Тіршілік қауіпсіздігі негіздері мақсаттары мен міндеттері
1 Тіршілік қауіпсіздігі негіздері мақсаттары мен міндеттері.
Тіршілік қауіпсіздік негіздері еңбекті қорғау экологиялық қауіпсіздік,ғарыш кеңестігін пайдалану,әуе көлігінің ұшу қауіпсіздігі.Адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасының,табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен салдарын жою.Негізгі мақсаттары:қоршаған ортаны,өндіріс мамандарын және ауыл шаруашылық объектілерін қорғау жөнінде білім алу және оны өмірде іске асыруды үйрету.Негізгі міндеттері:зардап шеккен адамдарды құтқару және басқада шұғыл жұмыстарды ұйымдастыру негіздерімен таныстыру,халықты бейбіт және соғыс кездеріндегі төтенше жағдайлардан қорғана білу әдістерін және зардабын жоюға үйрету.
2 Тіршілік әрекеті қауіпсіздігі саласындағы заңды және құқықтық актілер.
ҚР негізгі заңдарын және тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау облысындағы нормативтік заңдарды,зиянды және зақымдаушы факторлардың адам үшін анатомия-физиологиялық салдарын қорғау тәсілдерін,ТЖ дағы шаруашылық нысандарының жұмыс істеу тұрақтылығын арттыру жолдары мен тәсілдерін,төтенше жағдайларды болжау және олардың салдарын жою әдістерін білу керек,қауіпсіздік пен экологиялықты арттыру бойынша шараларды әзірлеу,басқа да шұғыл жұмыстарға қатысуды жасай білулері керек.
3 Экология және қоршаған ортаны қорғаудың тіршлік қауіпсіздігі үшін маңызы.
Қоршаған ортаны қорғау -қоршаған ортаның табиғи жағдайын жақсарту,табиғи байлықтарды сақтау және көркейту негізінде табиғат пен қоғамның өзара үйлесімді әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік және қоғамдық іс шаралар жүйесі.Қазақстан Республикасында Қоршаған ортаны қорғау туралы Заң 1997 жылы 5 тамызда қабылданған.Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге,табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсеріне жол бермеуге,табиғатты оңтайлы пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.ҚР-ның экология қауіпсіздігі туралы мемлекет тұжырымдамада қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделерін ескере отырып,қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген.
4 Экология ғылымының даму тарихы
Экология терминін ғылымға енгізген адам-Эрнст Геккель. 19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен жекелеген факторлардың әсіресе климаттық факторлардың, организмдердің таралуы мен сан динамикасына әсерін зерттеді. Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас құрылымдық бірлік түзетін азғалар қауымдастықтары туралы ұғым да осы кезде қалыптасты20 ғасырдың басында Экология жеке ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал "экологияның алтын ғасыры" аталған 20 - 40-жылдары популяциялар мен қауымдастықтарды зерттеудің басты бағыттары айқындалып, Экологияның негізгі ережелері мен заңдары тұжырымдалды: Ф.Клементс биоценоздардың өзгеріп, дамитынын және бұл бейімделушілік сипатында ғылыми құбылыс екендігін көрсетті.А.Тинеманн өнім ұғымын енгізді, ал Ч.Элтонның алғашқы оқулығында биоценоздарда жүріп жатқан процестердің заңдылықтары көрсетіліп, трофикалық қуыс ұғымына анықтама берілді, экологиялық пирамидалар ұғымы тұжытрофикал.1926 жылы В.И. Вернадскийдің "Биосфера" атты кітабы жарыққа шығып, онда алғаш рет Жердегі бүкіл тірі азғалар жиынтығының - "жердің тірі затының" ғаламдық рөлі айқын көрініс тапты.А.Тенсли және В.Н. Сукачев еңбектері бірімен бірі өзара тығыз байланысқан, қоршағанфизикалық ортамен зат және энергия алмасып отыратын азғалар кешені туралы көзқарастардың дамуына, экожүйе және биогеоценоз ұғымдарының қалыптасуына әкелді. Популяция санынының, популяциялар арасындағы әсерлесулерді сипаттайтын матем. модельдер құру , сол модельдерді эксперимент барысында тексеру сияқты, қазіргі теория Экологияның негізін құрайтын зерттеулер де сол жылдары қалыптаса бастады.
20 ғасырдың 60 - 70-жылдары, бұған дейін негізінен биолог мамандардың арасында ғана қолданылып келген "экология" термині кенеттен көпшілік арасында ең танымал терминдердің біріне айналды. Осы жылдары, табиғат пен адамзат арасындағы қайшылықтардың үдей түсуіне байланысты, қоршаған ортаның ластануы, қоршаған ортаның ахуалы,халық санының өсуі,азық-түлік пен энергия қорларын пайдалану сияқты мәселелер ғылымның әр түрлі салаларында зерттеліп, бұқаралық ақпарат құралдары бетінде кеңінен талқылана бастады және бұл процесс әлі де жалғасын табуда. Соның нәтижесінде Экологиялық дүниетану жаратылыстану ғылымдары ғана емес, көптеген қоғамдық ғылымдарға да енді, Экологияда көптеген жаңа бағыттар пайда болды.
5Экология ғылымы мақсаттары мен міндеттері
Экологияның негізгі міндеттері:
Биосфераның тұтас жүйе ретінде дамуы мен жұмыс істеуін зерттеу;
Қоршаған орта компоненттерінің өзіне әсер етуші табиғи және туындаған антропогендік әсерге реакциясын зерттеу;
Адам дамуының қоршаған ортаға әсерінің мүмкіндік шегін анықтау;
Қоршаған ортаға түсетін әсер шектеуін сақтай отырып, қоғамның даму жолына, өмір сүруі мен әрі қарай дамуына кепіл болатын тұжырымды ұсыныс пен сипаттама дайындау.
Экология дәстүрлі түрде екіге бөлінеді: жалпы және жеке.
Әртүрлі дәрежедегі биологиялық жүйелердің бір біріне бағынуы және өмір сүрудегі өзара байланысы экологияның басты міндетін анықтайды. Ол экологиялық жүйелердің ұйымдасуын органикалық өзгерісте, популяциялық және биоценотикалық дәрежеде зерттеу болып табылады.
6Қазақстандағы экология ғылымының даму кезеңдері
1 кезеңде(1701-1924) экология ғылымының алғашқы шарттары қалыптасты.
2 кезеңде(1924-1980)экология ғылымы дара ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу салаларын, мақсат міндетерін жетілдірді.
3 кезеңде (1980-2000) экология әлеуметтік, саяси-эколоиялық, нарықтық жағдайлар мен мәселелерді зерттейтін деңгейге жетті
7Тіршілік етуші негізгі орта
Тіршілік ортасы -- организмнің өсіп-өніп, көбеюіне, ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихи қалыптасқан орта. Кез-келген тіршілік иесі үнемі өзгеріп отыратын күрделі әлемде, сол өзгерістерге бейімделіп, өмір сүруін сол өзгерістерге қарай реттеп отырады. Жер шарында негізгі төрт түрлі тіршілік орталары бар, олар: тіршілік алғаш пайда болған -- су ортасы; кейіннен тірі организмдер игерген құрылық-әуе және топырақ орталары; сонымен қатар басқа симбионттар мен паразиттер үшін организмдердің өздері де тіршілік ортасы болып саналады.
8 Тірі ағзалар тіршілік ортасы
Тірі организмдердің тіршілік ету ортасы дегеніміз - белгілі бір организмді немесе организмдер тобын қоршап тұрған және оған әртүрлі факторлардың белгілі бір түрде әсер ететін кеңістік бөлігін атаймыз.
9 Жер,су,ауадағы тіршілік ортасы
Біздің планетамызды мекендейтін барлық организмдер белгілі бір ортада тіршілік етуге бейімделген: жауын құрттары топырақта, дөңгелек құрттар жануарлардың денесінде паразиттік тіршілік етеді, балықтар суда өмір сүреді және т.б
Су ортасы
Ғалымдардың пікірінше, өмір осы жерде пайда болды. Қазір барлық белгілі жануарлардың шамамен 7% және өсімдіктердің шамамен 8% суда тіршілік етеді. Бұл орта біздің бүкіл планетамыздың 71% -ын алып жатыр, ал судың 98% -дан астамы мұхиттар мен теңіздерде.
Жер ауа ортасы
Бұл мекендеу ортасы бүкіл жер бетін және төмен атмосфералық қабаттарды қамтиды. Салыстырмалы түрде тұрақты сулы ортадан айырмашылығы, жер үсті-ауа ортасы өте құбылмалы. Ол температураның айтарлықтай өзгеруімен, ылғалдылық деңгейінің және ауаның химиялық құрамының өзгеруімен сипатталады. Бұл жағдайда ауа үздіксіз қозғалыста болады. Оның төмен тығыздығы организмдерді жер бетімен жылжытқанда айтарлықтай қарсылық көрсетпейді, бірақ тігінен қозғалуды қиындатады.
Топырақ ортасы
Бұл тіршілік ету ортасын организмдер өмір сүру барысында өздері жасаған. Ол жер қыртысының жоғарғы құнарлы қабатында орналасқан және қатты, сұйық және газ тәрізді массалардан тұрады. Сондай-ақ көптеген тірі организмдер оның ажырамас бөлігі болып табылады.
Организмдік орта
Бұл тұрақты температурамен, ылғалдылықпен, минералды және органикалық заттардың мөлшерімен, азық-түліктің көптігімен және қолайсыз сыртқы факторлардан қорғануымен сипатталатын барлық жағынан ең тұрақты орталардың бірі. Әрбір дерлік көп жасушалы организмде паразиттер мен симбионттар болады.
10 Қазақстан экологиясы және оны қорғау шаралары
Ғаламдық экологиялық проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы (деградация) жатады. Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады.Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі - мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады.Қазақстанда қазір экология және қоршаған ортаны қорғау мәселелері аса өзекті болып отыр. Осыған орай ел ауқымында қабылданып жатқан шаралар да аз емес. Атап айтқанда, қоршаған ортаға залалын тигізіп жатқан кейбір өндіріс орындарына қомақты айыппұлдар салынып, елдегі экологиялық мәселелерге немқұрайлық танытқандар жазаланып жатыр. Бұл мәселені БАҚ беттерінде барынша көтеріп, ел назарын оған аударудың маңызы зор. Шын мәнінде, туған еліміздің экологиялық ақуалы қандай екенін көпшілік біле бермейді. Себебі, экологиялық ақпаратты игеру үшін экологиялық білім керек.
11 ҚР Қоршаған ортаны қорғау шаралары
Қоршаған ортаны қорғау - қоршаған ортаның табиғи жағдайын жақсарту, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, табиғи байлықтарды сақтау және көркейту негізінде табиғат пен қоғамның өзара үйлесімді әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған мемлеккеттік және қоғамдық іс шаралар жүйесі. Қазақстан Республикасында "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заң 1997 жылы 5 тамызда қабылданған. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және басқадай қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсеріне жол бермеуге, биологиялық әр алуандылықты сақтауға және табиғатты оңтайлы пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған. Қазақстан Республикасының экология қауіпсіздігі туралы мемлекеттік тұжырымдамада (1997) қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделерін ескере отырып, Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген. Қазақстан Республикасының осы стратегияны басшылыққа алып Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды Қазақстан Республикасының Конституциясына негіздеді және ол "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы", басқа да заңдар мен нормативтік құқықтар актілерінен тұрады. Кейде Қоршаған ортаны қорғау табиғатты қорғау ұғымымен баламалы түрде қолданылады. Бірақ Қоршаған ортаны қорғауға қарағанда табиғатты қорғау ұғымының шеңбері кеңірек;
Ауа алқабын қорғау:
1) технологиялық жабдықтан және шаң тозаңды сорып алатын жүйеден бөлінетін газдарды залалсыздандыру (кәдеге жарату), пайдалануға тиімді аулауға арналған шаң газ тазартқыш қондырғыларды енгізу және жөндеу, қайта жаңарту;
2) баламалы, экологиялық таза қуат көздерін пайдаланылуымен және пайдалы іс әрекеттің жоғарғы коэффиценттігімен энергетикалық жабдықты отандық өндірумен, түтін газдарды жанарғыға шығарындысының қайта айналуымен, жылу жүйелерінің оңтайлануымен, соның ішінде жылу энергиясының қайтарымдалынуымен байланысты жинақтау жұмыстары;
3) стационарлық және қозғалмалы көздерден ластаушы заттардың шығарындыларын болдырмау және төмендету іс-шараларын орындау;
4) өңделген газдарды бейтараптау, ластаушы заттардың шығарындыларын басу және залалсыздандыру және оларды ластанудың стационарлық және қозғалмалы көздерін атмосфераға қосу, ілеспе газдарды кәдеге жарату жөніндегі тазалау құрылғылар мен қондырғыларды, жабдықтарды әзірлеу; және тағы басқа.
