Ежелгі қазақ тарихы пәнінен дәрістер
№ 1 Тақырып
Түрік және Батыс түрік қағанаттары.Түргеш және қарлүк қағанаттары.
Мақсаты: Түрік қағанатының тарих сахнасына шыққан кезінен күшейіп, Батыс Түрік қағандығы құлап, оның орнына Түргеш қағандығы пайда болуының тарихи оқиғаларына білімалушылардың назарын аудару.
Жоспары:
1. Саяси тарихы
2. Шаруашылығы
3. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайы
Мазмұны:
VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса кұрделі өзгерістер болған. Алтай-Сібір, Моңғолия жерінде түрік тайпаларының үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген Түрік қағанаты атты феодалдық мемлекет құрды. Бұл мемлекет аумағы Шығыс Кореядан басталып Орта Азияның жерін де толық қамтыды. Бүгінгі Қазақстан территориясы да осы қағандықтың құрамында болды.
Бұл мемлекет туралы жазба деректер Түрік тайпаларының өз тілінде жазылған "Үлкен Күлтегін", "Кіші Күлтегін", "Тоныкөк" құлпытастарындағы жазулардан белгілі. Бұдан біздің білетініміз түркі сөзінің алғашқы айтылған (542ж.) және пайда болған жері Моңғолиядағы Орхон өзенінің жағасы. Бір тілде сөйлеп түрік халқы деп аталған оғыз, қарлұқ, қырғыз, түркеш, үйғыр, қыпшақ сияқты т.б. 30-дан астам ру-тайпалар шығыстан батысқа қарай жылжып, қәзіргі қазақ жеріне орын тепкен.
Көрсетілген мерзімде Қазақ жерінде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің саяси-әкімшілік биліктерін жүргізді. Түрік тілдес тайпалар жергілікті тайпалармен араласып жергілікті-этникалық тайпалардың құрамына енді. Соңында келешектегі қазақ халқының негізі қаланды.
Түрік ордасының алғашқы қағаны Түмын болған, оған Елхан деген атақ берілген. Оның бұл атаққа ие болуы, түрік елінің ата жауы болып келген авар қағаны Анағойды талқандап, оны біржола жеңуінен еді. Міне, осы кезден бастап Түрік қағанаты өзінің саяси билігі жағынан дамыды. Түмынның саяси іс-әрекетін оның мүрагерлері Қара-Еске, Мүқан ( 553-572 жж.) қағандар жалғастырды, ал қағандықтың батысқа қарай шекарасын кеңейту ісін оның інісі Иштеми жүргізген.
Қытай деректері 555 жылы Иштемидің Орта Азияға қарай жасаған жорықтарының бірінде Арал теңізіне дейін жеткендігін хабарлайды. Ал "Күлтегін" үлкен жазуында Мүқан мен Иштеми қағандардың өз халқын "Темір қақпаға" дейін орналастырған деген дерек бар. Мұндағы Темір қақпа деп отырған жері Соғды елі мен Тохарстан елінің арасындағы Байсүн тауындағы өткел. Бұл деректер VI ғасырдың ортасында Түрік қағанаты Орта Азияның жеріне еркін жеткендігін көрсетеді.
Түрік қағанатының күшейіп, саяси жағынан белсенділігі артып, тарих сахнасына шыққан кезі VI ғасырдың ортасы. Бұл кезде Түрік қағаны Иштеми Эфталиттерді өздеріне толық бағындыруға әрекет жасайды. Алайда, бір шеті Каспий теңізінен, екінші шеті Солтүстік Үнді ойпатына дейін Орта Азияда ұлан-ғайыр жерді алып жатқан эфталиттерді жеңе қою оңайға түсе қойматынын білген Түрік қағанаты Иран шахы Хусраумен келісімге келуге әрекеттер жасайды. Қағанның жоспары ойдағыдай болып келісім жасау сәтті аяқталады. Эфталиттермен болған соғыстарда Түрік қағанаты жеңіске жетеді. Алайда осы жеңістен соң Түрік қағанаты мен Иран шахының арасындағы достық ұзаққа созылмайды. Оған басты себеп, шығыстан батысқа қарай созылып жатқан керуен жолының барлығы дерліктей түрік қағанының қолында қалып, Иран шахының түріктерге деген наразылығын туғыза бастайды.
Түрік қағанаты Орта Азиядағы өзінің саяси билігін біржола нығайту үшін, Византияға соғд саудагері Маниях бастаған елшісін аттандырды. Бұл елшілік Иран шахының бұйрығы бойынша сәтсіздікке ұшырап, кері қайтады. Түрік қағаны Иран шахының бұл әрекеті соғдтарға қарсы жасалған әрекеті болуы мүмкін, бізбен қарым-қатынас дүрыс болуға тиісті деген оймен, қүрамы тек түріктерден түратын өзінің елшілігін аттандырады. Алайда ол елшілігі де толық сәтсіздікпен аяқталады.
Түрік қағаны Иран шахының өзімен қарым-қатынасын бұзып отырғандығын сезіп, енді олардың бүрыннан көршілес ата жауы болып отырған Византиямен келісім жасау үшін соғд саудегері Маниях бастаған елшісін екінші рет аттандырды. Елшілік бұл жолы Иран арқылы емес Каспий теңізі мен Кавказ тауы арқылы жүреді. Елшіліктің алдына қойған басты мақсаты, біріншіден Иранға қарсы әскери одақ жасау болса, екінші басты мәселе сауданы жандандыру. Әсіресе, Византияға жібек шығару. Екі елдің арасында бірінші мәселенің барысында өзара келісушілік болғанмен, "Жібек саудасы" жайлы мәселе шешілмей қалды. Оған себеп, византиялықтар өздері де жібек өндіре бастаған еді. Дегенмен, екі елдің арасында саяси- одақтастық келісім шарты жасалады.
- Мұны қайдан білуге болады?--деген сұрақ туындауы мүмкін.
-Оның айғағы ретінде Византиянің Земарх бастаған елшілігі түрік елшілерімен бірге аттандырылғандығы. Олар түрік қағанының астанасы Суяб қаласында қабылданған. Осы елшілікті түрік қағаны қабылдаудан бұрын жағылған оттың арасынан өткізген.
-Неге?
- ...
Түрік қағаны оларды қойдың басымен, құйрығымен және жүзім шарабымен сыйлаған. Бадан не аңғаруға болады?
- Бұдан не байқалады?
- ...
Жазба деректерге қарағанда, VI ғасырдың аяғында түрік қағандығының саяси жағдайы нашарлайды. Өз ішінде саяси билік үшін талас, тартыс басталып, үлан-байтақ жерді алып жатқан қағандық VII ғасырдың басында Батыс түрік қағандығы және Шығыс түрік қағандығы болып екі дербес мемлекетке бөлінді. Шекара Алтайдан болған.
Батыс түрік қағандығы Алтай, Сібір жерінен бастап, Амудария өзенімен Еділ - Жайық өзендерінің төменгі ағысына дейінгі аралықты қамтыған. Орталығы -- Сүяб қаласы болған. Ол қала қазіргі Қырғызстанның Тоқмоқ қаласының маңындағы көне қаланың орны Ақбешим болып саналады.
Қағандық халқының этникалық құрамы жоғарыда атап көрсетілген "Он оқ бұдын" ру-тайпалары болған.
Жазба деректерде қағандықтың саяси-әкімшілік жағынан тарихтың сахнасына көтерілген кезі Жегу қаған ( 610-618 жж.) мен Тон қағанның билік қүрған кездері деуге болады. Әсіресе, Тон Жабғу қағанның баласы Тарду шадтың Тохорстан мен Канису (Ауған жері) жерлеріне жүргізген жорықтарының нәтижелі аяқталуы қағандықтың оңтүстіктегі шекарасын Үндістанға дейін кеңейткен.
Мұндай кең-байтақ жерді берік ұстап отыру үшін қаған Тон Жабғу саяси-басқару реформасын жүргізген. Кейбір өлкелерді өз қолында тапжылтпай ұстап отыру үшін саяси тәсілдер де қолданған. Мәселен, Самарқанд сияқты атақты қалаларды өз қарамағында ұстап отыру үшін, қаған оның билеушісіне өзінің қызын беріп, құда болған. Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы өлкелерде жергілікті ел басқарып отырғандарға өзінше атақ беріп, оларды өзінің орынбасарлары етіп тағайындаған.
Батыс түрік қағандығындағы билік феодалдық сатылы түрде жүргізілген. Қағанның билігі шексіз мүрагерлік түрде болса, одан кейінгі билік қаған тағайындаған ұлықтың қолында болған. Үшінші билік қаған руының үстем тап өкілдерінің қолында болған. Оларға ябғу, шад, елтебер сияқты атақтар берілген.
Батыс түрік қағандығының да өмірі үзақ болмады. Тон Жабғу қағанның жүргізген қатал үстемдігі соғыс кезінде әбден байып алған "он оқ бұдын" одағының әскер басшыларының тілектеріне қайшы бола бастайды. Олардың астыртын жасаған қастандық әрекеттерінің нәтижесінде қаған өлтірілген. Билік үшін дулу мен нишаби тайпаларының арасында талас басталды. Нишаби тайпаларының қолдауымен Ышбар Елтеріс Шир қаған болады. Елтеріс қағандықты қайта қалпына келтіру үшін өзін қолдаған тайпалар мен үстем тап өкілдерімен бірге отырып әрекеттер жасайды. Алайда өкімет үшін болған екі тайпаның арасындағы он алты жылға созылған (640-657 жж.) ұзақ соғыс қағандықты саяси жағынан мүлдем әлсіретеді. Қағандық Іле өзеніне дейінгі аралықта екі үлкен тайпаның қол астында екіге болініп кетеді. Сырдарияның батысына қарай Орта Азиялық елдер өздерінің тәуелсіздігін алады. Батыс түрік қағандығының мұндай іштей әлсіреп жатқанын білген Қытай Тан империясы оның жеріне басып кіреді. Түрік тайпалары, әсіресе, түргештердің саяси белсенділігінің арқасында өздерінің ұзақ жылдарға созылған азаттық соғыстарының нәтижесінде тәуелсіздігін сақтап қалады. Сөйтіп, VIII ғасырда Батыс Түрік қағандығы құлап, оның орнына Түргеш қағандығы пайда болады.
