, кіші азу тістер, сүт тістер, үлкен азу тістер, сіле-кей бездері жатады.Өңеш-ұзындығы 25-30 см, алдынан артына қарай бағытталып қысылған, бұлшық етті түтік, Ол мойын аймағынан басталып, кеуде қуысына өтеді. Одан көк ет арқылы өтіп, Х-ХI кеуде омыртқаларының тұсында асқазанға жалғасады. Орналасуына қарай өңеш үш бөліктен тұрады: мойын бөлігі, кеуде бөлігі, іш бөлігі.
Асқазан ас қорыту жолының кеңейген бөлігі, асты сақтайды, қорытады және асты қорыту үшін сөл бөліп шығарады. Бауыр - денедегі ең үлкен без, салмағы 1,5-2,0 кг. Бауырдың қызметінің негізгілері: зат алмасуына қатысады (көмірсу ақуыз, май және минералды тұздар алмасуына);Гомеостаздың (ішкі ортаның) тұрақтылығын сақтайды; Қандағы зиянды заттарды залалсыздандырады; Өт жасап шығарады: Гли-коген қоры жиналады, қандағы глюкозаның бірқалыпты мөлшерін сақтайды. Өт қуығы бауырдың төменгі бетінде, оң жақтағы ұзын с айда орналасқан. Пішіні алмұртқа ұқсайды, оның мойны, денесі, түбі болады. Жалпы өт жолының ұзындығы - 7 см. Өттің түсі сары алтын түстес, сілті реакциялы. Тәулігіне 500-1200 мл өт бөлінеді.Ұйқы безі аралас қызмет атқаратын без. Оның қызметі тәулігіне 12 елі ішекке 2 литрдей сөл бөлінеді. Ұйқы безі іш қуысының артқы жағында, асқазанның артында, I-II бел омыртқаларының тұсында орналасқан.Ұйқы безі сөлінің бөлінуі жүйке жүйесі гуморалдық жолмен реттеледі. Ауызға түскен ас рефлекс жолымен ұйқы безін тітіркендіріп, 2-3 минуттан кейін ло сөл бөліп шығара бастайды.Он екі елі ішек, ұлтабар жіңішке ішектің ең қысқа-бөлігі, асқазанның пилорик бөлігінен басталып, ащы ішекпен жалғасады, ұзындығы -21 см.
Тоқ ішек ас қорыту жолының соңғы бөлігі, жіңішке ішектің тікелей жалғасы, ұзындығы 1,5-2 м. Тоқ ішек-соқыр ішек, жоғары көтерілуші, көлденен, төмен бағытталған, қима тәрізді тік ішек болып бөлінеді.Тік ішек ас қорыту жолының соңғы бөлігі. Ол кіші астауда орналасқан, соңы анал немесе артқы түтік. Ол жерде анал бағандары, ал аралықтарында анал қуыстары бар. Тік ішектің жоғары кең. Оны- ішектің ампуласы деп атайды, шырышты қабатында тік ішектің иілген тұстарымен тура келетін қатпарлары бар.