12 Туған өлке экологиясы
Экологиялық проблема -- адамның табиғатқа және керісінше табиғаттың адамға тигізетін қолайсыз әсерлеріне байланысты туындайтын кез келген құбылыс. Адамға табиғат берген байлықтың бірі -- атмосферадағы ауа. Өзге табиғи байлықтармен бірге ауаның тазалығын сақтау өте маңызды іс. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібі қарышты дамьп келе жатқан Қазақстанда ауа тазалығы үшін күрес маңызды роль атқармақ. Осыған орай, республикада тындырылған іс аз емес. Соңғы жылдары атмосферадағы ауаны қорғау мақсатында ірі-ірі өнеркәсіп орындарында газ бен шаң тұтатын үш жүзге жуық үлкен қондырғылар мен приборлар іске қосылды. Жамбылда, Ақтөбеде, Өскемен мен Теміртауда, басқҚазіргі әлемде экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналады, тіпті ядролық соғыс қауіпі де оның көлеңкесінде қалып қойды. Адамның шаруашылық іс - әрекетінің қауырт дамуы, айналадағы ортаға үдемелі, көбіне білдірушілік сипатта әсер етуде. Адамның табиғатқа әсері мыңдаған жылдар бойында қалыптасқан табиғи жүйелерді өзгерту, сондай - ақ, топырақты, су көздерін ауаны ластау арқылы жүзеге асуда. Бұл табиғат ахуалының күрт төмендеуіне әкеліп соқты, көп жағдайларда орны толмас зардаптар қалдырды. Экологиялық дағдарыс шын мәніндегі қауіпті төндіріп отыр; іс жүзінде тез өндіріс алып бара жатқан дағдарыстық жағдайларды кез келген аймақтардан көруге болады.а да өнеркәсіп қалаларында ауа тазалығын бақылайтын лабораториялар көптеп құрыла бастады. Ұлттық экологиялық проблемалареа экологиялық апатты аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық және тәжірибелік кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез шешуді қажет ететін проблемалар бар.
Семей ядролық полигоны, Ядролық сынақтар, Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері, Каспий теңізінің экологиялық проблемасы, Аралдың экологиялық проблемасы, Балқаш проблемасы, Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы т.б.
13 Қоршаған ортаны қорғау мәселелері
Коршаған ортаны қорғау-адамзат алдындағы басты борыш. Ауаны тазарту қазіргі таңда дүние жүзі бойынша басты проблемаларының бірі болып табылады. Ауаны тазартудың көптеген бағыттары ұйымдастырылған. Мәселен:
1)шаң тозаңнан бөлінетін газдарды залалсыздандыру
2)заводатдан шығатын газдарды төмендету шараларын жүзеге асыру
3) қалдықтарды төгер кезде әр қалдықтарды әртүрлі заттарға төгу керек. Мысалы шыны ыдыстарды шыныға, бір реттік пайдалану қалдықтарын арнайы орындарға төгу
14 Су ресурстарын қорғау мәселелері
Су ресурстары басты қажеттілікке ие.Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады.Cy айдындарының ластануын былайша топтайды:
Биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар;
Химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер;
Физикалық ластану: жылу-қызу, электрмагнитті өріс, радиактивті заттар.
15 Атмосфераның ластану көздері және дәрежесі
Белгілі бір ортада сол жерге тән емес, жаңа физикалық, химиялық және биологиялық заттардың болуын немесе бұл заттардың табиғи орташа көпжылдық деңгейден жоғары болуын ластану деп атаймыз. Атмосфераның ластануы табиғи (жанартаулар атқылауы, орман өрттері, шаңды құйындар, үгілу) және антропогенді (өнеркәсіптер, жылу энергетикасы, ауыл шаруашылығы) жағдайда жүруі мүмкін. Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энертетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы және т.б. жатады . Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге белуге болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар. Атмосфераға таралатындар: газ, бу, ауа тозаңы, энертетикалық : шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өпіц, жарық , ультракүлгін және лазерлі сәулелендірулер және т.б.
16 Судың ластану көздері және дәрежесі
Біздің планетамыз негізінен судан тұрады. Су экожүйелері Жер бетінің үштен екіінен астамын қамтиды. Жер бетіндегі барлық өмір біз өмір сүру үшін суға сүйенеді.Сөйтсе де, судың ластануы біздің өмір сүруімізге өте қауіпті. Ол әлемдегі адам денсаулығына қауіп төндіреді, ол адамдарға ғана емес, сонымен қатар суға өмір сүретін көптеген басқа өсімдіктер мен жануарларға да қауіп төндіреді. Егер сіз суға жақын жерде тұрмасаңыз, сіз әлемдегі сулардағы ластанудан зардап шеккен деп ойламаңыз.Бірақ судың ластануы осы планетаның барлық тірі заттарына әсер етеді. Ең кішкентай өсімдіктен ірі сүтқоректілерге дейін және иә, тіпті адамдар арасында, біз өмір сүру үшін суға сенеміз.Ласталған суларда өмір сүретін балықтар өздерін ластап тастайды. Балық аулау ластаушы заттарға байланысты көптеген әлемдегі су жолдарында тыйым салынған немесе тыйым салынған. Су жолы ластанған - қоқыспен немесе токсинмен болғанда - ол өмірді қолдауға және қолдауға қабілеттілігін төмендетеді.
Әлемдегі суға әсер ететін таңдаулар туралы, станциядағы газды төгуден бастап, көгалдарға химиялық заттарды шашып , күнделікті пайдаланатын химиялық заттардың санын азайту жолдарын іздеңіз. Жазбаларды жағажайлар мен өзендерден тазарту үшін тіркеліңіз. Және ластаушылардың ластануын қиындататын заңдарды қолдайды.Су - әлемдегі ең маңызды ресурс. Бұл біздің барлығымызға және оның бәріне де тиесілі
17 Өмір сүру ортасындағы адам ағзасына кері әсер етеін факторлар
Адамның денcаулығына қоршаған табиғи орта жағдайларының әсері зор. Адамға дем алатын ауаның, күнделікті пайдаланатын ауыз судың, тағамның таза болуынын маңызы ерекше. Адамның мұкият ойланбай жасаған кейбір іс әрекеттері денсаулығына зиянды. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан орта жағдайларының зиянды өзгерістері адам денсаулығына кері әсер етеді. Әсіресе, бұл жағдай Қазакстанда ерекше байқалуда. Мысалы, Арал теңізінің тартылуы, ядролық сынақтардың жүргізілуі және т. б. атауға болады.Адам денсаулығына өмір сүру салтын дұрыс ұстануы да әсер етеді. Темекі тарту, ішімдікті пайдалану, дұрыс тамақтанбау және т.б. жағдайлардан адам денсаулығы бұзылады. Кейде еңбек етудің қолайсыздығы, тұрмыстық жағдайлардың нашарлауы денсаулыққа кері әсер етеді. Салауатты өмір сүру салтын дұрыс ұйымдастыра білмеу, медициналык жәрдемнің дұрыс көрсетілмеуі де әсерін тигізеді.
18 Макроэлементтер
Макроэлементтер (оттегі, сутегі, көміртегі, азот, фосфор, күкірт, кальций, магний, натрий және хлор); ағзадағы мөлшері 10%-дан жоғары болады.Макроэлементтер - көміртек, сутек, оттек, азот, фосфор - нәруыздың, нуклеин қышқылдарының және ағзаның басқа да биологиялық белсенді қосылыстарының құрамына кіреді. Нәруыздардың құрамында көміртек 51 - 55%, оттек 22 - 24%, азот 15 - 20%, сутек 6,5 - 7%, күкірт 0,3 - 2,5%, фосфор шамамен 0,5%. Көміртек, сутек және оттек көмірсулардың және липидтердің (майлар), ал фосфор, фосфолипидтердің құрамында фосфатты топтар түрінде болады. Көп мөлшерде липидтер бас миында, бауырда, сүтте, және қан сұйықтығында концентрленеді. Сутек және оттек - макроэлементтері су молекуласын түзетіні белгілі, ал, ересек адам ағзасының шамамен 65%-ы су болып келеді. Су - маңызды еріткіш және ол адамның мүшелерінде, ұлпаларында және биологиялық сұйықтықтарда әркелкі таралған, асқазан сұйығының, сілекейдің, қан плазмасының, лимфаның 99,5% - дан 90% - ға дейінгі аралығын құрайды.
19Микроэлементтер
Микроэлементтердің (йод, мыс, мышьяк, фтор, бром, стронций, барий, кобальт) ағзадағы мөлшері -- 10%-15%.Микроэлементтердің көпшілігі бауырда, сүйек және бұлшық ет ұлпаларында жиналады. Бұл ұлпалар көптеген микроэлементтердің негізгі қоры. Элементтер кейбір мүшелерге тән болып табылады және онда концентрациясы жоғары болады. Мысалы, мырыш - қарын асты безінде,йод-қалқанша безінде ,фтор - тіс кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий-шашта, кадмий, сынап, молибден - бүйректе , қалайы-ішек ұлпаларында, стронций - қуық безінде, сүйек ұлпасында, барий - көздің пигментті қабатында, бром,марганец,хром - гипофизде және тағы басқаларда жиналады. Натрий және хлор жасуша аралық, ал калий және магний жасуша ішіндегі сұйықтықтарда кездеседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларында болады. Магний фосфат түрінде тістің қатты ұлпаларында болады. Сонымен қатар, микроэлементтердің ағза үшін физиологиялық маңызы өте жоғары.
20Ултрамикроэлементтер
Ультрамикроэлементтер -- сынап, алтын, уран, торий, радий және т.б. Олардың ағзадағы мөлшері 15%-дан төмен.Бұл элементтер адам ағзасында қажетті мөлшерден көп болатын жағдайда көптеген аурулар пайда болады. Себебі, олар - токсиндік металдар болып табылады. Дегенмен, ағза үшін маңызы зор әрі біршама үрдістерге қатысады.
21Тірі ағзалардың қоршаған ортаға бейімделуі
Бейімделгіштік - адаптация дегеніміз тірі ағзалардың қоршаған ортаның нақтылы жағдайларында, құбылысында, мінез - құлқы мен физиологиясында тірі қалуды жоғарылататын ерекшеліктерді иемдену қасиеті. Эволюция нәтижелерінің бірі - тірі ағзалардың қоршаған орта жағдайларына бейімделгіштік.
Бейімделу 3-ке бөлінеді:
1.Қорек талғауға бейімделу
2.Климаттық бейімделу
3.Қорғаныш реңдер
22Ағза мен қоршаған орта қарым-қатынасының негізгі заңдылықтары
Ағзаның қоршаған ортасы дегеніміз- оның тіршілігіндегі абиотикалық ,биотикалық жағдайларының жиынтығы.
Тіршілік ортасы дегеніміз - кез-келген организмнің өсіп-өніп, көбеюіне,ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихи қалыптасқан орта. Тіршілік ету ортасы үнемі өзгеру үстінде, соған сай ағза қоршаған ортасына бейімделеді.
Ағзалар негізгі үш тіршілік ету ортасын игерген: су, құрлық-ауа, топырақ, биологтар бұдан басқа 4-ші мекен ету ортасын ашқан - ол тірі ағзаның өзі.