Түргеш қағандығының территориясы Орта Азияның оңтүстік шығысында Шаш (Ташкент) қаласынан, Шығыс Түркістандағы Бесбалық,Тұроран қалаларына дейінгі аралықты қамтыған. Орталығы - Суяб қаласы.
Түргештер туралы алғашқы деректер Күлтегін құлпытастарында және Қытай жазба деректемелерінде көп жазылған.
Түргеш тайпалары алтыншы ғасырда Тянь-Шань аймақтарында өмір сүрген. Олар VII ғасырда Жетісудың орталық аймақтарында орналасады. Өзінің алдында өмір сүрген Батыс Түрік қағандығының сол қанатының қүрамына енген, ең халқы көп тайпа болған. Ал Түркеш қағандығы болып, өз алдына жеке өкімет құрған кезі туралы деректер "Тоныкөк" жәдігерлігінде біршама жақсы жазылған.
Қағандықтың халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрган. Жазба деректердің көрсетуі бойынша, олар Шу, Талас, Іле өзендерінің бойларында өмір сүрген. Түргештердің алғашқы қағаны Үшлік өзінің негізгі тайпаларын екіге бөлген. Оның басты орталығы Суяб қаласы болып, ол Ұлы Орда деп аталған. Іле аңғарындағы Күнгірт қаласын өзінің кіші ордасы еткен.
Батыс Түрік қағандығының қүрамында болған басқа да түрік тілдес тайпалар да түргештердің қарамағына енген.
Саяси әкімшілік билік, қағандықтың ең жоғары атағы Басқағанның қолында болған. Ол 20 әкімшілік аймақтарға бөлінген. Әрбір аймақтарды тархандар басқарған.
706 жылы Үшлік қаған қайтыс бдлып, қағандықтағы билік үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталады. Мұны Шығыс Түрік қағандығының қағаны Қапаған пайдалануға тырысқан.
Екі тайпаның арасындағы соғыста қара түргештер жеңіске жетіп, оның ішінде шапыш тайпасының тарханы Сұлу биліктің жүгенін үстаған. Ол өзін 715 жылы қаған деп жариялаған. Сойтіп ол қағандық астанасы болған Талас қаласына орнығады.
Сұлудың қағандық құрған кезі Түргеш қағандығының ішкі-сыртқы жағдайының шиеленісіп тұрған кезі еді. Бүл шиеленістің негізі мыналар:
-біріншіден, Кіші Азиядан арабтардың шапқыншылығы;
-екіншіден, Оңтүстік шығыс жағынан Қытай өкіметінің қаупі төніп тұрды;
-үшіншіден, Шығыс Түрік қағандығы Жетісу жеріндегі талас-тартыстарды пайдалануға дайын тұрған еді.
738 жылы Сұлу қаған өзінің бақталастарының құрбаны болды. Оның орнына баласы Түқарсан Қүт-шар қаған болып, оның мерзімі 1-2 жылға ғана созылды. Бүл кезде сары-қара түргештердің арасындағы талас ушығып кеткен еді. Екі тайпаның арасындағы күрес тура 20 жылға созылып, қағандық саяси және экономикалық жағынан мүлдем әлсірейді.
Түргештердегі бұл жағдайды қарлұқ тайпалары пайдалануға әрекет жасайды. Бұған басты себеп, 746-747 жылдарда Монголия мен Алтай жеріндегі ұйғырлардың күшеюіне байланысты, ондағы қарлұқтар Жетісу жеріне жылжыған. Олар түргештердегі алауыздықты пайдаланып, өкіметті оз қолдарына алады. Сонымен, 766 жылда Түргеш қағандығы қүлап, оның орнына Жетісуда Қарлұқ қағандығы құрылады.
Қарлұқ қағанатының алып жатқан жері сары және қара түргештердің жері. Ол негізінен Онтүстік шығыс Қазақстанның жері. Астанасы Баласағұн қаласы болған. Қағандық халқының этникалық құрамы түрік тілдес тайпалар болған. Ал, қарлуқтар және олардың ақсүйектері саяси-әкімшілік жағынан басты роль атқарған.
Қарлуқ қағандығының саяси қүрылысы да өзінің алдындағы Түргеш қағандығының саяси құрылысындай болды. Ескеретін бір жағдай қарлұқ жабғулары 766 жылы қағандықтағы билікті өз қолдарына алса да, олар "қаған" деген атақтың өзіне 100 жылдан кейін ғана ие болған. Қаған атағын тек 840 жылы Испиджаб қаласының әмірі Білге Қойыл Қадырхан алғаш рет алған. Оған дейін қарлұқтар жабғу деген атақпен билік жүргізген тәрізді.
Қадырхан өзін "ашна" руынан тарағанбыз деп жариялаған. Тарихи аңыздар бойынша "ашна" руы атақты ғұн тайпаларының бір бұтағы. Білге Қойыл Қадырхан қағанның өзін атақты ашна руының үрпағымын деуі қарлұқ тайпаларының ата тегі ғұн тайпасы деген ой туғызады. Сонымен, "қаған" түрік дәуіріндегі саяси әкімшіліктің ең жоғары биік сатысы. Одан кейінгі жоғары биліктің екінші сатысы жабғулардың қолында болған. Қарлұқтарда қаған жанында "көл еркіндер" деген көмекшілері болған, ол қазақ хандарының уәзірлері сияқты кеңес берушілер еді.
Қарлұқтар қаған атағын 742 жылда үйғырлар және басмыл тайпаларымен одақтас бола отырып, Шығыс Түрік қағандығын құлатқан кезде алған. Бүл кезде Жетісу жеріндегі қарлұқтар да, түргештермен саяси жағынан билік үшін талас-тартысқа түсіп жатқан. Кейіннен Ұйғыр қағандығының күшейе бастауына байланысты қарлұқтар Жетісуға қарай жылжып, ондағы қарлұқтармен бірлесе отырып түргештерді біржолата жеңеді.
Ірі қалалар мен оның аймағын қала әмірлері басқарған. Кейбір деректерде "Әмір" деген сөз патша сөзімен да қатар айтылған. Мәселен, Тараз қаласын қарлүқ тайпасынан шыққан Танкас патша басқарған деп хабарлайды.
Жалпы, қағандықтың саяси үстемдігін жүргізүшілер қарлұқтардың ақсүйектерінен түрған. Олар алым-салықты жинайтын, әскери күш те солар арқылы құралған. Әрбір ру-тайпаның әмірлері өздеріне тиісті жасақтарды және басқа да қажетті заттарды дайындап соғысқа, не жорыққа дайын түратын болған.
Жалпы тарихи түрғыдан алып қарағанда, VIII ғасырдың аяғымен IХ ғасырдың басында қарлұқтардың өзінің саяси жағынан Орталық және Орта Азиядағы өз көршілерінің арасында беделінің болғандығы байқалады.
Жазба деректерде көрсетілген мерзімдерде IХ ғасырда Қарлұқ қағандығының экономикалық жағынан да дамығандын көрсетеді. Әсіресе, Жетісу және Оңтүстік Қазақстан жерінде қарлұқ тайпаларының Тараз, Талхир, Испиджаб, Отырар сияқты белгілі қалаларда және олардың аймағында отырықшылана түсуі олардың егін шаруашылығымен айналысып, қолөнер кәсібінің өркендей түскендігі белгілі болған.
Кейбір деректерде қарлұқтар қала түрғындарының басым бөлігі болып, оларда қолөнердің, зергерліктің дамығандығын байқау қиын емес. Қазба жұмысы кезінде сауда қарым-қатнастарының айғағы ретіндегі басқа елдерден келген бұйымдар кездессе, сауданың ақшамен жүргізілгендігін дәлелдейтін Орта Азия ақшалары да қала жұртынан табылған.
Қарлұқ қағандығының алып жатқан жерінің өзі ертеден белгілі атақты Үлы Жібек жолының бойы. Сондықтан да, ондағы сауда жолының бойында орналасқан Алмати, Талғар, Тараз, Құлан, Суяб, Испиджаб сияқты қалалары қағандықтың экономикалык, әлеуметтік, мәдени дамуына тікелей әсерін тигізген. Бүл кезде Талас бойында және Іле аңғарында қалалық өмір дамып, онда қарлұқ тайпаларының отырықшы елге айналғандығын айта кетуіміз керек. Оны картадан көруге болады.
IX ғасырдың аяғында қарлұқтардың жағдайы біршама нашарлай түседі. Орта Азиялық саманий әулетінің шабуылдары жиілейді. Сөйтіп саманийлер мен қарлұқ қағандығының арасында, әсіресе, Онтүстік Қазақстан жері үшін ұзақ жылдарға созылған күрес басталады. Сондай күрестердің нәтижесінде Испиджаб қаласы саманийлерге бағынған. Саманийлердің тегеурінді шапқыншылығы 893 жылы Тараз қаласына жасалған. Алайда, қала оңайлықпен беріле қоймаған. Исмаил ибн Ахмет көптеген шығындардан кейінғана қаланы алған. Саманийлердің негізгі мақсаты, қала тұрғындарын мұсылман дінін қабылдауға мәжбүр ету болған.
Кейбір деректерге қарағанда, қарлұқтар Орта Азиядан жасалған саманийлердің шабуылдарына төзіп отыра бермей, өздері де оларға қарсы шабуылдар жасаған. Сондай күшті шабуылдың бірі Орта Азияға 904 жылы жасалған. Ол алғаш жеңісті де болған. Соңында жеңіліс тауып кері оралған.