7. Жұтқыншақ ,онеш
Жұтқыншақ (pharynx) - бір жағынан мұрын мен ауыз қуысы, екінші жағынан өңеш пен көмейдің арасындағы байланыстырушы мүше. Адамда Жұтқыншақ ас қорыту және тыныс алу процесіне қатысады. Түтік пішінді қуыс, бұлшықетті мүше, көлденең-жолақты бұлшықет ұлпасынан тұрады. Жұтқыншақ иойын омыртқалаларының алдыңғы жағында орналасады. Ересек адамдарда оның ұзындығы шамамен 11-13 см. Жұтқыншақтың төменгі бөлігі әрі өңешпен әрі көмекеймен байланысады. Жұтылған тамақ жұтқыншақ арқылы өңешке түседі. Тыныс алғанда ауа жұтқыншақтан көмекейге түседі. Жұтқыншақ арқылы тамақ та, ауа да өтеді. Сондықтан ол асқорытуға да, әрі тыныс алу мүшелер жүйесіне жатады. Жұтқыншақ екі бүйіріндегі тесктер арқылы ортаңғы құлақ қуысымен байланысады. Жұтқыншақтың ауыз қуысына жалғасқан жерінде бозғылт-қызыл түсті 6 бадамша бездер орналасқан. Олар ірі лимфа түйіндерінен түзіліп, қорғаныштық қызмет атқарады. Бадамшаларының ішкі лейкоциттерге толы болады. Олар тағам немесе ауамен түскен микробтарды жояды. Егер бадамшалар қабынса, қызмет дереу бұзылады. Бадамшалар лимфа жүйесіне жатады.Жұту кезінде ас жентегі ауыз қуысынан аңқа арқылы Жұтқыншаққа, одан өңешке өтеді. Ал ауа мұрын немесе ауыз қуыстарынан Жұтқыншаққа,одан көмейге кетеді. Адамда Жұтқыншақ омыртқа бағанасының мойындық бөлігінің алдында - бассүйектің астыңғы жағынан, 6 - 7 мойын омыртқалары аралығында орналасып, одан төмен өңешке жалғасады. Оның ұзындығы 12 - 14 сантиметр, ені 5 сантиметрдей. Қабырғасы шырышты, ал шырыш асты негізгі, бұлшықетті, дәнекер тінді қабықтардан түзілген. Жұтқыншақтың мұрындық, ауыздық және көмейлік бөліктері болады. Жұту кезінде Жұтқыншақтың мұрындық бөлігі жұмсақ таңдай арқылы ауыздық бөліктен бөлінеді, көмей қақпашығы көмейді жабады да, ас жентегі мұрын мен көмейге өтпей өңешке бағытталады. Ас ішкен уақытта, асты жұтпай тұрып, не шайыр шайнау кезінде қатты сөйлеу (күлу, тағы да басқа) өте қауіпті, себебі, ауа ағынымен бірге ас жентектері көмейге өтіп кетіп, оны бітеп қалуы ықтимал. Бұл жағдай адам өліміне әкеліп соқтыруы да мүмкін. Жұтқыншақтың жоғарғы күмбезінің және артқы қабырғаларының шекарасында Жұтқыншақ бадамшасы (аденоид - балаларда жақсы дамыған) орналасқан. Мұрындық бөліктің екі бүйір қабырғаларында - есту түтігінің Жұтқыншақтық тесігі орналасқан. Есту түтігі Жұтқыншақты ортаңғы құлақ қуысымен жалғастырып, ондағы ауа қысымын сыртқы ауа қысымымен теңестіру қызметін атқарады. Есту түтігінің айналасындағы шырышты қабықта лимфоидты тіннің жиынтығы - түтік бадамшасы болады. Төменгі сатыдағы хордалыларда Жұтқыншақтың төменгі жағында сумен келген қорегін сүзіп алатын аппараты - эндостилі болады. Жұтқыншақ омыртқалы жануарларда көлденең жолақты бұлшық еттен тұрады. Барлық құрлық жануарларының ұрықтық дамуы кезінде Жұтқыншақта желбезек қапшықтары пайда болады. Мұның соңғы жұбынан өкпе дамиды. Жұтқыншаққа жалғас өңеш, көмей және евстахий түтігі, ал сүтқоректілерде таңдай пайда болғандықтан, бұған қоса ішкі танау, ал қосмекенділерде, бауырымен жорғалаушыларда және құстарда ішкі танау тесігі ауыз қуысына ашылады. Жан-жағынан таңдай доғаларымен жалғасып, ішінде бадамшалар орналасқан ауыз қуысының Жұтқыншақпен жалғасқан жерін сүтқоректілерде аңқа (іsthmus faucіum) деп атайды. Омыртқасыз жануарларда Жұтқыншақ - алдыңғы ішектің жекеленген бұлшық етті бөлігі.