Су тіршілік ортасы. Су ортасы организмдер үшін қолайлы болғанымен оның өзіне тән ерекшеліктері болады. Олардың қатарына судың тұтқырлығын, тұз концентрациясын,қысым, оттегінің мөлшерін, су қабатының қозғалыстары мен ағыстарын, айналымдарды, қорек қорын, судың ащы немесе тұщы қасиеттерін жатқызамыз.
Құрлық-әуе тіршілік ортасы . Құрлық пен әуе ортасы организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз жүріп жататын, табиғаты сан қилы орта. Құрлық, ауа факторларының ішінде - ауа, жауын-шашын, топырақ ылғалы, эко,микроклимат және географиялық белдеулер организмдер үшін үлкен роль атқарады.
Топырақ - тіршілік ортасы. Жер бетінде топырақ түзілу процесі ұзаққа созылған биогеохимиялық айналымның жемісі. Топырақтың түзілуінде өсімдіктердің, микроорганизмдердің ролі ерекше. Топыраққа қатысты барлық қасиеттер мен көрсеткіштер эдафикалық факторларға жатады. Топырақтың негізгі көрсеткіші оның құнарлылығы,яғни өсімдіктерді қоректік заттармен,ауамен,т.б. жағдайлармен қамтамасыз ету. Топырақтың құрамындағы қарашірік немесе гумус оның құнарлылығын сипаттайды.
23,35Адам денсаулығы және қоршаған орта
Қоршаған орта - адамзат қоғамы өмір сүретін табиғи және антропогендік орта . Адамдар мен олардың шаруашылығына бірлесе және тікелей әсер ететін биотикалық, абиотикалық және антропогендік орталардың жиынтығы.Дені сау өмір сүрудің басты шарты - таза қоршаған орта. Ашық және жабық алаңдарда ауа ластығы, су сапасының төмендігі, жеткіліксіз гигиена және қауіпті химикаттар медициналық проблемаларға әкеліп соғады. Осы проблемалардың басында тыныс алу және қантамыр аурулары, рак, демікпе, түрлі аллергиялар, өсімпаздық ақаулары келеді.Қоршаған орта ластығына жол ашатын басты факторлар болса зауыт қалдықтары, радиация әсерлері, тұрмыстық және мал шаруашылығы қалдықтары. Осы қалдықтар ауаны, су және топырақты ластап, экожүйеге зиян келтіреді. Әсіресе зиянды химикаттар мен ауыр метал қалдықтары қоршаған орта мен денсаулық үшін өте қауіпті. Мысалы зиянды металдар және басқа да химиялық элементтерден өндірілген батареялар қоқысқа лақтырылса, тікелей немесе жанамалы түрде үлкен қауіп туғызады. Осы металдар топыраққа, одан әрі жер асты су көздеріне барып жетіп, жандыларға қайтып келеді. Организмдердің табиғи құрылымын бұзады. Бұған сынап жақсы мысал болады. Ауыз суы немесе азық-түлік арқылы адам денесіне енетін сынап түрлі жүйке аурулары, невралгия, рак ауруларына себеп болады, бүйрек, қара бауыр, ми талшындарын бұзады, нәрестенің мүгедек болып туылуына себеп болады. Химиялық қалдықтар гормон жүйесін бұзып, жанды атаулының дамуына түзелмейтін ақау келтіреді.
24Экожүйе ұғымы және оның жүктелуі
Экожүйеге белгілі бір географиялық аймақтағы тіршілік иелері және олар араласатын орта кіреді. Бұл типі мен мөлшері жағынан ерекшеленетін функционалды жүйе.
25Табиғи ландшафттар
Табиғи ландшафт өзгертілмеген, өзгермеген немесе адамның әрекеті араласпаған кеңістіктер мен аумақтар.
26Су, топырақ, экожүйелердің ластануы
Судың ластануы: Су айдындарының ластануын былайша топтайды: биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер физикалық ластану: жылу-қызу, электр-магнитті өріс, радиоактивті заттар Судың сапасы, ластану деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр түрлі болуы мүмкін. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың 100-ден астам сапалық көрсеткішін ұсынған. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері -- тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері: тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар; өнеркәсіп орындары; ауыл шаруашылығын химияландыру: халық шаруашылығының басқа да салалары.Қазіргі кезде ашық өзен, көл суларымен қатар жер асты сулары да сарқынды, шайынды сулармен және еріген зиянды заттармен ластанып отыр. Оның негізгі ластану көздері мыналар:
Өнеркәсіп өнімдерін сақтайтын қоймалар;
Химиялық заттар және тыңайтқыштар;
Тұрмыстық қалдықтар;
Жер асты суларымен жалғанатын құбырлар;
Ірі құрылыс учаскелері;
Күзгі алаңдар, бұрғы-скважиналары болып табылады.'
Жер асты суларында әртүрлі жұқпалы аурулар тарататын микробтар, вирустар кездеседі. Қазақстан жағдайында өзен-көлдердің ластануы көбіне өнеркәсіп шоғырланған аймақтарда, полигондар мен мұнай-газ өндіретін жерлерде жаппай сипат алуда
Топырақтың ластануы:Топырақтың ластануы (Загрязнение почвы) -- топырақта, әдетте, оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердің пайда болуы және енуі немесе аталған агенттердің концентрациясының қаралған мезгілде табиғи орташа жылдық деңгейінен асып түсуі. Топырақтың ластануының көптеген түрлері, соның ішінде радиоактивтік, микробтық және тағы басқа түрлері сараланады Топырақтың ластануы топырақ түзілу процесінің барысын өзгертеді (кейде оны тежейді), түсімді бірден азайтады, өсімдіктерде ластағыштардың (мысалы, ауыр металдардың) қорлануына себеп болады. Бұл ластағыштар адам организміне тікелей немесе жанама түрде түседі (өсімдіктекті немесе жануартекті азықтар арқылы). Топырақтың ластануы топырақтың ауру тудыратын және де басқа жағымсыз микроорганизмдерден өзін-өзі тазалауын төмендетуге әкеліп соғады. Мұның бәрі ауру қауіптілігін және микробиологиялық ластануды туғызады. Мысалы, ластанбаған топырақта дизентерия, сүзек және қылау қоздырғыштары 2 -- 3 тәулік бойына сақталса, ластағыштармен әлсіреген топырақтың өзін-өзі тазалай алмайтын кезінде дизентерия қоздырғыштары бірнеше ай, сүзек пен қылау қоздырғыштары бір жарым жылға дейін сақталады. Топырақтың ластануы кейде әр дәуір аумаққа жайылады.
27Биосфера туралы жалпы түсінік
Биосфера туралы жалпы түсінік:Биосфера (гр. биос -- тіршілік, өмір, гр. сфера -- шар) -- бұл ұғым биология ғылымына XIX ғасырда ене бастады. Ол кездерде бұл сөзбен тек жер жүзіндегі жануарлар дүниесі ғана аталатын. Кейінгі кездерде биосфера геологиялық мағынада да қолданылады.[1] Биосфера - жердің тіршілік қабаты. Географиялық қабық - литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфераның өзара әрекеттесуі. Биосфераны ғылымға 1875ж Зюсс енгізді. Биогеография - организмнің географиялық таралу заңдылықтарын зерттейді. Биоценоз-өсімдіктер мен жануарлардың майда ағзалардың бірлестігі. Географиялық қабық- жекелеген табиғат кешенінен тұрады. Табиғат кешені-табиғат компоненттерінің ұштасуы. Табиғат компоненттеріне топырақ, өсімдік, жануар т.б жатады. Ең ірі табиғат кешені-географиялық қабық немесе материктер мен мұхиттар. Биосфера -- тірі азғалар өмір сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10 -- 15 км биікке көтерілгенге дейінгі және 2 -- 3 км құрғақтан немесе мұхиттардың 10 км түбіне дейінгі жерде азғалар тіршілік етеді. Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Аустрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан - 50% -ға дейін температурасы болатын термодинамикалық қабат болып саналады.
28В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі
Биосфера туралы В.И.Вернадскийдің ілімі - бұл Жердегі өмірдің дамуы және оны сақтаудың маңызды проблемаларымен байланысты ілгері ілімі. В.И.Вернадскийдің түсінігі бойынша, биосфера өзіне тірі заттарды, биогендік, костық, биокостық, сондай-ақ радиоактивті заттар және бытыраңқы атомдарды енгізеді.В.И.Вернадский ілімінің маңызы Жер шарының келбетін өзгертетін тірі заттардың айрықша ролін танудан тұрады. В.И.Вернадский бойынша, жердің үстінгі қабатында неғұрлым тұрақты әрекет ететін химиялық күші жоқ, сондықтанда тұтастай алғанда тірі организмдерге қарағанда өзінің түпкі зардаптары бойынша аса зор. Дәл осы тірі организмдер күннің сәулелі энергиясын ұстайды және оны басқа түрге айналдырады және жер бетіндегі әлемнің шексіз алуан түрлілігін жасайды.Тірі және өлі организмдердің келісімді өзара әрекеті, организм мен ортаның өзара бейімделушілігінен көрінетін биосфераның ұйымдасқандығы туралы ол негіздеп жасаған түсінік В.И.Вернадский ілімінің екінші ең басты аспектісі болып саналады. В.И.Вернадский сондай-ақ заттарға айналу формалары, атомдардың биогенді миграция жолдары, яғни тірі заттардың қатысуы кезіндегі химиялық элементтердің миграциясы, химиялық элементтердің жинақталу, биосфера дамуының қозғалушы факторлары туралы аса маңызды түсінікті негіздедіОның пайда болуы мен дамуы туралы түсінік В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімінің аса маңызды бөлімі болып саналады. Қазіргі биосфера бірден емес, биотикалық және абиотикалық факторлардың тұрақты өзара әрекеті процесінде ұзақ эволюция нәтижесінде пайда болды.Биосфера эволюциясы туралы В.И.Вернадский идеясын тұжырымды түрде былайша беруге болады:1. Қоршаған ортаның алғашқы жаршысы - литосфера, ал содан соң құрғақтағы өмірдің пайда болуымен биосфера қалыптасты.2. Жердің бүкіл геологиялық тарихында, өмірді жойған геологиялық дәуірлер байқалған жоқ. Қазіргі тірі заттар генетикалық жағынан өткен геологиялық дәуірлердің тірі заттармен байланысты болады.
29 Тұрақты даму тұжырымдамасы
ҚР Президентінің Жарлығымен Тұрақты даму тұжырымдамасы қабылданды. Осы Тұжырымдамаға сәйкес негізгі мақсат елдің бәсекеге қабілеттілігін ұзақ мерзімде қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын арттыру негізінде экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық аспектілердің балансына қол жеткізу. Қойылған мақсатқа сәйкес Тұрақты даму тұжырымдамасында төмендегідей міндеттерді шешу қойылған. Тұрақты даму тұжырымдамасының міндеттері 1. Ресурстарды тиімді пайдалану көрсеткішін 2012 жылға қарай 37%-ға, 2018 жылға қарай 43%-ға және 2024 жылға қарай 53%-ға дейін арттыру 2. 1000 адамға шаққанда халық өмірінің орташа ұзақтығын 2012 жылға қарай 68 жасқа, 2018 жылға қарай 70 жасқа, 2024 жылға қарай 73 жасқа дейін ұлғайту 3. Экологиялық тұрақтылық индексін 2012 жылға қарай 10 %-ға, 2018 жылға қарай 15 %-ға, 2024 жылға қарай 25 %-ға дейін өсіру 4. Ішкі және сыртқы саясаттың табыспен іске асырылуын қамтамасыз ету Тұрақты дамуға өту төрт кезеңге бөлінеді: дайындық кезеңі, бірінші, екінші және үшінші кезең. Дайындық кезеңі (2007 - 2009 жылдар) - Тұрақты даму принциптерін қоғамдық және саяси іс әрекеттердің барлық салаларына ендіру, экономиканы әртараптандыру, технологиялық алға жылжуды жүзеге асыруға қажетті жағдайларды жасау. Бірінші кезең (2010 - 2012 жылдар) - ҚР ның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруді қамтамасыз етуге негізделген. Екінші кезең (2013 - 2018 жылдар) - өмір сүру сапасы деңгейі бойынша әлемдік дамудағы көшбасшылар арасындағы еліміздің жағдайын нығайту, табиғи ресурстарды орынсыз пайдалану салдарынан болатын шығындарды айтарлықтай қысқарту, елдің экологиялық тұрақтылығының жоғары деңгейін қамтамасыз ету. Үшінші кезең (2019 - 2024 жылдар) - тұрақты дамудың қабылданған халықаралық өлшемдеріне қол жеткізу.