Саманийлар Онтүстік Қазақстандағы Испиджаб, Тараз сияқты қалаларға өздерінің ықпалын күшейтіп, мұсылман дінін енгізе бастады. Мұндай мәліметтерді Нәршахидің деректерінде де кездестіруге болады. Әл-Мақдисидің хабарына қарағанда түріктердің арасында дін таратудың негізгі тірегі Испиджаб қаласы болған. Мәселен, бұл аймақта мұсылман дінін тарату үшін 1700-ден астам керуен сарайы салынған. Әрине, бұл санның шындықтан артықтау болуыда мүмкін, десекте арабтардың ислам дінін таратуда қаншалықты іс-әрекеттер жүргізгендерін көрсетеды.
Х ғасырдың басында қарлұқ қағанаты әлсірей түседі. Бірақ та қағанаттың біржола құлауына саманийлер шешуші роль атқармаған, олардың қулауының басты себебі Шығыс Түркістандағы Ұйғыр қағанатының күшеюі, Қашқар жеріндегі түрік тілдес тайпалар Оңтүстік Шығыс Қазақстан жеріне жылжыды, олардың 940 жылы Испиджабты жаулап алуы қарлұқтарды құлатып, Қарахани әулетінің үстемдігін орнатады.
Сабақты бақылау түрі: сұрақ-жауап әдісі, баяндама, пікірталас әдісі.
*Бақылаудың ықтимал нысандары
Бақылау сұрақтары:
1. Саяси тарихы
2. Шаруашылығы
3. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайы
Әдебиеттер
1.Нұрланбекова, Р. Орта ғасырлар тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Р. Нұрланбекова, Ұ.Ш. Төлеген.- Шымкент, 2020.- 160б.-2экз
2. Артықбаев, Ж. Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқулық Ж. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 360 б.- (ҚР БЖҒМ грифімен). 3экз
3. Артыкбаев, Ж. История Казахстана [Текст]: Учебник Ж. Артыкбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 352 б.- (с грифом МОН РК). -3экз
4.Нурланбекова, Р. Қазақстанның ежелгі заман тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Р. Нурланбекова, Б.А. Молдаш.- Шымкент, 2020.- 80 б.-2экз
5. Артықбаев, Ж Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқулық Ж. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 360 б.- (ҚР БЖҒМ грифімен). -3экз
№ 2 Тақырып
Оғыз және Қимақ мемлекеттері.
Мақсаты: Қимақ тайпаларының бірлестігінің құрылуымен гүлденуі және X ғасырдың соңында Қимақ мемлекеті біршама әлсірей бастауының салдарына білімалушылардың назарын аудару.
Жоспары:
1. Саяси тарихы
2. Шаруашылығы
3. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайы
Мазмұны:
Қарлұқ қағандығы Жетісуда өмір сүрген дәл сол кезде қазіргі Қазақстанның батыс-оңтүстігінде IX ғасырдың аяғымен Х ғасырдың басында орталығы Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан Жаңакент қаласы болған Оғыз мемлекеті де өмір сүрген. Оғыздар Оңтүстік, Батыс Қазақстанның және Орта Азияның көрші жатқан жерлеріне билік жүргізген. Халқының этникалық құрамы оғыздар мен түрік тілдес ру-тайпаларынан құралған.
Оғыз этимологиясының пайда болуы туралы осы уақытқа дейін нақты пікір жоқ. Бұл Қазақстан тарихында көңіл аударарлық мәселенің бірі. Белгілі бір тиянақты пікір болмаса да көңіл болерліктей түрлі пікірлер бар. Ол пікірлерді негізінен 4 -ке бөлуге болады:
1) Оғыздарды ғұн тайпаларынан немесе олардың бір бұтағы тюгю түріктерінен таратады;
2) Оғыздар қимақ-қыпшақ тайпаларынан шыққан;
3) Оғыздар ұйғырлардан тараған;
4) Оғыздар массагеттерден тараған;
Бұл пікірлердің ішінде екінші пікірге қосылуға болмайтыны рас дейтін ғалымдар бар. Біз оған төртінші пікіргеде қосылуға болмайды деп есептеймыз...
Әйгілі М. Қашқаридің сөздігі "Дивани луғат ат түрік" те, Оңтүстік Шығыс Қазақстанның жерінде, әсіресе Ыстық көлмен Шудың орта бойында қырғыз, қыпшақ, оғыз, йғма, чігін, имек сияқты түрік тілдес тайпалардың қатар өмір сүргендігі түралы деректер бар. Бүған қарағанда, Қазақстанда оғыздардың алғашқы отаны болған жер Жетісу жері болғандығына күмән жоқ. Алайда IХ ғасырдың екінші жартысында қарлұқ тайпаларының күшеюіне байланысты, олардың тегеурініне шыдамаған оғыздар Сырдарияның орта және төменгі ағысына ауа бастаған.
Бұл деректерде де ауып келгендерді ешкім құшағын жая қарсы алмаған. Мұндағы қаңғар-печенегтер мен оғыздардың арасында ұзақ жылдарға созылған, жер үшін талас-тартыс болған. Ақырында оғыздар жеңіске жетіп Сыр бойына, Қаратау қойнауларының баурайларына орын тебеді.
Сөйтіп, IX ғасырдың аяғында оғыз тайпаларының бірлескен одағы арқасында патриархалдық-феодалдық мемлекетке айналады. Оғыздардың құрамына тек түрік тілдес тайпалар ғана кіріп қоймай, Арал, Каспий бойына келіп орналасқан, тіл жағынан түріктене бастаған, үнді-европалықтар, фин-угарлар да кірген.
М. Қашқаридің дерегі бойьшша, оғыздар алғаш 24 тайпадан тұрса, ал Марвази олардың 12 тайпадан тұрғандығын жазады. Егер 24 тайпадан құрылған кезі оғыздардың алғаш әр түрлі тайпалардан жаңа қалыптаса бастаған кезін көрсетсе, ал 12 тайпалық кезі кейінгі мерзімін көрсетеді. Бұл заңды құбылыс. Ол тайпалардың бір-бірімен қосылып, саны азайып халықтық дәрежесі көтеріле бастаған кезі.
Оғыздардың саяси әкімшілік басқаруы көп жағдайда ру-тайпалары бірігіп, ірі тайпалық одақтар құрып, ал тайпалық одақтар ел деп немесе халық болып, аймақтарға бөлініп басқарылған. "Оғызнамеде" Оғыз қаған өзінің жерін басты он екі аймаққа бөліп басқарғандығы айтылады.
Сіздер Оғыз мемлекетінің саяси құрылымына көңіл бөліңіздір: мемлекетті "жабғу" басқарған, ол атақ жалғыз болып, ол мүрагерлікке қалып отырған. Жабғудың мүрагерлері "инал" деп аталатын болған. Оларды арнайы сайлап қойған "атабек" атағына ие болған тәлімгерлер тәрбиелеген. Оғыздарда жабғу әйелдері де мемлекеттің саяси істеріне араласып отырған. Олар "қатын" деген атаққа ие болған. Оғыз мемлекеті әскери демократияға сүйенген. Сондықтан да әскер басыларының қоғамдағы алған ролі зор болған. Ол "сюбашы" атағына ие болған.
Жабғудың "Кұл еркіндер" деп аталатын кеңесшілері болған. Тарихи деректерге қарағанда, оғыздарда "халық жиналысы болған", бірақ ол феодализмнің дамуына байланысты біртіндеп, шақырылудан қалып, оның орнына Күлеркіндердің кеңесі шақырылатын болған. Бүл кеңес "қаңқаш" деп аталған.
"Оғызнамедегі" деректерге қарағанда, оғыз мемлекетінде ел басқарудың ең жоғарғы органдары ұлы және кіші қүрылтай жиналыстары болған. Ұлы құрылтай жиналысында мемлекеттік маңызы бар ішкі-сыртқы мәселелер, ал кіші қүрылтайда екінші кезектегі сұрақтар қаралаған сияқты.
Оғыздар Сырдарияның орта жәңе төменгі ағысы мен Арал бойына орын тепкен соң, өзінің батыстағы шекарасын да ұлғайта түседі. IХ ғасырдың аяғында хазарлармен келісімге келіп, Еділ мен Жайық аралығындағы печенегтерді біржолата талқандап, олардың жерін өздеріне қаратады.
Х ғасырдың аяғында оғыздар Киев князі Святославпен келісім жасап, Хазар қағандығын да ойсырата жеңген.
Оғыздардың жер үшін жүргізген жорықтарының көп жағдайда сәтті болуы олардың саяси беделін де көтере түскен. Орыс жылнамаларында князь Владимир 985 жылы түркі-оғыздармен одақтаса отырып, Еділ, Кама бойындағы бұлғарларды талқандағаны айтылады.
Алайда үзақ жылдарға созылған соғыстар, коптеген алым-салықтар халық наразылықтарын туғызады. Нәтижеде, Х ғасырдың соңымен ХI ғасырдың басында Әли ханның тұсында Оғыз мемлекеті әлсірейді. ХI ғасырдың екінші жартысында күшейе бастаған қыпшақтар оғыздарды Сырдария, Арал бойынан біржолата ығыстырады.
Қимақтардың жеке тайпа ретінде тарих сахнасына шығуы Батыс Түркі қағанаты шығыс бөлігінің 656 жылы ыдырай бастаған кезі. Қимақтар IХ ғасырдан бастап өз алдына жеке мемлекет болып өмір сүрген. "Худуд Әл-Алам"да Қимақ мемлекетінің орталығы Имақия қаласы болғаны айтылған. Жазба деректертерде қимақтардың екінші орталығы Алакөлдің шығыс жағындағы Қарантия қаласы деп көрсетілген.
Қимақ сөзінің этимологиялық негізі туралы ғылымда белгілі, тиянақты пікір қалыптаспаған. Қимақтардың этникалық құрамы туралы дерек Гардизидің "Зайн-Әл-акбар" атты еңбегінде аңыз түрінде кездеседі.