Өңеш (лат. esopagus -- өңеш) (esophagus) - адамның ас қорыту жүйесінің ауыз қуысы мен жұтқыншақты асқазанмен жалғастыратын бөлімі. Өңеш адамда түтік тәрізді, ұзындығы 25 см-дей, диаметрі 16 - 22 мм (созылғанда), қалыңдығы 3,5 - 5,6 мм. Өңеш мойын, көкірек, құрсақ бөлімдерінен тұрады. Оның қабырғасын ішкі - кілегейлі, ортаңғы - етті, сыртқы - көкірек және құрсақ бөліктерін сірлі қабық, мойын бөлігін адвентиция (қан тамырының сыртқы дәнекер қабығы) құрайды. Кілегейлі қабығында кілегей бөлетін альвеолалы түтікше бездер орналасады. Өңештің кілегейлі қабығын көп қабатты эпителий астарлайды. Тағам Өңеш бойымен ет қабатының жиырылуынан және тағамның өз салмағынан төмен қарай жылжиды. Ауруға шалдыққан немесе бөгде зат тұрып қалған Өңешті бармақпен басып не тиісті аспаппен, арнайы зонд жіберіп, рентген арқылы тексереді. Қажет жағдайда хирургиялық операция жасалынады.
Омыртқасыз жануарларда Өңеш ауызқуысы жұтқыншақтан ортаңғы ішекке дейін созылып жатады (мысалы, жалпақ және буылтық құрттарда); жоғары сатыдағы шаянтәрізділерде, семсерқұйрықтыларда, жәндіктердің көпшілік түрлерінде Өңеш шайнау қызметін атқарады. Құстардың Өңеші ұзын болады, ол кейін жемсауға айналады. Ал омыртқалы жануарлардың көпшілігінде Өңеш жұтқыншақты қарынмен жалғастырады.

8.аналык жыныс органдары
Аналық жыныс мүшелері 2 топқа (сыртқы және ішкі) бөлінеді. Сыртқы аналық мушелерге - үлкен, кіші жыныстық жапсарлар және шүртекей (клитор) жатады. Жыныстық жапсарлар май ұлпасы мол терілі қатпарлардан тұрады. Ал ішкі аналық жыныс мушелеріне - екі аналық без, жатыр, екі жатыр түтігі және қынап жатады. Ішкі аналық жыныс мүшелерінің бәрі де жамбас шоңқимасы -- кіші жамбас қуысында орналасады. Аналық бездердің (яичники) пішіні сопақша, ұзындығы 3-4 см. Салмағы 5-8 г. Аналық бездер де аралас бездерге жатады, яғни жұмыртқа жасушаларын және гормондар (экстрогендер, т. б.) бөледі. Аналық бездер көптеген безді көпіршіктерден - фолликулалардан тұрады. Олардан бірте-бірте жұмыртқа жасушалары жетіледі. Аналық бездердің үстіңгі жағын жатыр түтігінің сыртқы шашақты шеті көмкеріп тұрады. Бойжеткендерде (екінші реттік жыныстық жетілу кезінде) әрбір ай сайын гипофиз гормондарының әсерінен безді көпіршіктің біреуі жетіледі. Оның ішінде жұмыртқа жасушасы болады, ол алдымен құрсак қуысына, одан соң жатыр түтігіне түседі. Бездік көпіршік жарылып, ішінен жұмыртқа жасушасының сыртқа шығуын, анабездің жетілуі (овуляция) деп атайды. Бұл үдеріспен етеккірдің (менструация) келуі тығыз байланысты. Етеккір екінші реттік жыныстық жетілуден бастап, шамамен 50 жасқа дейін созылады.