30 Құрлық және мұхит ресурстары
Гидросфера-жердің су қабығы. Әлемдік мұхит-жердің гидроферасының басты бөлігі. Әлемдік мұхит терминін ғылымға ғалым-географ Ю. М. Шокальский енгізді. Әлемдік мұхит жер бетінің 71% -- ын алады. Ол бөлінеді материками 4 мұхит: Тынық мұхит (50% алаңы -- 178,62 млн. км2), Атлантический (25% -91,56 млн. км2), Үнді (21% -- 76,17 млн. км2) және Солтүстік Мұзды мұхит (4% -- 14,75 млн. км2).
Судың құрамы мен қасиеттері
Мұхитындағы су тұзды. Бұл бәрін біледі. Тұзды дәм құрамында бар 3,5% ерітілген минералды заттардың -- натрий мен хлордың негізгі қосылыстарында - асханалық тұздың негізгі ингредиенттері беріледі. Металл емес компоненттерден кальций мен кремний маңызды, өйткені олар көптеген теңіз жануарларының қаңқалары мен раковиналарын салуға қатысады. Теңіз суының тығыздығы = 20 градус температурада 1030 кг м3 тең. Мұхиттағы судың тығыздығы жоғары қабаттардың қысымынан, сондай-ақ температураға және тұздылыққа байланысты тереңдіктен өзгереді.
Мұхиттағы судың ең тығыз массасы
31 Жасанды су қоймалары
Каналдар мен бөгендер. Жер шары халқының барлығы бірдей суды жеткілікті түрде пайдалана алмайды. Себебі, бір жерде су жеткілікті болса, екінші бір аймақта мүлде жоқ. Сондықтан адамдар өз қажеттіліктері үшін каналдар мен бөгендер жасап, оған өзен суларын жібереді.Каналдар дегеніміз -адамдар жасаған жасанды өзендер.Бөгендер дегеніміз- жасанды су қоймалары.
Қазақстан аумағында Ертіс өзеніне Бұқтырма, Сырдария өзеніне Шардара, Іле өзеніне Қапшағай бөгендері салынған.аналдар салу арқылы бір өзен екінші өзенмен жалғасады, аймақтар арасын байланыстыратын су жолдары пайда болады.Ал батпақты аймақтарда каналдар жерді құрғату мақсатында пайдаланылады. Өнеркәсіпті дамытуға да су керек, суы тапшы аймақтарда каналдар салу негізінде өнеркәсіпті өркендетуге болады.
32 Бассейн және оның түрлері. Қауіпсіздік ережелері
Бассейн- бақ немесесаяжай архитектуралық кешендерінің құрамдас бөлігі түріндегі жасанды су айдыны. Бассейн алғашында Ежелгі Шығыста, кейінірек Еуропада сән-салтанат құрылысы болып келді; 16 ғасырдың 2-жартысынан сәнді, ал 18 ғасырдан бастап су ататын хауыздары бар. Бассейн осы заманғы архитектурада да кеңінен қолданылады. Спорттық оқу-жаттығу мақсатына, сондай-ақ, жүзу, секіру жарыстарына арналған, ашық немесе жабық түрде салынатын жасанды.Белгілі бір орындары шоғырланған алап . Өзен, көл, теңіздің су жиналатын алабы. Оның жер асты және жер үсті түрлері болады. Аумағы жер бедеріне және геологиялық құрылымға байланысты әр түрлі болып келеді.
33 Қоршаған орта және табиғат компоненттері
Қоршаған орта - адамзат қоғамы өмір сүретін табиғи және антропогендік орта. Адамдар мен олардың шаруашылығына бірлесе және тікелей әсер ететін биотикалықабиотикалық және антропогендік орталардың жиынтығы. Адамдар, жануарлар немесе объектілер тіршілік ететін немесе әрекет ететін орта немесе контекст. Табиғат компоненттері (лат. компонент - құраушы)-географиялық қабықтың құрамдас бөліктері: тау жыныстары, ауа, су, топырақ, өсімдік, жануарлар дүниесі. Адам да табиғат компоненттерінің бірі.Табиғат кешенін құрайтын жеке компоненттер (құраушылар) бір-бірімен тығыз байланысты. Олардың біреуінің өзгерісі міндетті түрде басқаларының өзгерісін туғызады.
34Қоршаған ортаның экологиялық ластаушы көздері
36Табиғи және техногендік апаттар
37.Жер сілкінісі, қауіпсіздік ережелері
Жер сілкінісі (араб тілден ескірген сөз зілзала )-жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді.Жер сілкіну жанартаулық, денудациялық және тектоникалық болып бөлінеді.Жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздік ережелері:
Егер күшті жер сілкінісі болған кезде сіз үйдің ішінде болсаңыз(дүмпу күші 5 және одан жоғары болса): Екінші және одан да жоғары қабатта болсаңыз ол жерден ешқайда кетпеңіз.Ішкі қабырғаның қауіпсіз жеріне,бұрышқа , есіктің жақтауына , ваннаға жатыңыз ; Кереуеттің , столдың астына кіріңіз ,себебі бұлар сізді құлайтын заттар мен сынықтардан қорғайды . Өзіңізді ауыр жиһаздар мен терезелерден аулақ ұстаңыз ; Лифтіні пайдаланбаңыз .
Егер көшеде болсаңыз : Ғимараттар мен электр желілерінен алшақ , ашық алаңда тұрыңыз , үзілген электр желілерінен алшақ тұрыңыз ; Ғимараттың алдың кесіп өтпеңіз және оған кірмеңіз.
38 Өте улы заттар таралатын апаттардың түрлері.
Улағыш заттар -ұрыс жағдайында қолданган кезде адамдар мен жануарларға зақым келтіретін улы (уытты) қоспалар. Улағыш заттар химиялық қарудың негізі болып келеді.Улағыш заттар жүйкеге әсер ететін улағыш заттар, теріге әсер ететін улағыш заттар, кезден жас ағызатын улағыш заттар, түншықтыратын улағыш заттар және жалпы әсерлі улағыш заттар болып бөлінеді. Жүйкеге әсер ететін улағыш заттар қазіргі улағыш заттардың аяғы өлімге әкеліп соқтыратын негізгі тобын құрайды. Оларга құрамында фосфоры бар және кез келген аппликацияда зақым келтіретін улағыш заттар жатады. Олар-табун, зарин, зоман және т.б. Жалпы әсерлі улағыш заттарға көгерткіш қышқыл,хлорциан, арсин, фосфин және т.б.,ал түншықтыратын улағыш заттарға фосген, дифосген, хлорпикрин т.б.жатады. Теріге әсер ететін улағыш заттар аяғы елімге әкеліп соқтыратын улағыш заттарға жатады, олардың қатарына иприт, азоттық иприт, люизит т.б. кіреді.
39 Ядролық қарудың жарылыс зардаптары
Ядролық қару - жаппай қырып-жою қаруы.1949-1990 жылдар аралығында Семей ядролық полигонында 475 қару түрі сыналды.Соның салдарынан,шекаралық территория халқы ете ауыр және созылмалы сәулеленуге ұшырап,сынақ зардаптары Хиросима мен Нагасакидегі атомдық бомбалаудан да асып жығыЛДЫ . Семейдегі ядролық сынақтың салдарынан сонғы жылдары әр жүз мың адамға шаққанда жүйке-психологиялық ауруға шалдыққан адамдардың саны 960 - тан 1624 -ке , ақыл - ойы кем адамдар 3105 - тен 4612 - ге , невроз және жүйке тамыр дерті бар адамдар 3692 - ге көбейген . Ал сары ауру , іш ауруы , туберкулез сияқты ауру түрлері шектен тыс көбейді , арасында көпшілігі нағыз тұқым қуалайтын дауасыз рак,паралич анемия , жазылмайтын тері ауруларының алуан түрлерiне душар болып отыр .
40Химиялық қарудың жарылыс эпицентрі
Химиялық қару -- уландырғыш заттар мен құралдарды қолдануға арналған машиналар, приборлар, қару-жарақтар. Химиялық қару жаудың адам күшін жаппай қырып-жоюға арналған. Сондай-ақ белгілі бір жерлерді, қару-жарақты, әскери техниканы, әр түрлі тыл нысандарын уландыру үшін де қолданылуы мүмкін. Химиялық қарудың тиімділігі, көбінесе метеорологиялық жағдайларға, жердің жайына байланысты. Мысалы, ауа райы желді болса, уландырғыш заттардың таралатын аймағы ұлғайып, жел тымық болса, уландырғыш заттар бір жерде ұзақ тұрып қалады. Химиялық қаруды алғаш немістер 1915 жылы 22 сәуірде Шпредегі шайқаста қолданды. Содан кейін басқа армиялар да қолдана бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында тек ағылшын, француз және АҚШ армияларында ғана Химиялық қарудан 450 мыңдай адам шығын болды. 1925 жылы Женева хаттамасы бойынша Химиялық қаруды қолдануға тыйым салынып, оған бірнеше мемлекеттер қосылды. Бірақ кейбір мемлекеттер бұл хаттаманы бұзып мыс, Италия Эфиопияға қарсы соғыста 1935 -- 36, Химиялық қаруды қолданды. Тыйым салынғанына қарамастан 1- және 2-дүниежүзілік соғыс аралығында Химиялық қару көптеп шығарылды. 1943 жылға қарай фашістік Германия уландырғыш заттар әзірлейтін химиялық өнеркәсібінің қуатын жылына 180 мың тонна өнім шығаратындай дәрежеге жеткізді. Дегенмен, көп ұзамай Германия қарсыластарының да Химиялық қаруды қолданатынын ескеріп, бұдан бас тартты. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін Германияның трофейлік Химиялық қаруы (300 мың тоннаға жуық) теңізге батырылу арқылы жойылды. Соғыстан кейін көптеген елдер Химиялық қарудың жаңа неғұрлым апатты түрлерін шығарды.Химиялық қаруға әр түрлі улы заттармен толтырылған бомбалар, т.б. құрал-жабдықтар жатады.Химиялық қаруды жою арнайы нысандарда жүзеге асырылады. 1993 жылы Ресейдің Химиялық қару қоры 40 мың тоннаны, ал АҚШ 29 мың тоннаны құрады.
41Бактериологиялық қару түрлері және зардаптары
Биологиялық қару дегеніміз биологиялық құралдармен жарақталған арнаулы оқ-дәрілер мен ұрыстық аспаптар. Ол адамдарды, ауыл шаруашылығы жануарларын және ауыл шаруашылығы егістерін жаппай құртуға арналған.Биологиялық қару ретінде мыналар пайдаланылуы мүмкін:Адамдарды зақымдау үшін: бактериялық аурулардың (оба, тулерямия, холера, бруцеллез, сібір язвасы) қоздырғыштары;вирустық аурулардың қоздырғыштары ( шешек(оспа), қызба); риккетсиозды қоздырғыштар (таңбалы қызба, Ку қызбасы, бөртпелі сүзек тиф); бопалық аурулардың қоздырғыштары. 1741 жылы Мексика мен Перудегі басқыншылық науқанға қатысушы 27 мың ағылшын солдатының 20 мыңы сары безгектен өлді. 1802 жылы көтерілісті басу үшін Гайти аралына Напалеон жіберген генерал Леклерктің 30 мыңдай армиясы түгелге жуық қырылып қалды. Еуропадағы 1733 жылдан 1865 жылға дейінгі соғыстарда 8 миллиондай адам өлді, оның ішінде шайқаста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіршілік қауіпсіздік негіздері еңбекті қорғау экологиялық қауіпсіздік,ғарыш кеңестігін пайдалану,әуе көлігінің ұшу қауіпсіздігі.Адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасының,табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен салдарын жою.Негізгі мақсаттары:қоршаған ортаны,өндіріс мамандарын және ауыл шаруашылық объектілерін қорғау жөнінде білім алу және оны өмірде іске асыруды үйрету.Негізгі міндеттері:зардап шеккен адамдарды құтқару және басқада шұғыл жұмыстарды ұйымдастыру негіздерімен таныстыру,халықты бейбіт және соғыс кездеріндегі төтенше жағдайлардан қорғана білу әдістерін және зардабын жоюға үйрету.