"Худуд Әл-Алам" мен Әл-Идриси IX ғасырда, Ертіс пен Жоңғар Алатауының арасында 12 қимақ тайпалары бірлестігінен жаңа Қимақ мемлекеті құрылғанын хабарлайды. Мемлекеттің жоғарғы билігі хақанның қолында болған. Билік мұрагерлік дәстүрмен ауысып отырған. Хақаннан кейінгі билік, қимақ мемлекетінің құрамына енген тайпалар бірлестігін басқарған жабғулардың қолында болған. Олардың кейінгі жеке-жеке ру-тайпаларды шад, түтіктер билеген, яғни:
қаған -- жабғұ -- шад -- түтік
Басқарудың бұл жүйесі, қимақ мемлекетіндегі патриархалдық феодализмнің дамуынан келіп пайда болған.
IХ ғасырдың аяғындағы тарихи-георафиялық еңбектерге қарағанда қимақ мемлекеті өзінің территориялық жағынан ұлғайғандығын көрсетеді. Қимақ тайпаларының бірлестігі Орал тауының қыраттарынан Арал теңізінің далалы аудандарына дейін, Орталық және Шығыс Қазақстан мен Жетісудың солтүстік-шығыс аудандарының арасындағы ұлан-ғайыр, кең алқапты алып жатқан. Алайда, бұл көрсітілген территорияның барлық жерінде таза қимақ тайпалары дерліктей тығыз тұрған деген ой тумауы керек. Жазба деректерде қимақтардың негізгі тығыз тұрған жерлері деп Ертістің орталық ағысы мен Жетісудың солтүстік- шығыс аудандары аталады.
Қимақтар бұл кезде мәдени, әлеуметтік-экономикалық жағынан өздеріне жақын, саяси биліктері де ұқсас қырғыз, ұйғыр, қарлұқ, оғыз, қарахан мемлекттерімен іргелес көрші болыпқана қоймай, олармен тікелей қарым-қатынаста, байланыста болды. Сондықтан да олардың әдет-ғұрпын, салт-санасын, тілі мен діни наным-сенімдерін бірынғай деуге болар еді. X ғасырдың соңында Қимақ мемлекеті біршама әлсірей бастады. Басты себебі, жаңадан құралған басқару аппаратының әлі де болса осалдығы, оның ішкі қайшылықтардың бетін дер кезінде ашып, оған тойтарыс бермеуі болды.
Шаруашылығы: Қимақтар көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданды. Жылқы мен қой өсіруге баса назар аударылды. Олардың мыңдаған үйір-үйір жылқылары мен қора-қора қойлары Ертіс өзенінің арғы-бергі жағалауларында қаптап жайылып жүрген. Ибн Әл-Факих қимақтардың денелері ірі, қүйрықты қойларды өсіретіндігін хабарлайды. И. Маркворт қимақтардың қысқы жайылымы Орал мен Желі өзенінің бойы десе, ал жазда Ертіс бойын жағалай жайылатындығын жазған.
Әл-Жакуптың жазуына қарағанда, қимақтар егін шаруашылығының ішінде әсіресе тары өсіруге үлкен көңіл болген. Сондықтан да олардан осы күнге дейін тары, тарышы деген үғымдар сақталған. Жалпы, қазақтарда Қазан төңкерісіне дейін тары өсіру кәсібі басым болған. Қимақтар тасбұршақ, ақ, қара түсті жүзімдер және күріш өсірген. Бидай (бұғдай, арпа), егін (экин) сияқты сөздер қимақтардан бері белгілі.
Мәдениеті: Жазба деректер қимақтардың тұрақты мекендері мен қалалары туралы көптеген хабар береді. Мәселен: Мехак Ибн Әл-Хусайн мен Әл-Марвази қимақтардың жеркепелерде тұратындығын жазса, ал атақты Әл-Идриси қимақтардың Қарантия, Дамури, Сараус, Банджар, Дахлан сияқты т.б. 30-дан астам қалаларының болғандығын, олардың ішінде 12 қаланы, хақанның астанасы мен Ертістің орта ағысына орналасқандығын хабарлайды. Қимақ қалаларының басым көпшілігі өзен-көлдердің жағасына, сауда жолының бойына, қазба байлығы мол жерлерге салынған. Бұл кезде сауда тек айырбас түрінде ғана болып қоймай, қолданыста ақша да болған. Әл-Идриси деректеріне қарағанда, Гаган қаласында жібектен киім тігетін шеберхана болған. Қалалар ағаш шеберлерінің, темір ұсталарының, зергерліктің орталығы болған. М. Қашғаридің жазуына қарағанда, қимақтар темір қорытатын жерді "Тамурлук" деп атаған.
Қалалар қағанның саяси-әкімшілік орталығы болған. Қалаларда қағанның намангерлері, әскер басшылары, салық жинаушылары тұрған. Қалалардың құрылыс жүйелері бекініспен салынған.
Қимақтар пұтқа табынған, сонымен бірге, ата-бабаның әруағына сиынып, оларды қастерлеген. Сондай-ақ, олар көкке, тәңірге, күнге, отқа табынған. Бұлардың айғағы, обалардың жанынан кездесіп жүрген тас келіншектер мен адам бейнесіндегі тас мүсіндерден байқауға болады.
Қорытындылай келгенде, қимақтардың діни наным-сенімдерінің көптеген кәделері қазақ халқының өмірінде толығымен сақталған.
Жазба деректерге қарағанда, ХI ғасырдың бірінші жартысынан бастап Орталық Азиядан батысқа қарай кейбір тайпалардың жылжи бастауы байқалады. Ал тайпалардың жылжуына басты себеп Х ғасырдың басында Шығыста, Қытайдың Солтүстігінде Кидан (Лео) немесе Қарақытай мемлекетінің пайда болуы. Олар өздерінің шекарасын батысқа қарай ұлғайта бастайды. Тайпалардың қоныс аударуы түралы орта ғасырлық араб-парсы, орыс, армян, венгер, сирия, византия деректерінің барлығында дерлік хабар бар. Солардың ішінде Әл-Марвизидің жазғаны біраз тиянақты және көніл бөлерліктей. Ол "Қытай жерінен ауып келген түркі тілдес тайпалардың ішінде бір топ Кундер бар, олар христиан нанымындағы адамдар. Өздерінің жайылымды жерлерінің тарлығынан ауып келген",-дейді.
Беруни жылжыған шығыс түрік тайпаларына қайлар, құндар, қырғыздар, қалмақтар, тоғыз-оғыздар, түркімендер, фарабтар және хазарларды кіргізген.
Әл-Идриси қайлардың қимақтармен іргелес тұрғандығын және тәуелді болғандығын жазған. Қимақтар әлсірей бастаған кезде батысқа қарай бағыт алған. Өздерімен бірге жылжымай, Орталық Ертістегі көршілес қимақ тайпаларының бір бөлігі қыпшақтарды да ала кеткен.
Сабақты бақылау түрі: сұрақ-жауап әдісі, баяндама, пікірталас әдісі.
*Бақылаудың ықтимал нысандары
Бақылау сұрақтары:
Әдебиеттер
1. Абдурахманов, Н.А. Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Н.А. Абдурахманов.- Алматы: Эверо, 2014.- 496 б.-1экз
2. История Казахстана (қазақ елі) [текст]. книг -1. Территория Казахстана с древности до начала ов ХІІІ-в: Учебник Омарбеков Т.О, Хабижанова Г.Б., Нуртазина Н.Д.- Алматы: Қазақ университеті, 2018.- 313с.- ((с грифом МОН РК в качестве учебника)). -3экз
3. История Казахстана (қазақ елі) [текст]. книг -2. казахстан в ХІІІ-в первой четверти ХУІІІ вв.: Учебник Омарбеков Т.О, Карибаев Б.Б, Нуртазина Н.Д.- Алматы: Қазақ университеті, 2018.- 290с.- (с грифом МОН РК в качестве учебника). -3экз
4.Нұрланбекова, Р. Орта ғасырлар тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Р. Нұрланбекова, Ұ.Ш. Төлеген.- Шымкент, 2020.- 160б.-2экз
5. Артықбаев, Ж. Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқулық Ж. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 360 б.- (ҚР БЖҒМ грифімен). 3экз
6. Артыкбаев, Ж. История Казахстана [Текст]: Учебник Ж. Артыкбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 352 б.- (с грифом МОН РК). -3экз
7.Нурланбекова, Р. Қазақстанның ежелгі заман тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Р. Нурланбекова, Б.А. Молдаш.- Шымкент, 2020.- 80 б.-2экз
8. Артықбаев, Ж Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқулық Ж. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 360 б.- (ҚР БЖҒМ грифімен). -3экз
№ 3 Тақырып
Қыпшақ хандығы. Қарахан мемлекеті. Қарақытай, найман, Керей және жалайыр хандықтары
Мақсаты: Қыпшақ мемлекетінің саяси жағынан күшейіп тарих сахнасына көтерілуімен Қарахан мемлекетінің құрылып, оның дамуының алғашқы кезінің саяси тарихында қарлұқ тайпалар бірлестігінің ерекше орнына білімалушылардың назарын аудару
Жоспары:
1. Саяси тарихы
2. Шаруашылығы
3. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайы
Мазмұны: Қыпшақтар Сырдарияның орталық және төменгі ағысында Арал жағалауына орналасып, ондағы оғыздарды ығыстырған. Сөйтіп, ХI ғасырдың алғашқы кезінен қыпшақтардың саяси беделі өсіп, қимақтар оларға тәуелді бола бастаған.
Алғашында Қыпшақ мемлекеті қимақ жерлерін ғана қамтыған болса, ХI ғасырдың соңында оның құрамына орыс жерлерінің оңтүстік далалы аудандарыда (Дон өзеніне дейін) кірген. Орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласы болған.