Жүктілік кезінде жұмыртқа жасушасының жетілуі де, етеккір де токтайды. Жарылған безді көпіршіктің іші май тектес сары дене деп аталатын затпен толады. Сары дене уакытша гормон бөледі. Егерде жұмыртқа жасушасы сперматозоидпен ұрықтанса, сары дене жүктілік кезінде сақталады. Ал жүктілік болмаған жағдайда, сары дене жойылып кетеді де, етеккір шамамен әр 28 күнде қайталанып отырады. Жатыр түтігі де аналық без сияқты екеу (жұп) болады. Жұмыртқа жасушасы жатыр түтігі арқылы жатырға өтеді.Жатыр - қуықтың артына таман жамбас шоңкимасының қуысында орналасқан алмұрт пішінді бұлшықетті мүше. Нәресте туғанға дейін ұрық жатырда дамиды. Жатырдың кабырғалары негізінен қалың бірыңғай салалы бұлшықеттерден тұрады. Оның ішкі жағын ұсақ қантамырлармен торлаған сілемейлі қабыкша астарлайды. Жатырдың төменгі жағында сыртқа ашылатын бұлшыкетті түтікше - қынап болады. Жатырда дамып жетілген нәресте әйелдер босанатын кезде қынап арқылы сыртқа шығады. Жатырдың қынапқа дейінгі аралығын жатыр мойны дейді. Жатыр мойнын сақина тәрізді бұлшықеттер орап тұрады. Қынап сперматозоидты қабылдайтын және нәрестені сыртқа шығаратын бұлшыкетті мүше. Қынаптың аузы тері қатпарларынан тұратын жыныс жапсарларының аралығында болады. Жыныстық қатынас жасамаған қыздар қынабының аузы дәнекер ұлпасынан түзілген қызпердемен (қыздық) жартылай жабулы тұрады. Зәр шығарылатын тесік қынап аузымен қатар оның алдыңғы жағында орналасады. Аналық жыныс мүшелерінің ауруларын емдейтін дәрігерді гинеколог (гр. gynaikos - әйел) дейді.

8. Зар шыгару жуйеси
Несеп-зәр шығару жүйесіне бүйрек, несеп ағар, қуық және несеп түтігі кіреді. Мүшелері жыныс жүйесімен тығыз байланыста болады.Эмбрионда зәр шығару мен жыныс мүшелері бірге дамиды.
Бүйрек- жұп мүше. Іш қуысының артқы қабырғасында, бел аймағында, XII-ші кеуде, I-II-ші бел омыртқаларының аралығында, омыртқа жотасының екі жағында, іш перденің сыртында. Қалыпты жағдайда оң жақтағы бүйрек сол жақтағыдан төменірек болады. Бүйректің атқаратын қызметі: зәр пайда болады, сыртқа шығарады; қан қысымының тұрақтылығын сақтайтын фермент ренинді бөледі. Бүйректің пішіні бұршаққа ұқсайды. Бүйректің құрылыс бірлігі - нефрондар. Әр бір бүйректе I млн шамасында нефрондар болады.
Зәр, оның құрамы мен мөлшері: тәулігіне 1,5-2,0 л соңғы зәр пайда болады. Бірақ зәрдің мөлшері адамның қабылдаған сұйықтығының мөлшеріне байланысты сұйықты көп қабылдағанда 2,5 л дейін зәр бөледі. Зәрдің бөлінуі тәулігіне бір қалыпты болмайды. Мысалы, түнде зәр аз бөлінеді. Зәрдің бөлуініне адам қызметінің әсері бар. Зәр түсі ақшыл- сары, мөлдір- сұйық, салыстырмалы тығыздығы 1,015-1,020 және қабылданған сұйықтық мөлше-ріне байланысты өзгереді.