2 Тіршілік әрекеті қауіпсіздігі саласындағы заңды және құқықтық актілер.
ҚР негізгі заңдарын және тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау облысындағы нормативтік заңдарды,зиянды және зақымдаушы факторлардың адам үшін анатомия-физиологиялық салдарын қорғау тәсілдерін,ТЖ дағы шаруашылық нысандарының жұмыс істеу тұрақтылығын арттыру жолдары мен тәсілдерін,төтенше жағдайларды болжау және олардың салдарын жою әдістерін білу керек,қауіпсіздік пен экологиялықты арттыру бойынша шараларды әзірлеу,басқа да шұғыл жұмыстарға қатысуды жасай білулері керек.
3 Экология және қоршаған ортаны қорғаудың тіршлік қауіпсіздігі үшін маңызы.
Қоршаған ортаны қорғау -қоршаған ортаның табиғи жағдайын жақсарту,табиғи байлықтарды сақтау және көркейту негізінде табиғат пен қоғамның өзара үйлесімді әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік және қоғамдық іс шаралар жүйесі.Қазақстан Республикасында Қоршаған ортаны қорғау туралы Заң 1997 жылы 5 тамызда қабылданған.Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге,табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсеріне жол бермеуге,табиғатты оңтайлы пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.ҚР-ның экология қауіпсіздігі туралы мемлекет тұжырымдамада қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделерін ескере отырып,қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген.
4 Экология ғылымының даму тарихы
Экология терминін ғылымға енгізген адам-Эрнст Геккель. 19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен жекелеген факторлардың әсіресе климаттық факторлардың, организмдердің таралуы мен сан динамикасына әсерін зерттеді. Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас құрылымдық бірлік түзетін азғалар қауымдастықтары туралы ұғым да осы кезде қалыптасты20 ғасырдың басында Экология жеке ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал "экологияның алтын ғасыры" аталған 20 - 40-жылдары популяциялар мен қауымдастықтарды зерттеудің басты бағыттары айқындалып, Экологияның негізгі ережелері мен заңдары тұжырымдалды: Ф.Клементс биоценоздардың өзгеріп, дамитынын және бұл бейімделушілік сипатында ғылыми құбылыс екендігін көрсетті.А.Тинеманн өнім ұғымын енгізді, ал Ч.Элтонның алғашқы оқулығында биоценоздарда жүріп жатқан процестердің заңдылықтары көрсетіліп, трофикалық қуыс ұғымына анықтама берілді, экологиялық пирамидалар ұғымы тұжытрофикал.1926 жылы В.И. Вернадскийдің "Биосфера" атты кітабы жарыққа шығып, онда алғаш рет Жердегі бүкіл тірі азғалар жиынтығының - "жердің тірі затының" ғаламдық рөлі айқын көрініс тапты.А.Тенсли және В.Н. Сукачев еңбектері бірімен бірі өзара тығыз байланысқан, қоршағанфизикалық ортамен зат және энергия алмасып отыратын азғалар кешені туралы көзқарастардың дамуына, экожүйе және биогеоценоз ұғымдарының қалыптасуына әкелді. Популяция санынының, популяциялар арасындағы әсерлесулерді сипаттайтын матем. модельдер құру , сол модельдерді эксперимент барысында тексеру сияқты, қазіргі теория Экологияның негізін құрайтын зерттеулер де сол жылдары қалыптаса бастады.
20 ғасырдың 60 - 70-жылдары, бұған дейін негізінен биолог мамандардың арасында ғана қолданылып келген "экология" термині кенеттен көпшілік арасында ең танымал терминдердің біріне айналды. Осы жылдары, табиғат пен адамзат арасындағы қайшылықтардың үдей түсуіне байланысты, қоршаған ортаның ластануы, қоршаған ортаның ахуалы,халық санының өсуі,азық-түлік пен энергия қорларын пайдалану сияқты мәселелер ғылымның әр түрлі салаларында зерттеліп, бұқаралық ақпарат құралдары бетінде кеңінен талқылана бастады және бұл процесс әлі де жалғасын табуда. Соның нәтижесінде Экологиялық дүниетану жаратылыстану ғылымдары ғана емес, көптеген қоғамдық ғылымдарға да енді, Экологияда көптеген жаңа бағыттар пайда болды.
5Экология ғылымы мақсаттары мен міндеттері
Экологияның негізгі міндеттері:
Биосфераның тұтас жүйе ретінде дамуы мен жұмыс істеуін зерттеу;
Қоршаған орта компоненттерінің өзіне әсер етуші табиғи және туындаған антропогендік әсерге реакциясын зерттеу;
Адам дамуының қоршаған ортаға әсерінің мүмкіндік шегін анықтау;
Қоршаған ортаға түсетін әсер шектеуін сақтай отырып, қоғамның даму жолына, өмір сүруі мен әрі қарай дамуына кепіл болатын тұжырымды ұсыныс пен сипаттама дайындау.
Экология дәстүрлі түрде екіге бөлінеді: жалпы және жеке.
Әртүрлі дәрежедегі биологиялық жүйелердің бір біріне бағынуы және өмір сүрудегі өзара байланысы экологияның басты міндетін анықтайды. Ол экологиялық жүйелердің ұйымдасуын органикалық өзгерісте, популяциялық және биоценотикалық дәрежеде зерттеу болып табылады.
6Қазақстандағы экология ғылымының даму кезеңдері
1 кезеңде(1701-1924) экология ғылымының алғашқы шарттары қалыптасты.
2 кезеңде(1924-1980)экология ғылымы дара ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу салаларын, мақсат міндетерін жетілдірді.
3 кезеңде (1980-2000) экология әлеуметтік, саяси-эколоиялық, нарықтық жағдайлар мен мәселелерді зерттейтін деңгейге жетті
7Тіршілік етуші негізгі орта
Тіршілік ортасы -- организмнің өсіп-өніп, көбеюіне, ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихи қалыптасқан орта. Кез-келген тіршілік иесі үнемі өзгеріп отыратын күрделі әлемде, сол өзгерістерге бейімделіп, өмір сүруін сол өзгерістерге қарай реттеп отырады. Жер шарында негізгі төрт түрлі тіршілік орталары бар, олар: тіршілік алғаш пайда болған -- су ортасы; кейіннен тірі организмдер игерген құрылық-әуе және топырақ орталары; сонымен қатар басқа симбионттар мен паразиттер үшін организмдердің өздері де тіршілік ортасы болып саналады.
8 Тірі ағзалар тіршілік ортасы
Тірі организмдердің тіршілік ету ортасы дегеніміз - белгілі бір организмді немесе организмдер тобын қоршап тұрған және оған әртүрлі факторлардың белгілі бір түрде әсер ететін кеңістік бөлігін атаймыз.
9 Жер,су,ауадағы тіршілік ортасы
Біздің планетамызды мекендейтін барлық организмдер белгілі бір ортада тіршілік етуге бейімделген: жауын құрттары топырақта, дөңгелек құрттар жануарлардың денесінде паразиттік тіршілік етеді, балықтар суда өмір сүреді және т.б
Су ортасы
Ғалымдардың пікірінше, өмір осы жерде пайда болды. Қазір барлық белгілі жануарлардың шамамен 7% және өсімдіктердің шамамен 8% суда тіршілік етеді. Бұл орта біздің бүкіл планетамыздың 71% -ын алып жатыр, ал судың 98% -дан астамы мұхиттар мен теңіздерде.
Жер ауа ортасы
Бұл мекендеу ортасы бүкіл жер бетін және төмен атмосфералық қабаттарды қамтиды. Салыстырмалы түрде тұрақты сулы ортадан айырмашылығы, жер үсті-ауа ортасы өте құбылмалы. Ол температураның айтарлықтай өзгеруімен, ылғалдылық деңгейінің және ауаның химиялық құрамының өзгеруімен сипатталады. Бұл жағдайда ауа үздіксіз қозғалыста болады. Оның төмен тығыздығы организмдерді жер бетімен жылжытқанда айтарлықтай қарсылық көрсетпейді, бірақ тігінен қозғалуды қиындатады.
Топырақ ортасы
Бұл тіршілік ету ортасын организмдер өмір сүру барысында өздері жасаған. Ол жер қыртысының жоғарғы құнарлы қабатында орналасқан және қатты, сұйық және газ тәрізді массалардан тұрады. Сондай-ақ көптеген тірі организмдер оның ажырамас бөлігі болып табылады.
Организмдік орта
Бұл тұрақты температурамен, ылғалдылықпен, минералды және органикалық заттардың мөлшерімен, азық-түліктің көптігімен және қолайсыз сыртқы факторлардан қорғануымен сипатталатын барлық жағынан ең тұрақты орталардың бірі. Әрбір дерлік көп жасушалы организмде паразиттер мен симбионттар болады.
10 Қазақстан экологиясы және оны қорғау шаралары
Ғаламдық экологиялық проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы (деградация) жатады. Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады.Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі - мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады.Қазақстанда қазір экология және қоршаған ортаны қорғау мәселелері аса өзекті болып отыр. Осыған орай ел ауқымында қабылданып жатқан шаралар да аз емес. Атап айтқанда, қоршаған ортаға залалын тигізіп жатқан кейбір өндіріс орындарына қомақты айыппұлдар салынып, елдегі экологиялық мәселелерге немқұрайлық танытқандар жазаланып жатыр. Бұл мәселені БАҚ беттерінде барынша көтеріп, ел назарын оған аударудың маңызы зор. Шын мәнінде, туған еліміздің экологиялық ақуалы қандай екенін көпшілік біле бермейді. Себебі, экологиялық ақпаратты игеру үшін экологиялық білім керек.
11 ҚР Қоршаған ортаны қорғау шаралары
Қоршаған ортаны қорғау - қоршаған ортаның табиғи жағдайын жақсарту, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, табиғи байлықтарды сақтау және көркейту негізінде табиғат пен қоғамның өзара үйлесімді әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған мемлеккеттік және қоғамдық іс шаралар жүйесі. Қазақстан Республикасында "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заң 1997 жылы 5 тамызда қабылданған. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және басқадай қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсеріне жол бермеуге, биологиялық әр алуандылықты сақтауға және табиғатты оңтайлы пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған. Қазақстан Республикасының экология қауіпсіздігі туралы мемлекеттік тұжырымдамада (1997) қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделерін ескере отырып, Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген. Қазақстан Республикасының осы стратегияны басшылыққа алып Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды Қазақстан Республикасының Конституциясына негіздеді және ол "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы", басқа да заңдар мен нормативтік құқықтар актілерінен тұрады. Кейде Қоршаған ортаны қорғау табиғатты қорғау ұғымымен баламалы түрде қолданылады. Бірақ Қоршаған ортаны қорғауға қарағанда табиғатты қорғау ұғымының шеңбері кеңірек;
Ауа алқабын қорғау:
1) технологиялық жабдықтан және шаң тозаңды сорып алатын жүйеден бөлінетін газдарды залалсыздандыру (кәдеге жарату), пайдалануға тиімді аулауға арналған шаң газ тазартқыш қондырғыларды енгізу және жөндеу, қайта жаңарту;
2) баламалы, экологиялық таза қуат көздерін пайдаланылуымен және пайдалы іс әрекеттің жоғарғы коэффиценттігімен энергетикалық жабдықты отандық өндірумен, түтін газдарды жанарғыға шығарындысының қайта айналуымен, жылу жүйелерінің оңтайлануымен, соның ішінде жылу энергиясының қайтарымдалынуымен байланысты жинақтау жұмыстары;
3) стационарлық және қозғалмалы көздерден ластаушы заттардың шығарындыларын болдырмау және төмендету іс-шараларын орындау;
4) өңделген газдарды бейтараптау, ластаушы заттардың шығарындыларын басу және залалсыздандыру және оларды ластанудың стационарлық және қозғалмалы көздерін атмосфераға қосу, ілеспе газдарды кәдеге жарату жөніндегі тазалау құрылғылар мен қондырғыларды, жабдықтарды әзірлеу; және тағы басқа.