Қыпшақ сөзі тұралы алғашқы мәліметтер б.з.б. III-П ғасырларда Қытай жазба деректерінде кездеседі. Қыпшақтар Қазақстан аумағында алғашқы пайда болған кезі VII ғасыр. VII ғасырда Алтай жеріндегі теле тайпаларының батысқа (Қазақстанға) жылжығандығын, олардың ішінде "хэ-си-сик" (қыпшақ) тайпаларының болғандығын Қытай тюркологы Цянь Чжунь Мянь жазған.
Х ғасырдан бастап шығысы Селенгі өзенінен, батысы Карпат тауына дейінгі аралықта өмір сүрген қьшшақ тайпалары әр түрлі аталып жүрді. Мұсылман авторлары оларды қыпшақтар деп, олар мекен еткен аймақты "Дешті Қыпшақ" (Қыпшақ даласы) деп атаған. Ал Батыс Европа деректерінде командар, орыс жылнамаларында половцылар деп аталған. Қыпшақ деген атау пайда болғанға дейін, олар әртүрлі деректерде книга, сары, хардиш, палоч, плавцы, куны т. б. деп те аталған.
XI ғасырдың екінші жартысынан бастап қыпшақтардың этникалық қүрамына қимақтар, байандулар, баяуттар, қаңлылар, ұран тайпалары кірген. Әбу-л-Ғазиз Ыстыкөл мен Талас жағалауына қоныстаған қаңлыларды да кіргізеді.
Қыпшақ мемлекетінің саяси жағынан күшейіп тарих сахнасына көтерілген кезі -XI ғасыр. Бұл кезде олар Орта Азия елдерімен, Русьпен, Каба бойындағы булғарлармен, Кавказ халықтарымен т.б. мемлекеттермен саяси жене экономикалық байланыстар жасап отырған. Қыпшақтардың саяси беделінің тез өрлеуіне Сырдария және Арал бойында оғыз қағандарын талқандап, ол жерлерге ие болып алғаны үлкен әсер етті. Сонымен қатар олар Оңтүстік орыс далаларын, Кавказ, Қырым жерлеріне иелік етіп, территориясын Донға дейін ұлғайтты.
Шаруашылығы: Қыпшақтардың шаруашылығында басты орын-мал осіру болды. Ибн Баттутаның жазуына қарағанда, "қыпшақтардың жер жағдайының малға қолайлы және олардың жеріндегі мал жейтін шөптің жұғымдылығының соншалықты пайдалы екендігін айта келіп, олар сондықтан да малдарына арпа сияқты жем бермейді, малдың көптігін айтып, мұндай жер ешбір елде жоқ шығар",- деп таңданады. Барлық жерде бірдей болмаса да, қыпшақтар ірі қара да өсірген. Оны Ибн Баттутаның "қыпшақтар арбалардың ауыр, жеңілдігіне қарай өгіз бен түйе де жегеді",- деген хабары аңғартады.
Қыпшақтардың өмірінде аса маңызды орын алған жылқы болды. Ол жазба деректерде хабарланса, археологиялық зерттеулерде де қымбат бағалы заттар бірге қойылған обалардан міндетті түрде тамаша жасалған ат - әбзелдер, аты бірге қойылған зираттар кездеседі. Қыпшақ жылқылары төзімділігі, жүріскерлігі, жорғалығының арқасында халықаралық сауда қатынасында ерекше бағаланған.
Мал шаруашылығын айтқанда, қыпшақтардың қалай болса солай, ретсіз көшіп жүрмей, өздерінің жаз жайлау, қыс қыстауларына, ертеден қалыптасқан тұрақты өз жерлерінде көшіп жүргендерін ескерген жөн. Деректер осы күнге дейін кейбір тарихшыларымыздың Қазақстанда мал өсірумен айналысқан тайпаларды "олар қысы-жазы тынымсыз қалай болса солай, шөбі шүйгін, суы мол жер іздеп көшіп жерді"-деген пікірлерінің дүрыс еместігін көрсетеді.
Қыпшақтарда үй-жай арба үстіне тігілетін жәңе тез арада қүрастырылатын киіз үйлер болған, қыстауларда жеркепелерде тұрған. ХII ғасырдың екінші жартысынан бастап қыпшақтардың кейбір бөліктері Сығанақ, Сауран, Жент, Құмкент сияқты қалаларда және олардың аумағына, Сырдарияның бойында отырақшылана бастайды. Малсыз кедейлер егіншілікпен айналыса бастаған. Әсіресе, тарыны көп өсірген. Қыпшақтарда үй кәсібі, қолөнер жақсы дамыған. Малдан алынған заттардан қажетті бүйымдарды өздері жасаған. Қыпшақтарда ағаш шеберлері, темір ұсталары болған, зергерлік өнері де жақсы дамыған.
Х ғасырдың орта кезінде Жетісу территориясында және Шығыс Түркістанның бір бөлігінде феодалдық құрылымы біршама дамыған, өзінен бұрынғы мемлекеттік құрылымдардың көптеген әлеуметтік институттарын қабылдаған Қарахандықтар мемлекеті пайда болды.
Орталығы -- алғашқыда Баласағұн қаласында болған.
Қарахан мемлекетінің құрылып, оның дамуының алғашқы кезінің саяси тарихында қарлұқ тайпалар бірлестігінің орны ерекше болған. Мәселен, Қарахан мемлекетінің негізін қалаушы - Сатұқ Бограхан (915-955) Қарлұқ қағаны Білге Қазар ханның немересі. 942 жылы ол Баласағұнда билеушіні құлатып, өзін жоғарғы қаған деп жариялады. Қарахан мемлекетінің тарихы осы уақыттан басталады. Қарахан сөзі Х ғасырдың аяғынан бастап, қарахандықтардың Орта Азияны жаулап ала бастаған кезінен мұсылман деректерінде пайда бола бастайды. Ал, Қарахан мемлекеті деген атау Х-ХI ғасырларда тарихшылардың зерттеулерінде шартты түрде қабылданған.
Қарахан мемлекетінің этникалық құрамы шігіл(чигил), жағма(яғма), қарлұқ, оғыз, қаңлы сияқты т.б. түрік тілес тайпалардан тұрған. Шігіл және жағма тайпалары негізгі роль атқарған.
Жоғарғы өкімет билігі қағанның қолында болған. Ол мұрагерлікке қалып отырған. Үстем тап өкілдеріне тегіндер, ілек хандар, бектер, нәменгерлер, нөкерлер жатқан. Билік үлестігі жерлер арқылы жүрген. Үлестік жерлер ірі және кіші болып бөлінген. Ортағасырлық деректердегі "мүлік әл-хақан", "әл-и-афрасиаб", "тамғалы", "алып-таңға" атақтарына ие болғандар да мемлекеттік басқаруға қатысқан. Қағанның сарай маңындағы қызметкерлерінен құраған тұрақты ұйымы - талүқшылар болды. Кеңесші, көмекші уәзірлері де болған.
Қарахан мемлекетіндегі уәзірлер қарлұқ қағанының "кол еркіндеріне" ұқсас болған. М. Қашғаридың жазуына қарағанда, "кол еркінің" мәні кол-косір, шар-теңіз ақыл ой дегенді білдірген. Шындығында, қазақша уәзір сөзі -- ақыл ойдың кені.
Қағанның мемлекеттік саяси әкімшілік іс жүргізетін орны Орда деп аталған. Онда сарай қызметкерлері тұрған. Қағандар мемлекетке салық жиналатын жерлерді оздерінің туыстарына және жақын адамдарына тартуға, сыйға берген. Мүндай тартулар парсы тілінде "иқта", ал иеленушілер "иқтадар" деп аталынса, арабша иеленушілер "мүқта" деп те аталған. Иқтасы бар мүқта оны жаудан қорғауға тиісті болған. Бір ескеретін жәйт иқта мүқтаға заңды түрде берілмеген. Ал, берудің бірнеше жолы болған. Ол мүқтаның қоғамдағы орнына байланысты:
-егер мүқта қаған әулетінен болса, ірі жер үлестері берілген;
-бектерге орташа үлестік жерлер берілген;
-кіші үлестік жерлер тәуелді қызметкерлерге берілген.
Қарахандардағы жер иеленудің және бір түрі --әскери үлестік жерлер. Ол әскери қызмет үшін берілген.
Сатұқ Боғрахан өлгеннен соң (955) билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы қағандықтың мемлекеттік діні ислам деп жариялады. Сойтіп, Қазақстандағы патриархал-феодал мемлекеттердің ішіндегі мұсылман дінін ресми түрде алғаш қабылдаған Қарахан мемлекеті ( 960 ж.) болды. Сондықтан да Ислам дінінің өкілдеріне де вақфтық жерлер бөлініп отырған. Ескеретін бір нәрсе, бұл жерлерден салық алынбаған. Мұса билік құрған кезде мемлекет астанасы Қашқар қаласында болған.
Х ғасырдың 70-80 жылдарында Қарахандықтар мемлекеті Шығыс Түркістаннің барлық аймақтарын бағындырған еді. 990 жылы Саманилердің әлсіреуін пайдаланған Хасан(Харүн) Богра-хан Испиджабты басып алды. Екі жыл өткен соң Қарахандар Саманилердің астанасы Бұхараны алды. Алайда көп кешікпей Хасан Боғра-хан Бұхараны, сондай-ақ өзі алған Самарқандты тастап Жетісуға кетуге мәжбүр болған.
Мауараннахрға жасалған сәтсіз жорық Қарахандардың басқыншылдық желікпесін баса қоймады. 996 жылы Әли Арсланның баласы Насыр (Насыр ибн Әли) Саманилерге жаңа жорық жасады. 999 жылы Насыр ибн Әли Мауараннахрға бет алды. 1005 жылы Мауараннахр Қарахандар қолына түпкілікті көшті.