Несеп қуығы зәрді уақытша жинап тұратын мүше. Ол жамбас қуысында, тік ішектің алдыңғы жағында, шат байламынын артында орналасқан. Қуықтың қабырғасы өте созылғыш келеді.Оның бос уақытында қабырғасы-ның қалындығы 1,5 см дейін жетеді, ал зәрге тоған кезде 2-3 мм дейін жұқарады. Қуықтың қабырғасы үш қабаттан тұрады. Қуық зәрге толғанда бұлшық ет босаңсып, зәр несеп шығару түтігіне ағады.Бос қуық сиымдылы-ғы -250-500 мл. Қуықтың бұлшық етінен екі жерде қысқыш пайда болады. Қуықтың ішкі еріксіз қысқышы және сыртқы адам еркіне байланысты қысқышы.Қуық зәрге толғанда рецепторлар арқылы тітіркеніс жұлынға барады.Жұлыннан парасимпатик жүйке талшығы арқылы қуықтың бұлшық еті жиырылып,қысқыштарының бұлшық еттері босаңсып, зәр несеп шыға-ратын түтікке ағады. Әйел адамның несеп шығару түтігінің ұзындығы 3,0-3,5 см. Қуықтан басталып төменге қарай бағытталып, жамбас қуысының түбінен өтіп,клитор мен қынап кіреберісінің арасына ашылады.

9. Журек курылысы

Жүрек-ырғақты жиырылуы мен босаңсуы нәтижесінде қанды венадан тартып алып, артерия қан тамырына айдайды. Жүрек кеуде қуысының сол жағындағы алдынғы, төменгі көкірек аралықта орналасқан. Жүректің пішіні конусқа ұқсайды. Конустың ұшы төменге, солға- алға, ал табаны жоғары- артқа, оңға қараған. Жүректің үш беті бар: 1. Алдыңғы- төс-қабырға беті; 2. Төменгі- көкетке қараған; 3. Бүйірдегі - аралық беті. Жүректің төс- қабырға беті дөңестеу, төстің денесі мен шеміршектеріне жанасып тұрады, ал көкет беті тегіс, көкет сіңір орталығында жүрек қабымен бірігеді.
Оң құлақша- артында кеңейген, алдында тарылған құрақша. Оң құлақша мен сол құлақшаның аралығындағы пердеде шыңқыр бар. Ананың құр-сағында бұл жерде ашық тесік болады. Бала туғанда тыныс алуымен бұл тесігі жабылып, орнына шұңқыр қалады. Оң құлақшаға екі қуыс вена құяды. Оң құлақша мен қарыншаның арасында тесік бар, тесікті үш жақтаулы қақпақша жауып тұрады. Бұл арқылы қан құлақшадан қарыншаға өтеді.
Оң қарынша сол қарыншадан ет пердесімен бөлінген. Оның қуысы екі бөліктен тұрады. 1. Артқы-қарынша бостығы. 2. Артерия түтігі. Оң қарынша қуысының ішкі бетінде үш бұлшық ет өсіндісі- емізік бұлшық еттері орналасқан. Олардан жақтаулы қақпақшаларға сіңір талшықтары тартылған.
Сол қарынша ішкі қабырғасында екі емізікше бұлшық ет, сіңір талшықтары бар қуыс. Қуыстың алдыңғы, жоғары бөлігінен қолқа тесігі ашылады. Оны жарты ай тәріздес қақпалар жауып тұрады. Жұректің қабырғасы үш қабаттан тұрады. Ішкі қабаты эндокарт, ортадағысы миокард, сыртқысы эпикард. Құлақшалардың бұлшық ет қабаты қарыншалардікіне қарағанда жұқалау және екі қабаттан тұрады. Олар беткейдегі тереңдегі бұлшық еттер. Ал қарыншалардың бұлшық еті қалың, үш қабаты бар.
Жүрек қақпашалары екі және үш жақтаулы қақпашалардан пайда болады. Олар құлақша мен қарынша арасындағы тесікті жабады. Оң құлақша мен оң қарыншаның аралығында үш жақтаулы қақпаша, сол жақта екі жақтаулы қақпаша бар. Олардың негізгі қызметіқанды қарыншадан кері ағуды сақтайды. Жүректің қақпашалары тесіктерді толық жаппауы мүмкін. Бұл жағдайда жүрек ақауы пайда болады. Жүректің шекарасын анықтаудың үлкен маңызы бар. Жүректің ұшын кейде қуысының алдынан сол жақтағы V қабырға аралығынан, ал жоғары шекарасының - төстен 2-3 см. Он жақта III-V қабырғалардың аралығынан анықтауға болады. Жүректің шекарасын бармақпен ұру арқылы анықтайды.