12 Туған өлке экологиясы
Экологиялық проблема -- адамның табиғатқа және керісінше табиғаттың адамға тигізетін қолайсыз әсерлеріне байланысты туындайтын кез келген құбылыс. Адамға табиғат берген байлықтың бірі -- атмосферадағы ауа. Өзге табиғи байлықтармен бірге ауаның тазалығын сақтау өте маңызды іс. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібі қарышты дамьп келе жатқан Қазақстанда ауа тазалығы үшін күрес маңызды роль атқармақ. Осыған орай, республикада тындырылған іс аз емес. Соңғы жылдары атмосферадағы ауаны қорғау мақсатында ірі-ірі өнеркәсіп орындарында газ бен шаң тұтатын үш жүзге жуық үлкен қондырғылар мен приборлар іске қосылды. Жамбылда, Ақтөбеде, Өскемен мен Теміртауда, басқҚазіргі әлемде экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналады, тіпті ядролық соғыс қауіпі де оның көлеңкесінде қалып қойды. Адамның шаруашылық іс - әрекетінің қауырт дамуы, айналадағы ортаға үдемелі, көбіне білдірушілік сипатта әсер етуде. Адамның табиғатқа әсері мыңдаған жылдар бойында қалыптасқан табиғи жүйелерді өзгерту, сондай - ақ, топырақты, су көздерін ауаны ластау арқылы жүзеге асуда. Бұл табиғат ахуалының күрт төмендеуіне әкеліп соқты, көп жағдайларда орны толмас зардаптар қалдырды. Экологиялық дағдарыс шын мәніндегі қауіпті төндіріп отыр; іс жүзінде тез өндіріс алып бара жатқан дағдарыстық жағдайларды кез келген аймақтардан көруге болады.а да өнеркәсіп қалаларында ауа тазалығын бақылайтын лабораториялар көптеп құрыла бастады. Ұлттық экологиялық проблемалареа экологиялық апатты аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық және тәжірибелік кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез шешуді қажет ететін проблемалар бар.
Семей ядролық полигоны, Ядролық сынақтар, Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері, Каспий теңізінің экологиялық проблемасы, Аралдың экологиялық проблемасы, Балқаш проблемасы, Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы т.б.
13 Қоршаған ортаны қорғау мәселелері
Коршаған ортаны қорғау-адамзат алдындағы басты борыш. Ауаны тазарту қазіргі таңда дүние жүзі бойынша басты проблемаларының бірі болып табылады. Ауаны тазартудың көптеген бағыттары ұйымдастырылған. Мәселен:
1)шаң тозаңнан бөлінетін газдарды залалсыздандыру
2)заводатдан шығатын газдарды төмендету шараларын жүзеге асыру
3) қалдықтарды төгер кезде әр қалдықтарды әртүрлі заттарға төгу керек. Мысалы шыны ыдыстарды шыныға, бір реттік пайдалану қалдықтарын арнайы орындарға төгу
14 Су ресурстарын қорғау мәселелері
Су ресурстары басты қажеттілікке ие.Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады.Cy айдындарының ластануын былайша топтайды:
Биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар;
Химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер;
Физикалық ластану: жылу-қызу, электрмагнитті өріс, радиактивті заттар.
15 Атмосфераның ластану көздері және дәрежесі
Белгілі бір ортада сол жерге тән емес, жаңа физикалық, химиялық және биологиялық заттардың болуын немесе бұл заттардың табиғи орташа көпжылдық деңгейден жоғары болуын ластану деп атаймыз. Атмосфераның ластануы табиғи (жанартаулар атқылауы, орман өрттері, шаңды құйындар, үгілу) және антропогенді (өнеркәсіптер, жылу энергетикасы, ауыл шаруашылығы) жағдайда жүруі мүмкін. Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энертетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы және т.б. жатады . Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге белуге болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар. Атмосфераға таралатындар: газ, бу, ауа тозаңы, энертетикалық : шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өпіц, жарық , ультракүлгін және лазерлі сәулелендірулер және т.б.
16 Судың ластану көздері және дәрежесі
Біздің планетамыз негізінен судан тұрады. Су экожүйелері Жер бетінің үштен екіінен астамын қамтиды. Жер бетіндегі барлық өмір біз өмір сүру үшін суға сүйенеді.Сөйтсе де, судың ластануы біздің өмір сүруімізге өте қауіпті. Ол әлемдегі адам денсаулығына қауіп төндіреді, ол адамдарға ғана емес, сонымен қатар суға өмір сүретін көптеген басқа өсімдіктер мен жануарларға да қауіп төндіреді. Егер сіз суға жақын жерде тұрмасаңыз, сіз әлемдегі сулардағы ластанудан зардап шеккен деп ойламаңыз.Бірақ судың ластануы осы планетаның барлық тірі заттарына әсер етеді. Ең кішкентай өсімдіктен ірі сүтқоректілерге дейін және иә, тіпті адамдар арасында, біз өмір сүру үшін суға сенеміз.Ласталған суларда өмір сүретін балықтар өздерін ластап тастайды. Балық аулау ластаушы заттарға байланысты көптеген әлемдегі су жолдарында тыйым салынған немесе тыйым салынған. Су жолы ластанған - қоқыспен немесе токсинмен болғанда - ол өмірді қолдауға және қолдауға қабілеттілігін төмендетеді.
Әлемдегі суға әсер ететін таңдаулар туралы, станциядағы газды төгуден бастап, көгалдарға химиялық заттарды шашып , күнделікті пайдаланатын химиялық заттардың санын азайту жолдарын іздеңіз. Жазбаларды жағажайлар мен өзендерден тазарту үшін тіркеліңіз. Және ластаушылардың ластануын қиындататын заңдарды қолдайды.Су - әлемдегі ең маңызды ресурс. Бұл біздің барлығымызға және оның бәріне де тиесілі
17 Өмір сүру ортасындағы адам ағзасына кері әсер етеін факторлар
Адамның денcаулығына қоршаған табиғи орта жағдайларының әсері зор. Адамға дем алатын ауаның, күнделікті пайдаланатын ауыз судың, тағамның таза болуынын маңызы ерекше. Адамның мұкият ойланбай жасаған кейбір іс әрекеттері денсаулығына зиянды. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан орта жағдайларының зиянды өзгерістері адам денсаулығына кері әсер етеді. Әсіресе, бұл жағдай Қазакстанда ерекше байқалуда. Мысалы, Арал теңізінің тартылуы, ядролық сынақтардың жүргізілуі және т. б. атауға болады.Адам денсаулығына өмір сүру салтын дұрыс ұстануы да әсер етеді. Темекі тарту, ішімдікті пайдалану, дұрыс тамақтанбау және т.б. жағдайлардан адам денсаулығы бұзылады. Кейде еңбек етудің қолайсыздығы, тұрмыстық жағдайлардың нашарлауы денсаулыққа кері әсер етеді. Салауатты өмір сүру салтын дұрыс ұйымдастыра білмеу, медициналык жәрдемнің дұрыс көрсетілмеуі де әсерін тигізеді.
18 Макроэлементтер
Макроэлементтер (оттегі, сутегі, көміртегі, азот, фосфор, күкірт, кальций, магний, натрий және хлор); ағзадағы мөлшері 10%-дан жоғары болады.Макроэлементтер - көміртек, сутек, оттек, азот, фосфор - нәруыздың, нуклеин қышқылдарының және ағзаның басқа да биологиялық белсенді қосылыстарының құрамына кіреді. Нәруыздардың құрамында көміртек 51 - 55%, оттек 22 - 24%, азот 15 - 20%, сутек 6,5 - 7%, күкірт 0,3 - 2,5%, фосфор шамамен 0,5%. Көміртек, сутек және оттек көмірсулардың және липидтердің (майлар), ал фосфор, фосфолипидтердің құрамында фосфатты топтар түрінде болады. Көп мөлшерде липидтер бас миында, бауырда, сүтте, және қан сұйықтығында концентрленеді. Сутек және оттек - макроэлементтері су молекуласын түзетіні белгілі, ал, ересек адам ағзасының шамамен 65%-ы су болып келеді. Су - маңызды еріткіш және ол адамның мүшелерінде, ұлпаларында және биологиялық сұйықтықтарда әркелкі таралған, асқазан сұйығының, сілекейдің, қан плазмасының, лимфаның 99,5% - дан 90% - ға дейінгі аралығын құрайды.
19Микроэлементтер
Микроэлементтердің (йод, мыс, мышьяк, фтор, бром, стронций, барий, кобальт) ағзадағы мөлшері -- 10%-15%.Микроэлементтердің көпшілігі бауырда, сүйек және бұлшық ет ұлпаларында жиналады. Бұл ұлпалар көптеген микроэлементтердің негізгі қоры. Элементтер кейбір мүшелерге тән болып табылады және онда концентрациясы жоғары болады. Мысалы, мырыш - қарын асты безінде,йод-қалқанша безінде ,фтор - тіс кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий-шашта, кадмий, сынап, молибден - бүйректе , қалайы-ішек ұлпаларында, стронций - қуық безінде, сүйек ұлпасында, барий - көздің пигментті қабатында, бром,марганец,хром - гипофизде және тағы басқаларда жиналады. Натрий және хлор жасуша аралық, ал калий және магний жасуша ішіндегі сұйықтықтарда кездеседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларында болады. Магний фосфат түрінде тістің қатты ұлпаларында болады. Сонымен қатар, микроэлементтердің ағза үшін физиологиялық маңызы өте жоғары.
20Ултрамикроэлементтер
Ультрамикроэлементтер -- сынап, алтын, уран, торий, радий және т.б. Олардың ағзадағы мөлшері 15%-дан төмен.Бұл элементтер адам ағзасында қажетті мөлшерден көп болатын жағдайда көптеген аурулар пайда болады. Себебі, олар - токсиндік металдар болып табылады. Дегенмен, ағза үшін маңызы зор әрі біршама үрдістерге қатысады.
21Тірі ағзалардың қоршаған ортаға бейімделуі
Бейімделгіштік - адаптация дегеніміз тірі ағзалардың қоршаған ортаның нақтылы жағдайларында, құбылысында, мінез - құлқы мен физиологиясында тірі қалуды жоғарылататын ерекшеліктерді иемдену қасиеті. Эволюция нәтижелерінің бірі - тірі ағзалардың қоршаған орта жағдайларына бейімделгіштік.
Бейімделу 3-ке бөлінеді:
1.Қорек талғауға бейімделу
2.Климаттық бейімделу
3.Қорғаныш реңдер
22Ағза мен қоршаған орта қарым-қатынасының негізгі заңдылықтары
Ағзаның қоршаған ортасы дегеніміз- оның тіршілігіндегі абиотикалық ,биотикалық жағдайларының жиынтығы.
Тіршілік ортасы дегеніміз - кез-келген организмнің өсіп-өніп, көбеюіне,ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихи қалыптасқан орта. Тіршілік ету ортасы үнемі өзгеру үстінде, соған сай ағза қоршаған ортасына бейімделеді.
Ағзалар негізгі үш тіршілік ету ортасын игерген: су, құрлық-ауа, топырақ, биологтар бұдан басқа 4-ші мекен ету ортасын ашқан - ол тірі ағзаның өзі.