Сөйтіп, ХI ғасырдың басында Жетісу, Шығыс Түркістан және Мауараннахрды біріктірген ірі әскери феодалдық мемлекет қалыптасты. Бірақ бұл мемлекет ХI ғасырдың 30 жылдарында екі дербес мемлекетке: Шығыс Қарахан және Батыс Қарахан мемлекеттеріне бөлініп кетті. Шығыс Қарахан мемлекетінің астанасы Қашқар қаласында , ал Батыс Қараханның астанасы Бұхара қаласында болған. Қарахандар тұсында Қазақстанның оңтүстік-шығыс және оңтүстік аудандары халқының негізгі кәсібі экстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Жайылым жерлерге мұқтаж болған мал өсірұшілер тым шалғай жерлерге көшіп-қонып жүруге мәжбүр болған. Ибн ал-Асир былай деп атап көрсетті: "Жетісу түріктерінің кейбір топтары жаз Бұлғар(Волгада) өлкесін жайлап, қысты Баласағұн өлкесін қыстайды".
Мал шаруашылығында жылқы өсіру жетекші орын алды. Олар отар-отар қой ұстады, сондай-ақ түйе, ешкі мен ірі қара мал өсірді. Сиыр малы негізінен жартылай отырықшы және отырықшы мал өсірушілерде болды.
Аң аулау жартылай отырықшы және жартылай көшпелі халық топтары үшін тіршілік ету көздерінің бірі болды. Құлан, киік, бұғы, архар мен қабан, қасқыр,түлкі, аю ауланды. Халықтың жоқ-жітік кедей топтарының шаруашылық тұрмысында, әсіресе Іле, Шу, Талас өңірлерінде, Сырдарияның орта бойында балық аулау айтарлықтай роль атқарды.
ХI-ХII ғасырларда түрік тайпаларының біразы егіншілікпен айналысуға көшіп, қала мәдениетімен араласа бастады. Отырықшыланғандардың көпшілігі қала халқын толықтырды.
Осы кезде Испиджаб пен Баласағұн аралығындағы өңірлерде, Махмуд Қашғаридың хабарлағанындай, әдетте қалаларда тұратын соғдылықтардың түріктену процесі күрт күшейді.
Отырықшылық дамыған аудандарда мардымсыз болса да, шаруалардың өз жерлері болған. Ал көшпелі аудандарда жерді қауым болып пайдаланған. Жері жоқ шаруаларды қанаудың түрі оларға үлестік жер беру, араб-парсы дерек-терінде үлескерлер (шаруалар) "мұзарлар" немесе "барзигар" деп аталған. Олар мемлекеттік немесе мүрагерлік жер иелерінен кейде вақфтық жерлерді үлеске алып, өңдеп, түскен өнімнің көбін жер иелеріне төлеп отырған. Қанаудың екінші түрі - коммендация. Оның мәні үсақ жер иелері немесе орта шаруалардың отбасының азын- аулақ мал-мүлкі мен байлығы күштілердің талан- таражына түсуінен, зорлық-зомбылығынан сақтану үшін күштілердің қорғауына (патронатына) берілуі. Ол үшін өздерінің "қорғаушыларына" тиісті алым-салық төлеген. Дәл осындай жағдай мал шаруашылығымен айналысатын аудандарда да болған.
Өндіргіш күштердің өсуіне, өндірістік тәсілдердің дамуына байланысты коммендациялық қанау тұрі де өзгеріп отырған. Коммендацияны қабылдағандардың феодалға бағыну дәрежесі көбіне олардың мүліктік жағдайына байланысты болды:
-қайсы біреулері тек салық жарнасымен шектелді;
-екінші біреулері жауынгерлер беріп тұрды;
-үшіншілері феодалдың шаруасын қарады;
Көшпелі мал шаруашылығы аудандарына қарағанда егіншілік аудан-дарында феодалдық жер иелену неғұрлым дамыды да, олардағы егіншілікпен айналысатын халықтың тәуелділік дәрежесі күштірек болды.
Жоғарыда көрсетілген әлеуметтік жағдайлар, Қарахан мемлекетінің өзінен бұрынғы феодалдық мемлекеттердің жай ғана жалғасы екендігін корсетеді. Олай болса бұл кез (Х-ХII ғғ.) Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс аудандарында феодалдық қатынастардың қалыптасып болғандығына толық дәлел.
Сабақты бақылау түрі: сұрақ-жауап әдісі, баяндама, пікірталас әдісі.
*Бақылаудың ықтимал нысандары
Бақылау сұрақтары:
1.Ихта жүйесі дегеніміз не?
2.Исламды мемлекеттік дін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Түрік және Батыс түрік қағанаттары.Түргеш және қарлүк қағанаттары.
Мақсаты: Түрік қағанатының тарих сахнасына шыққан кезінен күшейіп, Батыс Түрік қағандығы құлап, оның орнына Түргеш қағандығы пайда болуының тарихи оқиғаларына білімалушылардың назарын аудару.
Жоспары:
1. Саяси тарихы
2. Шаруашылығы
3. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайы
Мазмұны:
VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса кұрделі өзгерістер болған. Алтай-Сібір, Моңғолия жерінде түрік тайпаларының үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген Түрік қағанаты атты феодалдық мемлекет құрды. Бұл мемлекет аумағы Шығыс Кореядан басталып Орта Азияның жерін де толық қамтыды. Бүгінгі Қазақстан территориясы да осы қағандықтың құрамында болды.
Бұл мемлекет туралы жазба деректер Түрік тайпаларының өз тілінде жазылған "Үлкен Күлтегін", "Кіші Күлтегін", "Тоныкөк" құлпытастарындағы жазулардан белгілі. Бұдан біздің білетініміз түркі сөзінің алғашқы айтылған (542ж.) және пайда болған жері Моңғолиядағы Орхон өзенінің жағасы. Бір тілде сөйлеп түрік халқы деп аталған оғыз, қарлұқ, қырғыз, түркеш, үйғыр, қыпшақ сияқты т.б. 30-дан астам ру-тайпалар шығыстан батысқа қарай жылжып, қәзіргі қазақ жеріне орын тепкен.
Көрсетілген мерзімде Қазақ жерінде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің саяси-әкімшілік биліктерін жүргізді. Түрік тілдес тайпалар жергілікті тайпалармен араласып жергілікті-этникалық тайпалардың құрамына енді. Соңында келешектегі қазақ халқының негізі қаланды.
Түрік ордасының алғашқы қағаны Түмын болған, оған Елхан деген атақ берілген. Оның бұл атаққа ие болуы, түрік елінің ата жауы болып келген авар қағаны Анағойды талқандап, оны біржола жеңуінен еді. Міне, осы кезден бастап Түрік қағанаты өзінің саяси билігі жағынан дамыды. Түмынның саяси іс-әрекетін оның мүрагерлері Қара-Еске, Мүқан ( 553-572 жж.) қағандар жалғастырды, ал қағандықтың батысқа қарай шекарасын кеңейту ісін оның інісі Иштеми жүргізген.
Қытай деректері 555 жылы Иштемидің Орта Азияға қарай жасаған жорықтарының бірінде Арал теңізіне дейін жеткендігін хабарлайды. Ал "Күлтегін" үлкен жазуында Мүқан мен Иштеми қағандардың өз халқын "Темір қақпаға" дейін орналастырған деген дерек бар. Мұндағы Темір қақпа деп отырған жері Соғды елі мен Тохарстан елінің арасындағы Байсүн тауындағы өткел. Бұл деректер VI ғасырдың ортасында Түрік қағанаты Орта Азияның жеріне еркін жеткендігін көрсетеді.
Түрік қағанатының күшейіп, саяси жағынан белсенділігі артып, тарих сахнасына шыққан кезі VI ғасырдың ортасы. Бұл кезде Түрік қағаны Иштеми Эфталиттерді өздеріне толық бағындыруға әрекет жасайды. Алайда, бір шеті Каспий теңізінен, екінші шеті Солтүстік Үнді ойпатына дейін Орта Азияда ұлан-ғайыр жерді алып жатқан эфталиттерді жеңе қою оңайға түсе қойматынын білген Түрік қағанаты Иран шахы Хусраумен келісімге келуге әрекеттер жасайды. Қағанның жоспары ойдағыдай болып келісім жасау сәтті аяқталады. Эфталиттермен болған соғыстарда Түрік қағанаты жеңіске жетеді. Алайда осы жеңістен соң Түрік қағанаты мен Иран шахының арасындағы достық ұзаққа созылмайды. Оған басты себеп, шығыстан батысқа қарай созылып жатқан керуен жолының барлығы дерліктей түрік қағанының қолында қалып, Иран шахының түріктерге деген наразылығын туғыза бастайды.
Түрік қағанаты Орта Азиядағы өзінің саяси билігін біржола нығайту үшін, Византияға соғд саудагері Маниях бастаған елшісін аттандырды. Бұл елшілік Иран шахының бұйрығы бойынша сәтсіздікке ұшырап, кері қайтады. Түрік қағаны Иран шахының бұл әрекеті соғдтарға қарсы жасалған әрекеті болуы мүмкін, бізбен қарым-қатынас дүрыс болуға тиісті деген оймен, қүрамы тек түріктерден түратын өзінің елшілігін аттандырады. Алайда ол елшілігі де толық сәтсіздікпен аяқталады.
Түрік қағаны Иран шахының өзімен қарым-қатынасын бұзып отырғандығын сезіп, енді олардың бүрыннан көршілес ата жауы болып отырған Византиямен келісім жасау үшін соғд саудегері Маниях бастаған елшісін екінші рет аттандырды. Елшілік бұл жолы Иран арқылы емес Каспий теңізі мен Кавказ тауы арқылы жүреді. Елшіліктің алдына қойған басты мақсаты, біріншіден Иранға қарсы әскери одақ жасау болса, екінші басты мәселе сауданы жандандыру. Әсіресе, Византияға жібек шығару. Екі елдің арасында бірінші мәселенің барысында өзара келісушілік болғанмен, "Жібек саудасы" жайлы мәселе шешілмей қалды. Оған себеп, византиялықтар өздері де жібек өндіре бастаған еді. Дегенмен, екі елдің арасында саяси- одақтастық келісім шарты жасалады.
- Мұны қайдан білуге болады?--деген сұрақ туындауы мүмкін.