11.Жулын. Мидын болимдери
Адам жұлынынан 31 жұп жүйке шығады. Оның 8 мойын, 12-і кеуде, 5- і бел, 5-і сегізкөз, 1-і құйымшақ жүйкелері. Әрбір жұлын жүйкесі, жұлыннан екі түбір болып басталады. Олардың алдыңғы түбірі қимылдық, артқы түбірі сезгіш талшықтардан тұрады. Артықы түбір алдынңы түбірге қосылар алдында алдын түйін пайда болады.Жұлын жүйкесінің қосушы тамақтары оны вегетативтік жүйке жүйесінің түйіндерімен жалғасады. Ол I мойын сегментінің тармағы, қимылдатқыш қызмет атқарады.Ми эмбриогенезі, жас ерекшелігі. Ми бөлімдері. Ретикулярлық формация. Қан тамырлары. Сопақша ми, орны, пішіні, ішкі құрылысы. Орны, пішіні, құрылысы. Мишық, пішіні, мөлшері, орны, ішкі құрылысы. Төртінші қарынша, орны, пішіні, құрылысы. Аралық ми, көру төмпесі, төмпе асты, төмпе үсті. Үшінші қарынша. Алдыңғы ми. Орыны, пішіні, мөлшері, бөлім-дері, бөліктері, иірімдер, сайлар. Үлкен жарты тарлардың қыртыс асты бөлім-дері, қыртысы, қыртысының цитомиэлоархитектаномиясы. Ми нервтері.
Мойын өрімі жұлынның төрт жоғарғы мойын жүйкесінің алдынғы тармақтарынан пайда болады. Олардың әрқайсысы 3 тармаққа бөлінеді: қимыл-дық, сезімтал және аралас жүйкелер. Мойын өрімінің сезім талшықтарының тамақтары: кіші желке жүйкесі, үлкен құлақ жүйкесі, мойынның көлденен жүйкесі, бұғана үсті жүйкесі. Мойын өрімінің екі ең ірісі көкет жүйкесі. Ол кеуде қуысына кіріп, кеуде аралығын, жүрек қабын, ішкі өкпе қабын көкетті жүйкелендіреді, одан іш куысына өтіп, бауырдың жалғамаларын жүйкелен-діреді.Бел өрімі 12-ші кеуде, жоғары үш белдік сегменттерден пайда болады және жамабастың үлкен бұлшық етінің арасында.Ол бірнешеге тармақталады. Мықын- іш асты жүйкесі, мықын- шат жүйкесі, сан- жыныс жүйкесі. Олар іш қуысының алдыңғы бұлшық еттерін, сыртқы жыныс мүшелерінің және санның жоғарғы бөлігінің терісін жүйкемен қамтамасыз етеді.Сегізкөз өрім 4-5 бел, барлық сегіз көз, құйымшақ с егменттерінің алдыңғы тармақтарынан пайда болады, алмұрт сияқты бұлшық еттің алдында қысқа және ұзын тармақтарға тармақталады. Отырықшы жүйкесі тізе шұңқырында екі тармаққа бөлінеді: асық жілік жүйкесі, жалпы шыбық жүйкесі.

12.Арка булшык еттеры

Трапеция тәрізді бұлшық ет. Ол арқаның жоғарғы тұсындағы жалпақ бұлшық ет. Шүйде сүйегінен барлық кеуде омыртқалары қылқандарынан басталып бұғананың акромион өсіндісіне және жауырынға жабысады. Ат-қаратын қызметі: жоғары бөлігі жауырынды көтереді, ортадағысы жауы-рынды омыртқа жотасына жақындатып, ал астынғысы оны төменге тартады.