Су тіршілік ортасы. Су ортасы организмдер үшін қолайлы болғанымен оның өзіне тән ерекшеліктері болады. Олардың қатарына судың тұтқырлығын, тұз концентрациясын,қысым, оттегінің мөлшерін, су қабатының қозғалыстары мен ағыстарын, айналымдарды, қорек қорын, судың ащы немесе тұщы қасиеттерін жатқызамыз.
Құрлық-әуе тіршілік ортасы . Құрлық пен әуе ортасы организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз жүріп жататын, табиғаты сан қилы орта. Құрлық, ауа факторларының ішінде - ауа, жауын-шашын, топырақ ылғалы, эко,микроклимат және географиялық белдеулер организмдер үшін үлкен роль атқарады.
Топырақ - тіршілік ортасы. Жер бетінде топырақ түзілу процесі ұзаққа созылған биогеохимиялық айналымның жемісі. Топырақтың түзілуінде өсімдіктердің, микроорганизмдердің ролі ерекше. Топыраққа қатысты барлық қасиеттер мен көрсеткіштер эдафикалық факторларға жатады. Топырақтың негізгі көрсеткіші оның құнарлылығы,яғни өсімдіктерді қоректік заттармен,ауамен,т.б. жағдайлармен қамтамасыз ету. Топырақтың құрамындағы қарашірік немесе гумус оның құнарлылығын сипаттайды.
23,35Адам денсаулығы және қоршаған орта
Қоршаған орта - адамзат қоғамы өмір сүретін табиғи және антропогендік орта . Адамдар мен олардың шаруашылығына бірлесе және тікелей әсер ететін биотикалық, абиотикалық және антропогендік орталардың жиынтығы.Дені сау өмір сүрудің басты шарты - таза қоршаған орта. Ашық және жабық алаңдарда ауа ластығы, су сапасының төмендігі, жеткіліксіз гигиена және қауіпті химикаттар медициналық проблемаларға әкеліп соғады. Осы проблемалардың басында тыныс алу және қантамыр аурулары, рак, демікпе, түрлі аллергиялар, өсімпаздық ақаулары келеді.Қоршаған орта ластығына жол ашатын басты факторлар болса зауыт қалдықтары, радиация әсерлері, тұрмыстық және мал шаруашылығы қалдықтары. Осы қалдықтар ауаны, су және топырақты ластап, экожүйеге зиян келтіреді. Әсіресе зиянды химикаттар мен ауыр метал қалдықтары қоршаған орта мен денсаулық үшін өте қауіпті. Мысалы зиянды металдар және басқа да химиялық элементтерден өндірілген батареялар қоқысқа лақтырылса, тікелей немесе жанамалы түрде үлкен қауіп туғызады. Осы металдар топыраққа, одан әрі жер асты су көздеріне барып жетіп, жандыларға қайтып келеді. Организмдердің табиғи құрылымын бұзады. Бұған сынап жақсы мысал болады. Ауыз суы немесе азық-түлік арқылы адам денесіне енетін сынап түрлі жүйке аурулары, невралгия, рак ауруларына себеп болады, бүйрек, қара бауыр, ми талшындарын бұзады, нәрестенің мүгедек болып туылуына себеп болады. Химиялық қалдықтар гормон жүйесін бұзып, жанды атаулының дамуына түзелмейтін ақау келтіреді.
24Экожүйе ұғымы және оның жүктелуі
Экожүйеге белгілі бір географиялық аймақтағы тіршілік иелері және олар араласатын орта кіреді. Бұл типі мен мөлшері жағынан ерекшеленетін функционалды жүйе.
25Табиғи ландшафттар
Табиғи ландшафт өзгертілмеген, өзгермеген немесе адамның әрекеті араласпаған кеңістіктер мен аумақтар.
26Су, топырақ, экожүйелердің ластануы
Судың ластануы: Су айдындарының ластануын былайша топтайды: биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер физикалық ластану: жылу-қызу, электр-магнитті өріс, радиоактивті заттар Судың сапасы, ластану деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр түрлі болуы мүмкін. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың 100-ден астам сапалық көрсеткішін ұсынған. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері -- тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері: тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар; өнеркәсіп орындары; ауыл шаруашылығын химияландыру: халық шаруашылығының басқа да салалары.Қазіргі кезде ашық өзен, көл суларымен қатар жер асты сулары да сарқынды, шайынды сулармен және еріген зиянды заттармен ластанып отыр. Оның негізгі ластану көздері мыналар:
Өнеркәсіп өнімдерін сақтайтын қоймалар;
Химиялық заттар және тыңайтқыштар;
Тұрмыстық қалдықтар;
Жер асты суларымен жалғанатын құбырлар;
Ірі құрылыс учаскелері;
Күзгі алаңдар, бұрғы-скважиналары болып табылады.'
Жер асты суларында әртүрлі жұқпалы аурулар тарататын микробтар, вирустар кездеседі. Қазақстан жағдайында өзен-көлдердің ластануы көбіне өнеркәсіп шоғырланған аймақтарда, полигондар мен мұнай-газ өндіретін жерлерде жаппай сипат алуда
Топырақтың ластануы:Топырақтың ластануы (Загрязнение почвы) -- топырақта, әдетте, оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердің пайда болуы және енуі немесе аталған агенттердің концентрациясының қаралған мезгілде табиғи орташа жылдық деңгейінен асып түсуі. Топырақтың ластануының көптеген түрлері, соның ішінде радиоактивтік, микробтық және тағы басқа түрлері сараланады Топырақтың ластануы топырақ түзілу процесінің барысын өзгертеді (кейде оны тежейді), түсімді бірден азайтады, өсімдіктерде ластағыштардың (мысалы, ауыр металдардың) қорлануына себеп болады. Бұл ластағыштар адам организміне тікелей немесе жанама түрде түседі (өсімдіктекті немесе жануартекті азықтар арқылы). Топырақтың ластануы топырақтың ауру тудыратын және де басқа жағымсыз микроорганизмдерден өзін-өзі тазалауын төмендетуге әкеліп соғады. Мұның бәрі ауру қауіптілігін және микробиологиялық ластануды туғызады. Мысалы, ластанбаған топырақта дизентерия, сүзек және қылау қоздырғыштары 2 -- 3 тәулік бойына сақталса, ластағыштармен әлсіреген топырақтың өзін-өзі тазалай алмайтын кезінде дизентерия қоздырғыштары бірнеше ай, сүзек пен қылау қоздырғыштары бір жарым жылға дейін сақталады. Топырақтың ластануы кейде әр дәуір аумаққа жайылады.
27Биосфера туралы жалпы түсінік
Биосфера туралы жалпы түсінік:Биосфера (гр. биос -- тіршілік, өмір, гр. сфера -- шар) -- бұл ұғым биология ғылымына XIX ғасырда ене бастады. Ол кездерде бұл сөзбен тек жер жүзіндегі жануарлар дүниесі ғана аталатын. Кейінгі кездерде биосфера геологиялық мағынада да қолданылады.[1] Биосфера - жердің тіршілік қабаты. Географиялық қабық - литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфераның өзара әрекеттесуі. Биосфераны ғылымға 1875ж Зюсс енгізді. Биогеография - организмнің географиялық таралу заңдылықтарын зерттейді. Биоценоз-өсімдіктер мен жануарлардың майда ағзалардың бірлестігі. Географиялық қабық- жекелеген табиғат кешенінен тұрады. Табиғат кешені-табиғат компоненттерінің ұштасуы. Табиғат компоненттеріне топырақ, өсімдік, жануар т.б жатады. Ең ірі табиғат кешені-географиялық қабық немесе материктер мен мұхиттар. Биосфера -- тірі азғалар өмір сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10 -- 15 км биікке көтерілгенге дейінгі және 2 -- 3 км құрғақтан немесе мұхиттардың 10 км түбіне дейінгі жерде азғалар тіршілік етеді. Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Аустрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан - 50% -ға дейін температурасы болатын термодинамикалық қабат болып саналады.
28В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі
Биосфера туралы В.И.Вернадскийдің ілімі - бұл Жердегі өмірдің дамуы және оны сақтаудың маңызды проблемаларымен байланысты ілгері ілімі. В.И.Вернадскийдің түсінігі бойынша, биосфера өзіне тірі заттарды, биогендік, костық, биокостық, сондай-ақ радиоактивті заттар және бытыраңқы атомдарды енгізеді.В.И.Вернадский ілімінің маңызы Жер шарының келбетін өзгертетін тірі заттардың айрықша ролін танудан тұрады. В.И.Вернадский бойынша, жердің үстінгі қабатында неғұрлым тұрақты әрекет ететін химиялық күші жоқ, сондықтанда тұтастай алғанда тірі организмдерге қарағанда өзінің түпкі зардаптары бойынша аса зор. Дәл осы тірі организмдер күннің сәулелі энергиясын ұстайды және оны басқа түрге айналдырады және жер бетіндегі әлемнің шексіз алуан түрлілігін жасайды.Тірі және өлі организмдердің келісімді өзара әрекеті, организм мен ортаның өзара бейімделушілігінен көрінетін биосфераның ұйымдасқандығы туралы ол негіздеп жасаған түсінік В.И.Вернадский ілімінің екінші ең басты аспектісі болып саналады. В.И.Вернадский сондай-ақ заттарға айналу формалары, атомдардың биогенді миграция жолдары, яғни тірі заттардың қатысуы кезіндегі химиялық элементтердің миграциясы, химиялық элементтердің жинақталу, биосфера дамуының қозғалушы факторлары туралы аса маңызды түсінікті негіздедіОның пайда болуы мен дамуы туралы түсінік В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімінің аса маңызды бөлімі болып саналады. Қазіргі биосфера бірден емес, биотикалық және абиотикалық факторлардың тұрақты өзара әрекеті процесінде ұзақ эволюция нәтижесінде пайда болды.Биосфера эволюциясы туралы В.И.Вернадский идеясын тұжырымды түрде былайша беруге болады:1. Қоршаған ортаның алғашқы жаршысы - литосфера, ал содан соң құрғақтағы өмірдің пайда болуымен биосфера қалыптасты.2. Жердің бүкіл геологиялық тарихында, өмірді жойған геологиялық дәуірлер байқалған жоқ. Қазіргі тірі заттар генетикалық жағынан өткен геологиялық дәуірлердің тірі заттармен байланысты болады.
29 Тұрақты даму тұжырымдамасы
ҚР Президентінің Жарлығымен Тұрақты даму тұжырымдамасы қабылданды. Осы Тұжырымдамаға сәйкес негізгі мақсат елдің бәсекеге қабілеттілігін ұзақ мерзімде қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын арттыру негізінде экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық аспектілердің балансына қол жеткізу. Қойылған мақсатқа сәйкес Тұрақты даму тұжырымдамасында төмендегідей міндеттерді шешу қойылған. Тұрақты даму тұжырымдамасының міндеттері 1. Ресурстарды тиімді пайдалану көрсеткішін 2012 жылға қарай 37%-ға, 2018 жылға қарай 43%-ға және 2024 жылға қарай 53%-ға дейін арттыру 2. 1000 адамға шаққанда халық өмірінің орташа ұзақтығын 2012 жылға қарай 68 жасқа, 2018 жылға қарай 70 жасқа, 2024 жылға қарай 73 жасқа дейін ұлғайту 3. Экологиялық тұрақтылық индексін 2012 жылға қарай 10 %-ға, 2018 жылға қарай 15 %-ға, 2024 жылға қарай 25 %-ға дейін өсіру 4. Ішкі және сыртқы саясаттың табыспен іске асырылуын қамтамасыз ету Тұрақты дамуға өту төрт кезеңге бөлінеді: дайындық кезеңі, бірінші, екінші және үшінші кезең. Дайындық кезеңі (2007 - 2009 жылдар) - Тұрақты даму принциптерін қоғамдық және саяси іс әрекеттердің барлық салаларына ендіру, экономиканы әртараптандыру, технологиялық алға жылжуды жүзеге асыруға қажетті жағдайларды жасау. Бірінші кезең (2010 - 2012 жылдар) - ҚР ның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруді қамтамасыз етуге негізделген. Екінші кезең (2013 - 2018 жылдар) - өмір сүру сапасы деңгейі бойынша әлемдік дамудағы көшбасшылар арасындағы еліміздің жағдайын нығайту, табиғи ресурстарды орынсыз пайдалану салдарынан болатын шығындарды айтарлықтай қысқарту, елдің экологиялық тұрақтылығының жоғары деңгейін қамтамасыз ету. Үшінші кезең (2019 - 2024 жылдар) - тұрақты дамудың қабылданған халықаралық өлшемдеріне қол жеткізу.