-Оның айғағы ретінде Византиянің Земарх бастаған елшілігі түрік елшілерімен бірге аттандырылғандығы. Олар түрік қағанының астанасы Суяб қаласында қабылданған. Осы елшілікті түрік қағаны қабылдаудан бұрын жағылған оттың арасынан өткізген.
-Неге?
- ...
Түрік қағаны оларды қойдың басымен, құйрығымен және жүзім шарабымен сыйлаған. Бадан не аңғаруға болады?
- Бұдан не байқалады?
- ...
Жазба деректерге қарағанда, VI ғасырдың аяғында түрік қағандығының саяси жағдайы нашарлайды. Өз ішінде саяси билік үшін талас, тартыс басталып, үлан-байтақ жерді алып жатқан қағандық VII ғасырдың басында Батыс түрік қағандығы және Шығыс түрік қағандығы болып екі дербес мемлекетке бөлінді. Шекара Алтайдан болған.
Батыс түрік қағандығы Алтай, Сібір жерінен бастап, Амудария өзенімен Еділ - Жайық өзендерінің төменгі ағысына дейінгі аралықты қамтыған. Орталығы -- Сүяб қаласы болған. Ол қала қазіргі Қырғызстанның Тоқмоқ қаласының маңындағы көне қаланың орны Ақбешим болып саналады.
Қағандық халқының этникалық құрамы жоғарыда атап көрсетілген "Он оқ бұдын" ру-тайпалары болған.
Жазба деректерде қағандықтың саяси-әкімшілік жағынан тарихтың сахнасына көтерілген кезі Жегу қаған ( 610-618 жж.) мен Тон қағанның билік қүрған кездері деуге болады. Әсіресе, Тон Жабғу қағанның баласы Тарду шадтың Тохорстан мен Канису (Ауған жері) жерлеріне жүргізген жорықтарының нәтижелі аяқталуы қағандықтың оңтүстіктегі шекарасын Үндістанға дейін кеңейткен.
Мұндай кең-байтақ жерді берік ұстап отыру үшін қаған Тон Жабғу саяси-басқару реформасын жүргізген. Кейбір өлкелерді өз қолында тапжылтпай ұстап отыру үшін саяси тәсілдер де қолданған. Мәселен, Самарқанд сияқты атақты қалаларды өз қарамағында ұстап отыру үшін, қаған оның билеушісіне өзінің қызын беріп, құда болған. Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы өлкелерде жергілікті ел басқарып отырғандарға өзінше атақ беріп, оларды өзінің орынбасарлары етіп тағайындаған.
Батыс түрік қағандығындағы билік феодалдық сатылы түрде жүргізілген. Қағанның билігі шексіз мүрагерлік түрде болса, одан кейінгі билік қаған тағайындаған ұлықтың қолында болған. Үшінші билік қаған руының үстем тап өкілдерінің қолында болған. Оларға ябғу, шад, елтебер сияқты атақтар берілген.
Батыс түрік қағандығының да өмірі үзақ болмады. Тон Жабғу қағанның жүргізген қатал үстемдігі соғыс кезінде әбден байып алған "он оқ бұдын" одағының әскер басшыларының тілектеріне қайшы бола бастайды. Олардың астыртын жасаған қастандық әрекеттерінің нәтижесінде қаған өлтірілген. Билік үшін дулу мен нишаби тайпаларының арасында талас басталды. Нишаби тайпаларының қолдауымен Ышбар Елтеріс Шир қаған болады. Елтеріс қағандықты қайта қалпына келтіру үшін өзін қолдаған тайпалар мен үстем тап өкілдерімен бірге отырып әрекеттер жасайды. Алайда өкімет үшін болған екі тайпаның арасындағы он алты жылға созылған (640-657 жж.) ұзақ соғыс қағандықты саяси жағынан мүлдем әлсіретеді. Қағандық Іле өзеніне дейінгі аралықта екі үлкен тайпаның қол астында екіге болініп кетеді. Сырдарияның батысына қарай Орта Азиялық елдер өздерінің тәуелсіздігін алады. Батыс түрік қағандығының мұндай іштей әлсіреп жатқанын білген Қытай Тан империясы оның жеріне басып кіреді. Түрік тайпалары, әсіресе, түргештердің саяси белсенділігінің арқасында өздерінің ұзақ жылдарға созылған азаттық соғыстарының нәтижесінде тәуелсіздігін сақтап қалады. Сөйтіп, VIII ғасырда Батыс Түрік қағандығы құлап, оның орнына Түргеш қағандығы пайда болады.
Түргеш қағандығының территориясы Орта Азияның оңтүстік шығысында Шаш (Ташкент) қаласынан, Шығыс Түркістандағы Бесбалық,Тұроран қалаларына дейінгі аралықты қамтыған. Орталығы - Суяб қаласы.
Түргештер туралы алғашқы деректер Күлтегін құлпытастарында және Қытай жазба деректемелерінде көп жазылған.
Түргеш тайпалары алтыншы ғасырда Тянь-Шань аймақтарында өмір сүрген. Олар VII ғасырда Жетісудың орталық аймақтарында орналасады. Өзінің алдында өмір сүрген Батыс Түрік қағандығының сол қанатының қүрамына енген, ең халқы көп тайпа болған. Ал Түркеш қағандығы болып, өз алдына жеке өкімет құрған кезі туралы деректер "Тоныкөк" жәдігерлігінде біршама жақсы жазылған.
Қағандықтың халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрган. Жазба деректердің көрсетуі бойынша, олар Шу, Талас, Іле өзендерінің бойларында өмір сүрген. Түргештердің алғашқы қағаны Үшлік өзінің негізгі тайпаларын екіге бөлген. Оның басты орталығы Суяб қаласы болып, ол Ұлы Орда деп аталған. Іле аңғарындағы Күнгірт қаласын өзінің кіші ордасы еткен.
Батыс Түрік қағандығының қүрамында болған басқа да түрік тілдес тайпалар да түргештердің қарамағына енген.
Саяси әкімшілік билік, қағандықтың ең жоғары атағы Басқағанның қолында болған. Ол 20 әкімшілік аймақтарға бөлінген. Әрбір аймақтарды тархандар басқарған.
706 жылы Үшлік қаған қайтыс бдлып, қағандықтағы билік үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталады. Мұны Шығыс Түрік қағандығының қағаны Қапаған пайдалануға тырысқан.
Екі тайпаның арасындағы соғыста қара түргештер жеңіске жетіп, оның ішінде шапыш тайпасының тарханы Сұлу биліктің жүгенін үстаған. Ол өзін 715 жылы қаған деп жариялаған. Сойтіп ол қағандық астанасы болған Талас қаласына орнығады.
Сұлудың қағандық құрған кезі Түргеш қағандығының ішкі-сыртқы жағдайының шиеленісіп тұрған кезі еді. Бүл шиеленістің негізі мыналар:
-біріншіден, Кіші Азиядан арабтардың шапқыншылығы;
-екіншіден, Оңтүстік шығыс жағынан Қытай өкіметінің қаупі төніп тұрды;
-үшіншіден, Шығыс Түрік қағандығы Жетісу жеріндегі талас-тартыстарды пайдалануға дайын тұрған еді.
738 жылы Сұлу қаған өзінің бақталастарының құрбаны болды. Оның орнына баласы Түқарсан Қүт-шар қаған болып, оның мерзімі 1-2 жылға ғана созылды. Бүл кезде сары-қара түргештердің арасындағы талас ушығып кеткен еді. Екі тайпаның арасындағы күрес тура 20 жылға созылып, қағандық саяси және экономикалық жағынан мүлдем әлсірейді.
Түргештердегі бұл жағдайды қарлұқ тайпалары пайдалануға әрекет жасайды. Бұған басты себеп, 746-747 жылдарда Монголия мен Алтай жеріндегі ұйғырлардың күшеюіне байланысты, ондағы қарлұқтар Жетісу жеріне жылжыған. Олар түргештердегі алауыздықты пайдаланып, өкіметті оз қолдарына алады. Сонымен, 766 жылда Түргеш қағандығы қүлап, оның орнына Жетісуда Қарлұқ қағандығы құрылады.
Қарлұқ қағанатының алып жатқан жері сары және қара түргештердің жері. Ол негізінен Онтүстік шығыс Қазақстанның жері. Астанасы Баласағұн қаласы болған. Қағандық халқының этникалық құрамы түрік тілдес тайпалар болған. Ал, қарлуқтар және олардың ақсүйектері саяси-әкімшілік жағынан басты роль атқарған.
Қарлуқ қағандығының саяси қүрылысы да өзінің алдындағы Түргеш қағандығының саяси құрылысындай болды. Ескеретін бір жағдай қарлұқ жабғулары 766 жылы қағандықтағы билікті өз қолдарына алса да, олар "қаған" деген атақтың өзіне 100 жылдан кейін ғана ие болған. Қаған атағын тек 840 жылы Испиджаб қаласының әмірі Білге Қойыл Қадырхан алғаш рет алған. Оған дейін қарлұқтар жабғу деген атақпен билік жүргізген тәрізді.
Қадырхан өзін "ашна" руынан тарағанбыз деп жариялаған. Тарихи аңыздар бойынша "ашна" руы атақты ғұн тайпаларының бір бұтағы. Білге Қойыл Қадырхан қағанның өзін атақты ашна руының үрпағымын деуі қарлұқ тайпаларының ата тегі ғұн тайпасы деген ой туғызады. Сонымен, "қаған" түрік дәуіріндегі саяси әкімшіліктің ең жоғары биік сатысы. Одан кейінгі жоғары биліктің екінші сатысы жабғулардың қолында болған. Қарлұқтарда қаған жанында "көл еркіндер" деген көмекшілері болған, ол қазақ хандарының уәзірлері сияқты кеңес берушілер еді.