Арқаның жалпақ бұлшық еті: томенгі алтыншы кеуде омыртқасының қыл-қыншасынан, барлық бел омыртқаларынан, мықынның қырынан басталып жоғары көтеріліп қар сүйегінің жоғарғы басындағы кіші томпаққа барып бірігеді. Атқаратын қызметі: иықты, қолды артқа тартып, қолды ішке бүгеді.
Үлкен және кіші ромбы тәрізді бұлшық еттер трапециялау бұлшық еттің астында орналасады. Екі төменгі мойын, төрт жоғарғы кеуде омырт-қаларының қылқаншасынан басталып жауырынның омыртқа шетіне келіп бірігеді. Атқаратын қызметі: жауырынды көтереді, оны омыртқа жотасына жақындатады.
Жауырынды көтеретін бұлшық ет ромбы тәріздес бұлшық еттен жоғарлау, мойынның артқы бөлігінде орналасқан. Жоғарғы алтыншы мойын омырт-қаның көлденең өсіндісінің тұсынан басталып, жауырынның жоғарғы бұрышына келіп бірігеді. Атқаратын қызметі: жауырынды көтереді.
Жоғарғы артқы тісті бұлшық ет ромбы тәріздес бұлшық еттің астында болады. Ол төменгі екінші мойын, екінші жоғарғы кеуде омыртқаларының қалқаншасынан басталып қисая көтеріліп, жоғарғы төрт қабырғаға жабы-сады. Атқаратын қызметі: Қабырғаларды жоғары көтереді.
Төменгі артқы тісті бұлшық ет арқаның өте жалпақ бұлшық етінің астында орналасқан. Ол кеуденің екінші төменгі, белдің екінші жоғарғы омырт-қаларының қылқаншаларынан басталып, төменгі төрт қабырғаға жабысады. Атқаратын қызметі: қабырғаларды төмен тартады. Жоғарғы және төменгі артқы тіс тәрізді бұлшық еттер тыныс алуға қатынасады, кеуде көлемін тартып кеңейтеді.
Арқаның терең орналасқан бұлшық еттері екі топқа бөлінеді. Олар екі жолақ латераль және медиаль болып орналасқан.
Арқаның шандырлары: беткейдегі шандыр тәрізді трапеция тәрізді арқа-ның жалпақ бұлшық етін жауып тұрады.

13.Бугана суйектери
Бұғана (clavіcula) -- иық белдеуін құрайтын сүйектің бірі.
Адамда Бұғананың (ұзындығы 12 -- 15 см) бір ұшы жауырын басымен жалғасады, оның сүйек болып қалыптасуы 16 -- 20 жас аралығына келеді. Ал толықтай адам денесімен бітісіп кетуі 20 -- 25 жаста аяқталады. Бұғана жануарлардың эволюциялық даму сатысында алғаш рет сүйекті балықтарда пайда болады. Тұяқты сүтқоректілерде және ет қоректі жануарларда Бұғана шала дамиды не мүлдем болмайды. Қазақ малдың бірінші кеуде қабырғасын Бұғана немесе Бұғана қабырға деп атайды.
Иық деп денедегі қолдың кеудеге жалғанатын тұсын айтамыз. Иық белдеуінің сүйектеріне омыртқа жотасының жоғарғы жағында екі жауырын сүйектері: бұғана және төс сүйектерімен жалғасады. Жауырынның сыртқы бұрыштары иық басы сүйегі арқылы қол сүйектерімен жалғасады.
Иық буыны тоқпан жілікті, ол арқылы бүкіл қолдың еркін бөлігін иық белдеуімен, атап айтқанда, жауырынмен байланыстырады. Буын түзуге қатысатын тоқпан жіліктің басы шартәрізді. Онымен буындасатын жауырынның буындық ойығы көлемін ұлғайтып, сонымен бірге жілік басы қозғалған кездегі соққылар мен шайқалыстарды жұмсаттатын шеміршекті буын ернуі жатады. Иық буынынң қапшығы жауырында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.