30 Құрлық және мұхит ресурстары
Гидросфера-жердің су қабығы. Әлемдік мұхит-жердің гидроферасының басты бөлігі. Әлемдік мұхит терминін ғылымға ғалым-географ Ю. М. Шокальский енгізді. Әлемдік мұхит жер бетінің 71% -- ын алады. Ол бөлінеді материками 4 мұхит: Тынық мұхит (50% алаңы -- 178,62 млн. км2), Атлантический (25% -91,56 млн. км2), Үнді (21% -- 76,17 млн. км2) және Солтүстік Мұзды мұхит (4% -- 14,75 млн. км2).
Судың құрамы мен қасиеттері
Мұхитындағы су тұзды. Бұл бәрін біледі. Тұзды дәм құрамында бар 3,5% ерітілген минералды заттардың -- натрий мен хлордың негізгі қосылыстарында - асханалық тұздың негізгі ингредиенттері беріледі. Металл емес компоненттерден кальций мен кремний маңызды, өйткені олар көптеген теңіз жануарларының қаңқалары мен раковиналарын салуға қатысады. Теңіз суының тығыздығы = 20 градус температурада 1030 кг м3 тең. Мұхиттағы судың тығыздығы жоғары қабаттардың қысымынан, сондай-ақ температураға және тұздылыққа байланысты тереңдіктен өзгереді.
Мұхиттағы судың ең тығыз массасы
31 Жасанды су қоймалары
Каналдар мен бөгендер. Жер шары халқының барлығы бірдей суды жеткілікті түрде пайдалана алмайды. Себебі, бір жерде су жеткілікті болса, екінші бір аймақта мүлде жоқ. Сондықтан адамдар өз қажеттіліктері үшін каналдар мен бөгендер жасап, оған өзен суларын жібереді.Каналдар дегеніміз -адамдар жасаған жасанды өзендер.Бөгендер дегеніміз- жасанды су қоймалары.
Қазақстан аумағында Ертіс өзеніне Бұқтырма, Сырдария өзеніне Шардара, Іле өзеніне Қапшағай бөгендері салынған.аналдар салу арқылы бір өзен екінші өзенмен жалғасады, аймақтар арасын байланыстыратын су жолдары пайда болады.Ал батпақты аймақтарда каналдар жерді құрғату мақсатында пайдаланылады. Өнеркәсіпті дамытуға да су керек, суы тапшы аймақтарда каналдар салу негізінде өнеркәсіпті өркендетуге болады.
32 Бассейн және оның түрлері. Қауіпсіздік ережелері
Бассейн- бақ немесесаяжай архитектуралық кешендерінің құрамдас бөлігі түріндегі жасанды су айдыны. Бассейн алғашында Ежелгі Шығыста, кейінірек Еуропада сән-салтанат құрылысы болып келді; 16 ғасырдың 2-жартысынан сәнді, ал 18 ғасырдан бастап су ататын хауыздары бар. Бассейн осы заманғы архитектурада да кеңінен қолданылады. Спорттық оқу-жаттығу мақсатына, сондай-ақ, жүзу, секіру жарыстарына арналған, ашық немесе жабық түрде салынатын жасанды.Белгілі бір орындары шоғырланған алап . Өзен, көл, теңіздің су жиналатын алабы. Оның жер асты және жер үсті түрлері болады. Аумағы жер бедеріне және геологиялық құрылымға байланысты әр түрлі болып келеді.
33 Қоршаған орта және табиғат компоненттері
Қоршаған орта - адамзат қоғамы өмір сүретін табиғи және антропогендік орта. Адамдар мен олардың шаруашылығына бірлесе және тікелей әсер ететін биотикалықабиотикалық және антропогендік орталардың жиынтығы. Адамдар, жануарлар немесе объектілер тіршілік ететін немесе әрекет ететін орта немесе контекст. Табиғат компоненттері (лат. компонент - құраушы)-географиялық қабықтың құрамдас бөліктері: тау жыныстары, ауа, су, топырақ, өсімдік, жануарлар дүниесі. Адам да табиғат компоненттерінің бірі.Табиғат кешенін құрайтын жеке компоненттер (құраушылар) бір-бірімен тығыз байланысты. Олардың біреуінің өзгерісі міндетті түрде басқаларының өзгерісін туғызады.
34Қоршаған ортаның экологиялық ластаушы көздері
36Табиғи және техногендік апаттар
37.Жер сілкінісі, қауіпсіздік ережелері
Жер сілкінісі (араб тілден ескірген сөз зілзала )-жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді.Жер сілкіну жанартаулық, денудациялық және тектоникалық болып бөлінеді.Жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздік ережелері:
Егер күшті жер сілкінісі болған кезде сіз үйдің ішінде болсаңыз(дүмпу күші 5 және одан жоғары болса): Екінші және одан да жоғары қабатта болсаңыз ол жерден ешқайда кетпеңіз.Ішкі қабырғаның қауіпсіз жеріне,бұрышқа , есіктің жақтауына , ваннаға жатыңыз ; Кереуеттің , столдың астына кіріңіз ,себебі бұлар сізді құлайтын заттар мен сынықтардан қорғайды . Өзіңізді ауыр жиһаздар мен терезелерден аулақ ұстаңыз ; Лифтіні пайдаланбаңыз .
Егер көшеде болсаңыз : Ғимараттар мен электр желілерінен алшақ , ашық алаңда тұрыңыз , үзілген электр желілерінен алшақ тұрыңыз ; Ғимараттың алдың кесіп өтпеңіз және оған кірмеңіз.
38 Өте улы заттар таралатын апаттардың түрлері.
Улағыш заттар -ұрыс жағдайында қолданган кезде адамдар мен жануарларға зақым келтіретін улы (уытты) қоспалар. Улағыш заттар химиялық қарудың негізі болып келеді.Улағыш заттар жүйкеге әсер ететін улағыш заттар, теріге әсер ететін улағыш заттар, кезден жас ағызатын улағыш заттар, түншықтыратын улағыш заттар және жалпы әсерлі улағыш заттар болып бөлінеді. Жүйкеге әсер ететін улағыш заттар қазіргі улағыш заттардың аяғы өлімге әкеліп соқтыратын негізгі тобын құрайды. Оларга құрамында фосфоры бар және кез келген аппликацияда зақым келтіретін улағыш заттар жатады. Олар-табун, зарин, зоман және т.б. Жалпы әсерлі улағыш заттарға көгерткіш қышқыл,хлорциан, арсин, фосфин және т.б.,ал түншықтыратын улағыш заттарға фосген, дифосген, хлорпикрин т.б.жатады. Теріге әсер ететін улағыш заттар аяғы елімге әкеліп соқтыратын улағыш заттарға жатады, олардың қатарына иприт, азоттық иприт, люизит т.б. кіреді.
39 Ядролық қарудың жарылыс зардаптары
Ядролық қару - жаппай қырып-жою қаруы.1949-1990 жылдар аралығында Семей ядролық полигонында 475 қару түрі сыналды.Соның салдарынан,шекаралық территория халқы ете ауыр және созылмалы сәулеленуге ұшырап,сынақ зардаптары Хиросима мен Нагасакидегі атомдық бомбалаудан да асып жығыЛДЫ . Семейдегі ядролық сынақтың салдарынан сонғы жылдары әр жүз мың адамға шаққанда жүйке-психологиялық ауруға шалдыққан адамдардың саны 960 - тан 1624 -ке , ақыл - ойы кем адамдар 3105 - тен 4612 - ге , невроз және жүйке тамыр дерті бар адамдар 3692 - ге көбейген . Ал сары ауру , іш ауруы , туберкулез сияқты ауру түрлері шектен тыс көбейді , арасында көпшілігі нағыз тұқым қуалайтын дауасыз рак,паралич анемия , жазылмайтын тері ауруларының алуан түрлерiне душар болып отыр .
40Химиялық қарудың жарылыс эпицентрі
Химиялық қару -- уландырғыш заттар мен құралдарды қолдануға арналған машиналар, приборлар, қару-жарақтар. Химиялық қару жаудың адам күшін жаппай қырып-жоюға арналған. Сондай-ақ белгілі бір жерлерді, қару-жарақты, әскери техниканы, әр түрлі тыл нысандарын уландыру үшін де қолданылуы мүмкін. Химиялық қарудың тиімділігі, көбінесе метеорологиялық жағдайларға, жердің жайына байланысты. Мысалы, ауа райы желді болса, уландырғыш заттардың таралатын аймағы ұлғайып, жел тымық болса, уландырғыш заттар бір жерде ұзақ тұрып қалады. Химиялық қаруды алғаш немістер 1915 жылы 22 сәуірде Шпредегі шайқаста қолданды. Содан кейін басқа армиялар да қолдана бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында тек ағылшын, француз және АҚШ армияларында ғана Химиялық қарудан 450 мыңдай адам шығын болды. 1925 жылы Женева хаттамасы бойынша Химиялық қаруды қолдануға тыйым салынып, оған бірнеше мемлекеттер қосылды. Бірақ кейбір мемлекеттер бұл хаттаманы бұзып мыс, Италия Эфиопияға қарсы соғыста 1935 -- 36, Химиялық қаруды қолданды. Тыйым салынғанына қарамастан 1- және 2-дүниежүзілік соғыс аралығында Химиялық қару көптеп шығарылды. 1943 жылға қарай фашістік Германия уландырғыш заттар әзірлейтін химиялық өнеркәсібінің қуатын жылына 180 мың тонна өнім шығаратындай дәрежеге жеткізді. Дегенмен, көп ұзамай Германия қарсыластарының да Химиялық қаруды қолданатынын ескеріп, бұдан бас тартты. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін Германияның трофейлік Химиялық қаруы (300 мың тоннаға жуық) теңізге батырылу арқылы жойылды. Соғыстан кейін көптеген елдер Химиялық қарудың жаңа неғұрлым апатты түрлерін шығарды.Химиялық қаруға әр түрлі улы заттармен толтырылған бомбалар, т.б. құрал-жабдықтар жатады.Химиялық қаруды жою арнайы нысандарда жүзеге асырылады. 1993 жылы Ресейдің Химиялық қару қоры 40 мың тоннаны, ал АҚШ 29 мың тоннаны құрады.
41Бактериологиялық қару түрлері және зардаптары
Биологиялық қару дегеніміз биологиялық құралдармен жарақталған арнаулы оқ-дәрілер мен ұрыстық аспаптар. Ол адамдарды, ауыл шаруашылығы жануарларын және ауыл шаруашылығы егістерін жаппай құртуға арналған.Биологиялық қару ретінде мыналар пайдаланылуы мүмкін:Адамдарды зақымдау үшін: бактериялық аурулардың (оба, тулерямия, холера, бруцеллез, сібір язвасы) қоздырғыштары;вирустық аурулардың қоздырғыштары ( шешек(оспа), қызба); риккетсиозды қоздырғыштар (таңбалы қызба, Ку қызбасы, бөртпелі сүзек тиф); бопалық аурулардың қоздырғыштары. 1741 жылы Мексика мен Перудегі басқыншылық науқанға қатысушы 27 мың ағылшын солдатының 20 мыңы сары безгектен өлді. 1802 жылы көтерілісті басу үшін Гайти аралына Напалеон жіберген генерал Леклерктің 30 мыңдай армиясы түгелге жуық қырылып қалды. Еуропадағы 1733 жылдан 1865 жылға дейінгі соғыстарда 8 миллиондай адам өлді, оның ішінде шайқаста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz