МЕТАФОРАНЫҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Жақан Г. Ө.

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Академик С. Қирабаев атындағы қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы,

7M01701 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 1-курс магистранты

Ғылыми жетекші: ф. ғ. д., профессор Б. Қасым

МЕТАФОРАНЫҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІ

Метафора тілдік құбылыс ретінде көптеген филологиялық пәндерді зерттеу объектісі болып табылады. Сонымен қатар, метафора дәстүрлі түрде номинацияның бірлігі ретінде (лексикология объектісі) және метафора троп (көркем сөйлеу теориясының объектісі) ретінде қарама-қайшы келеді. Екі салада да осы тілдік құбылыстың сан алуан қырларын сипаттайтын көптеген еңбектер бар: метафоралық ауысулардың механизмдері, метафораның тілдің лексикалық жүйесіндегі орны, метафораның жіктелуі, оның экспрессивті-стильдік мүмкіндіктері және т. б. Лексикалық семантика «метафора» сияқты сөздерді жоққа шығарды, өйткені Д. Н. Шмелевтің тұжырымы бойынша «тек тірі сөзжасамдық байланыстар қазіргі уақытта сәйкес мағыналары негізгі болып табылатын бірқатар сөздердің түпнұсқасын» метафоралығын көрсетеді, бірақ лексикалық семантика теріске шығарған сөзжасамдық метафора сөзжасамдағы мұқият зерттеу нысанына айналды.

Тіл білімінде метафора семасиологиялық, ономасиологиялық, гносеологиялық, лингвистикалық тұрғыда зерттелді. Зерттеуші Г. Зайсанбаева метафораны когнитивтік бағытта қарастырып, былай түйіндейді: «Метафораның əр түрлі нысандар арасындағы ұқсастықтары солар туралы түсініктер арқылы қалыптасады. Сонымен қатар метафоралануға адамның эмоциялары, экстралингвистикалық білімі, тұрмыстық тəжірибесі кей жағдайда кездейсоқ түсініктер түрткі болып жатады. Адам тəжірибесі арқылы жинақталған білім қорындағы ақпараттардың өзара ауысуы танымдық үрдістермен байланысты. Аталым жасаудағы метафораның қызметі тілдің барлық салаларында қолданылады» [1] .

Қазір тіл білімінде метафораның адамның ойлау үрдісін қалыптастырушылық қасиетін ескере отырып, оны басқа қырынан қарастырады. Когнитивистикамен айналысушы ғалымдар осы тақырыпқа қызығушылықтарын білдіреді. Метафора ұғымдарды қалыптастырып, дайын таңбалар арқылы оларды атайды. Мəселен, Б. Қасым өз еңбегінде когнитивтік феномен ретінде танылған метафораның аталым жасаудағы маңызына тоқталады: «Метафора - тілде əмбебап құбылыс. Оның əмбебаптығы тілдің құрылымында жəне қызметінде көрінеді. Ол тілдің түрлі аспектісі мен қолданыстық қызметін қамтиды». Б. Қасым метафораның тілдік сипаты туралы «Тілдік метафорлар - туынды сөздерде метафоралық қасиеттер күңгірттеніп, соның нəтижесінде жаңа лексемалардың пайда болуы. Метафора аталым тұрғысынан бейнелілік қасиетінен өтіп, тек ұғымға атау беру қызметіне көшеді» [2], - дейді.

Сөзжасамдық метафора ерекше туынды құралдар арасындағы семантикалық байланыс түрі өндіруші сөздер, ол қазақ тіліндегі сөздердің көпшілігі сияқты тілдің туынды жалғасы болады. Тікелей мағынаны жоғалту нәтижесінде пайда болған сөзжасамдық метафоралар қазақ тілінің лексикалық құрамының даму тарихын көрсетеді: олар сөздердің тікелей мағынасын, сондай-ақ қалыптасу тарихын есте сақтайды. Сөзжасамның белгілі бір түрлері. Сөзжасамдық метафораның пайда болуының бұл әдісі тұтастай лексикалық жүйенің қалыптасуына айтарлықтай әсер етеді, өйткені жаңа сөздер мен мағыналар тілдің метафоралық кеңістігіне еніп, жеке сөздер арасында да, лексикалық бірлестіктер арасында да ассоциативті байланыстар кеңейеді.

Туынды сөздің семантикасын зерттей отырып, ғалымдар оның мүмкін екенін анықтады, оның өндірушісімен ғана емес тікелей, сонымен қатар бейнелі атап айтқанда метафоралық мағыналарын қарастырды. Бұл құбылыс атауы метафоралық мотивация немесе сөзжасамдық метафора деп қарастырылған.

Сөзжасамдық метафорада барлық жүйелік және функционалды лексикалық метафораның қасиеттері болады. Сондықтан да тілдің метафоралық жүйесін ерекше ішкі жүйе ретінде қарастыруға болады. Сөзжасамдық метафораның лексикасында ең алдымен бейнелік қалыптасу жолдарымен ерекшеленеді. Мысалы: « . . . Хан емессің, ылаңсың, Қара шұбар жылансың ». Бір пішінде сақталған лексикалық метафорада: айлакер, зұлым, сұрқия адам. Ал, жалпы жылан: бауырмен жорғалаушылар класы қабыршықтылар отрядының жәндігі .

Сонымен қатар, сөзжасамдық метафораның мағыналық түйіні - түбірдің аффикстік ортасы мен айырмашылығы лексикалық сөздің ортасынан тысқары пайда болмайды.

«Метафора» ұғымының өзі ең алдымен лексикология аясында дамыды. «Көпірді» сөзжасамға «лақтырған» В. Г. Гак, метафораның ерекше түрін - жартылай, «мағынаның берілуі сөз формасының өзгеруімен қатар жүретінін» атап көрсетеді. [3]

Қ. Жұмалиев өзінің еңбегінде: «Метафора - тіл табиғатында терең тамыр жайған сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан бой көрсететін жалпы тілдік категория, сөзді астарлай қолдану» десе, академик З. Қабдолов: « . . . метафора (гр. metaphora - көшіру) - сөз мəнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау, сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, əсерін күшейту»[4], - дейді.

Қазір ғылымда сөзжасамдық метафораның болуы туралы пікір қалыптасқан деп саналады: "егер лексикада метафора семантикалық құбылыс болса (бірдей мазмұнға қызмет етеді), онда сөзжасам ол осы метафоралық мағынаның жалғыз тасымалдаушысы болып табылатын жаңа сөздің пайда болуымен бірге жүреді".

Метафораны адам қызметінің белгілі бір саласындағы құбылыс ретінде зерттеу мүмкіндіктері іс жүзінде шексіз. Бұл газеттердегі, спорттық лексикадағы, ертегілердегі және т. б. метафораның тақырыптық сорттары қарастырылады. Бұл мақалада метафораның сөзжасамдық мүмкіндіктері қарастырылады. Метафоралар, атап айтқанда олардың семантикалық мүмкіндіктері - семантикалық метафоралық мағынаны одан әрі кеңейту мүмкіндігі. Метафоралық уәжді зат есімдер сирек қайталама болады мағыналары олардың көпшілігі өте нақты мағынаны білдіреді адамды мінез-құлқына қарай сипаттау, мінез, зияткерлік және ақыл-ой қасиеттері немесе белгілі бір тақырыпқа арнай мақсатталған объект.

Сөзжасамдық метафора лексикалық метафораның негізгі қасиеттеріне ие бейнелілік пен екі өлшемдік. Екі өлшемділік метафораның таңбалық құрылымында келесі элементтердің болуын болжайды: 1) өрнек тұрғысынан: салыстырудың негізгі субъектісін көрсететін сөз-параметрі және сөз-аргументі (микроконтекст) . «Семантикалық сөз - параметрдің интерпретациясы» салыстырудың көмекші субъектісін көрсетеді. Мысалы, «Дем алысы - үскірік, аяз бен қар, Кәрі құдаң - қыс келіп әлек салды. [Абай, І том, 83 бет] . «Сөзімде жаз бар шыбынсыз», ақынның сөзі күш, қуат, өмір нәріне толы. Шыбын - бұл менталды кірді, былғаныш, ласты меңзейтін метафора.

Сөзжасамдық метафора тілдің лексикалық-сөзжасамдық жүйесінде ерекше ішкі жүйе ретінде көзге түседі, дәлірек айтсақ, ол өзінің негізгі жүйелік және қызметтік қасиеттеріне ие болғандықтан, лексикалық метафораның бір түрі болып табылады. Сөзжасамдық метафораның мүмкіндіктерінің қалыптасуы сөздің морфологиялық құрылымы өзгерген кезде жүзеге асатындықтан, ол лексикалық және сөзжасамдық мағынаны (және кеңірек айтқанда, лексикалық және сөзжасамдық семантиканы) «үйлестіреді».

Сөзжасамдық метафора келесі жүйелік қасиеттерге ие: а) сөзжасамдық метафора лексикалық метафораға қарағанда антропо-центрлік сипатқа ие, өйткені, біріншіден, ол негізінен антропоморфты модельдер аясында қалыптасады ("адам адамы"; "адам заты", "адам заты"), екіншіден, негізінен адаммен байланысты сөздер өндіруші негіз ретінде әрекет етеді; б) туынды және өндірушінің семантикалық байланысының дәрежесі сөзжасамдық метафораның әртүрлі функционалды қасиеттерін және стилистикалық таңбалаудың төмендеуін анықтайды. ; в) Сөзжасамдық метафора туынды (сөзжасамдық және семантикалық) әлеуетке ие.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.