Шалкиіздің Би Темірге арналған жырлары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Шалкиіздің Би Темірге арналған жырлары.

Шалкиіз - ноғайлардан, басқа аңыздарда - Алшын руының құясы ұрпағынан тараған. Бітемір хан тұсында өмір сүрген, кейін Орақ пен Мамайдың қол астында соғысқан.

Шалкиіз - әскери ақсүйектердің тумасы. Ол ең алдымен хан Темірдің кеңесшісі ретіндегі саяси қызметі белгілі дәрежеде шығармашылығына әсер еткен көрнекті ақын, ойшыл. Бірақ ол хан тарапынан қандай да бір қорлыққа жол бермейтінін ашық мәлімдеп, тұлға ретінде өзінің тәуелсіз үкім шығару құқығын және қадір-қасиетін қорғады. Ол соңғысының жоғары беделін орнатуға тырысады, оны ежелгі дәстүр бойынша аспанның таңдалғандарының қатарына жатқызады. Халыққа адал қызмет етіп, оның мұң-мұқтажын ойлап, әділдік, парасаттылық пен парасаттылық танытып, сол арқылы халықтың шынайы танылуына себепкер болса, ханның іс-әрекеті, бірақ оның ойынша, өз міндетіне лайық болады. Шалкиіз жырлары түркі тайпаларының қоғамдық-мемлекеттік өміріндегі күйзеліс кезеңі мен жаңа құрылымдардың қалмақтарға қарсы күресімен байланысты рулар мен тайпалардың тұрақсыз, тұрақсыз өмір сүру атмосферасын жасайды, орталық оның ел билеушілері мен батырларға арнаған үгіт-насихаттарының тақырыбы - тайпаларды біріктіруге, жорықтар мен шайқастарға үндеу.

Шалкиіз жырау - жаңашыл. Қазақ поэзиясының философиялық бағытының негізін салушы. Шалкиізжырау шығармалары философиялық афоризмімен ерекшеленеді. Кейіннен мақал-мәтелдерге айналған афористік өрнектердің авторы.

Шалкиізжырау шығармалары бізге толық жеткен жоқ, сондықтан ақынның біртұтас, қалыптасқан философиялық концепциясы туралы айту мүмкін емес. Дегенмен, оның поэзиясынан кейбір үзінділер оның қоғамға, адам өміріне деген көзқарасын бағалауға мүмкіндік береді.

Қазір қолымызда Шалкиіз жырларының негізінен қайталанған 14 қолжазбасы мен басылымдары бар, мысалы, Темірге арналғандардың кейбірі «Би Темірдің алғашқы аңызы», «Би Темірдің қажылықтан бас тарту туралы келісімі».

Оның еңбегін сол кездегі орыс ғалымдары мен зерттеушілері жоғары бағалады. Шалкиіз-жыраудың Темір биге арнаған жырлары әр түрлі жинақтар мен мерзімді басылымдарда төрт рет қайта басылды.

Шалкиіз Темірді қылышқа, жаугершілікке, сұңқарға, қалғандарын тышқан аулаушыға теңейді. Шалкиіз ұзақ уақыт Темір ордасында, кейін Жүсіптің қол астында соттан қуылады. Оның шығармашылығында «мақтау» ерекше орын алады, әсіресе, билеуші мұратының іске асуы Темір. Оған қарата эпитеттерді қолданады: Темір мырза, Сұлтан мырза:

“Алтынымсың - тиыным,

Жібексің - жүнім,

Сұлтансың - құлмын. ”

Шалкиіз ноғайлы билеушісі Би Темірмен етене жақын араласқаны, оған ой-пікірін еркін айта алатын ақылман кеңесшіге айналғаны, серігі болғаны бәрімізге анық. Жырау толғауларының бірінде өмірінің бұл кезеңі:

«Менім ием би Темірдің әрі өзім,

Жау көрген күн жүрегінің басы едім,

Көз үстінде қасы едім!»

- деп суреттейді.

«Сен менің Қағбамсың» деген жыршы әсірелеулер әншінің өзінің психологиялық жағдайының шектен шығуымен ұштасып жатады.

Шалкиіз “Темірді көргенде рахаттана тамсанып кетемін” деп те айтқан болатын.

Бұл “Би Темірге айтқаны” шығармасының жолдарында Шалкиіздің би Темір тұлғасын қалай идеализациялағанын көрсетеді:

“Таң боларсың әлемге,

Сөз боларсың күлемге. ”

Меніңше, Шалкиіз би Темірді асыра бағалаған. Ол оған тәуелді болды. Мен бірінші рет адамның басқа адамға соншалықты сүйсінетінін көріп тұрмын. Бір жағынан, бұл тіпті мені аздап алаңдатады.

«Қара сия, ақ қағаз

Дестіге өнер төктірдің!»

Бұл жолдар «Би Темірді қажы сапарынан тоқтатуға айтқан» шығармасынан алынған. Сонда байқағаным, Шалкиіз жамандықты қара сиямен, жақсылықты ақ қағазбен салыстырады. Маған бұл жері ұнады, өйткені ақ қағаздағы қара сия сияқты зұлымдықты адам өзі жасайды.

Шалкиіз жырауі шығармалары эмоционалдылығымен, ой өткірлігімен, мазмұн сыйымдылығымен, оның тереңдігімен, қысқа, ықшам формаларда қол жеткізілгендігімен, образдардың көркемдігімен, қайтпас темпераментімен ерекшеленеді. Оның ғасырлар бойы бізге жеткен көлемді, бірақ көлемді шығармаларынан көне заманның ізі - дала тұрғынының дүниетанымы, адам болмысы, мінез ерекшеліктері, моральдық-этикалық ұстанымдары туралы.

Шалкиіздің бай сөзі мен қиялына тәнтімін. Маған оның Би Темір туралы шығармаларын жазғаны ұнайды. Менің түсінуімше, Би Темір ол үшін идеал және өзі әрқашан бірге болғысы келетін адам болды. Бұл мені таң қалдырады.

Біздің ұрпақ оның шығармаларын сан ғасырлар бойы оқып, қазіргідей ләззат алады деп сенемін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.