Қарлұқтар қаған атағын 742 жылда үйғырлар және басмыл тайпаларымен одақтас бола отырып, Шығыс Түрік қағандығын құлатқан кезде алған. Бүл кезде Жетісу жеріндегі қарлұқтар да, түргештермен саяси жағынан билік үшін талас-тартысқа түсіп жатқан. Кейіннен Ұйғыр қағандығының күшейе бастауына байланысты қарлұқтар Жетісуға қарай жылжып, ондағы қарлұқтармен бірлесе отырып түргештерді біржолата жеңеді.
Ірі қалалар мен оның аймағын қала әмірлері басқарған. Кейбір деректерде "Әмір" деген сөз патша сөзімен да қатар айтылған. Мәселен, Тараз қаласын қарлүқ тайпасынан шыққан Танкас патша басқарған деп хабарлайды.
Жалпы, қағандықтың саяси үстемдігін жүргізүшілер қарлұқтардың ақсүйектерінен түрған. Олар алым-салықты жинайтын, әскери күш те солар арқылы құралған. Әрбір ру-тайпаның әмірлері өздеріне тиісті жасақтарды және басқа да қажетті заттарды дайындап соғысқа, не жорыққа дайын түратын болған.
Жалпы тарихи түрғыдан алып қарағанда, VIII ғасырдың аяғымен IХ ғасырдың басында қарлұқтардың өзінің саяси жағынан Орталық және Орта Азиядағы өз көршілерінің арасында беделінің болғандығы байқалады.
Жазба деректерде көрсетілген мерзімдерде IХ ғасырда Қарлұқ қағандығының экономикалық жағынан да дамығандын көрсетеді. Әсіресе, Жетісу және Оңтүстік Қазақстан жерінде қарлұқ тайпаларының Тараз, Талхир, Испиджаб, Отырар сияқты белгілі қалаларда және олардың аймағында отырықшылана түсуі олардың егін шаруашылығымен айналысып, қолөнер кәсібінің өркендей түскендігі белгілі болған.
Кейбір деректерде қарлұқтар қала түрғындарының басым бөлігі болып, оларда қолөнердің, зергерліктің дамығандығын байқау қиын емес. Қазба жұмысы кезінде сауда қарым-қатнастарының айғағы ретіндегі басқа елдерден келген бұйымдар кездессе, сауданың ақшамен жүргізілгендігін дәлелдейтін Орта Азия ақшалары да қала жұртынан табылған.
Қарлұқ қағандығының алып жатқан жерінің өзі ертеден белгілі атақты Үлы Жібек жолының бойы. Сондықтан да, ондағы сауда жолының бойында орналасқан Алмати, Талғар, Тараз, Құлан, Суяб, Испиджаб сияқты қалалары қағандықтың экономикалык, әлеуметтік, мәдени дамуына тікелей әсерін тигізген. Бүл кезде Талас бойында және Іле аңғарында қалалық өмір дамып, онда қарлұқ тайпаларының отырықшы елге айналғандығын айта кетуіміз керек. Оны картадан көруге болады.
IX ғасырдың аяғында қарлұқтардың жағдайы біршама нашарлай түседі. Орта Азиялық саманий әулетінің шабуылдары жиілейді. Сөйтіп саманийлер мен қарлұқ қағандығының арасында, әсіресе, Онтүстік Қазақстан жері үшін ұзақ жылдарға созылған күрес басталады. Сондай күрестердің нәтижесінде Испиджаб қаласы саманийлерге бағынған. Саманийлердің тегеурінді шапқыншылығы 893 жылы Тараз қаласына жасалған. Алайда, қала оңайлықпен беріле қоймаған. Исмаил ибн Ахмет көптеген шығындардан кейінғана қаланы алған. Саманийлердің негізгі мақсаты, қала тұрғындарын мұсылман дінін қабылдауға мәжбүр ету болған.
Кейбір деректерге қарағанда, қарлұқтар Орта Азиядан жасалған саманийлердің шабуылдарына төзіп отыра бермей, өздері де оларға қарсы шабуылдар жасаған. Сондай күшті шабуылдың бірі Орта Азияға 904 жылы жасалған. Ол алғаш жеңісті де болған. Соңында жеңіліс тауып кері оралған.
Саманийлар Онтүстік Қазақстандағы Испиджаб, Тараз сияқты қалаларға өздерінің ықпалын күшейтіп, мұсылман дінін енгізе бастады. Мұндай мәліметтерді Нәршахидің деректерінде де кездестіруге болады. Әл-Мақдисидің хабарына қарағанда түріктердің арасында дін таратудың негізгі тірегі Испиджаб қаласы болған. Мәселен, бұл аймақта мұсылман дінін тарату үшін 1700-ден астам керуен сарайы салынған. Әрине, бұл санның шындықтан артықтау болуыда мүмкін, десекте арабтардың ислам дінін таратуда қаншалықты іс-әрекеттер жүргізгендерін көрсетеды.
Х ғасырдың басында қарлұқ қағанаты әлсірей түседі. Бірақ та қағанаттың біржола құлауына саманийлер шешуші роль атқармаған, олардың қулауының басты себебі Шығыс Түркістандағы Ұйғыр қағанатының күшеюі, Қашқар жеріндегі түрік тілдес тайпалар Оңтүстік Шығыс Қазақстан жеріне жылжыды, олардың 940 жылы Испиджабты жаулап алуы қарлұқтарды құлатып, Қарахани әулетінің үстемдігін орнатады.
Сабақты бақылау түрі: сұрақ-жауап әдісі, баяндама, пікірталас әдісі.
*Бақылаудың ықтимал нысандары
Бақылау сұрақтары:
1. Саяси тарихы
2. Шаруашылығы
3. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайы
Әдебиеттер
1.Нұрланбекова, Р. Орта ғасырлар тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Р. Нұрланбекова, Ұ.Ш. Төлеген.- Шымкент, 2020.- 160б.-2экз
2. Артықбаев, Ж. Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқулық Ж. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 360 б.- (ҚР БЖҒМ грифімен). 3экз
3. Артыкбаев, Ж. История Казахстана [Текст]: Учебник Ж. Артыкбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 352 б.- (с грифом МОН РК). -3экз
4.Нурланбекова, Р. Қазақстанның ежелгі заман тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Р. Нурланбекова, Б.А. Молдаш.- Шымкент, 2020.- 80 б.-2экз
5. Артықбаев, Ж Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқулық Ж. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 360 б.- (ҚР БЖҒМ грифімен). -3экз
№ 2 Тақырып
Оғыз және Қимақ мемлекеттері.
Мақсаты: Қимақ тайпаларының бірлестігінің құрылуымен гүлденуі және X ғасырдың соңында Қимақ мемлекеті біршама әлсірей бастауының салдарына білімалушылардың назарын аудару.
Жоспары:
1. Саяси тарихы
2. Шаруашылығы
3. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайы
Мазмұны:
Қарлұқ қағандығы Жетісуда өмір сүрген дәл сол кезде қазіргі Қазақстанның батыс-оңтүстігінде IX ғасырдың аяғымен Х ғасырдың басында орталығы Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан Жаңакент қаласы болған Оғыз мемлекеті де өмір сүрген. Оғыздар Оңтүстік, Батыс Қазақстанның және Орта Азияның көрші жатқан жерлеріне билік жүргізген. Халқының этникалық құрамы оғыздар мен түрік тілдес ру-тайпаларынан құралған.
Оғыз этимологиясының пайда болуы туралы осы уақытқа дейін нақты пікір жоқ. Бұл Қазақстан тарихында көңіл аударарлық мәселенің бірі. Белгілі бір тиянақты пікір болмаса да көңіл болерліктей түрлі пікірлер бар. Ол пікірлерді негізінен 4 -ке бөлуге болады:
1) Оғыздарды ғұн тайпаларынан немесе олардың бір бұтағы тюгю түріктерінен таратады;
2) Оғыздар қимақ-қыпшақ тайпаларынан шыққан;
3) Оғыздар ұйғырлардан тараған;
4) Оғыздар массагеттерден тараған;
Бұл пікірлердің ішінде екінші пікірге қосылуға болмайтыны рас дейтін ғалымдар бар. Біз оған төртінші пікіргеде қосылуға болмайды деп есептеймыз...
Әйгілі М. Қашқаридің сөздігі "Дивани луғат ат түрік" те, Оңтүстік Шығыс Қазақстанның жерінде, әсіресе Ыстық көлмен Шудың орта бойында қырғыз, қыпшақ, оғыз, йғма, чігін, имек сияқты түрік тілдес тайпалардың қатар өмір сүргендігі түралы деректер бар. Бүған қарағанда, Қазақстанда оғыздардың алғашқы отаны болған жер Жетісу жері болғандығына күмән жоқ. Алайда IХ ғасырдың екінші жартысында қарлұқ тайпаларының күшеюіне байланысты, олардың тегеурініне шыдамаған оғыздар Сырдарияның орта және төменгі ағысына ауа бастаған.
Бұл деректерде де ауып келгендерді ешкім құшағын жая қарсы алмаған. Мұндағы қаңғар-печенегтер мен оғыздардың арасында ұзақ жылдарға созылған, жер үшін талас-тартыс болған. Ақырында оғыздар жеңіске жетіп Сыр бойына, Қаратау қойнауларының баурайларына орын тебеді.
Сөйтіп, IX ғасырдың аяғында оғыз тайпаларының бірлескен одағы арқасында патриархалдық-феодалдық мемлекетке айналады. Оғыздардың құрамына тек түрік тілдес тайпалар ғана кіріп қоймай, Арал, Каспий бойына келіп орналасқан, тіл жағынан түріктене бастаған, үнді-европалықтар, фин-угарлар да кірген.
М. Қашқаридің дерегі бойьшша, оғыздар алғаш 24 тайпадан тұрса, ал Марвази олардың 12 тайпадан тұрғандығын жазады. Егер 24 тайпадан құрылған кезі оғыздардың алғаш әр түрлі тайпалардан жаңа қалыптаса бастаған кезін көрсетсе, ал 12 тайпалық кезі кейінгі мерзімін көрсетеді. Бұл заңды құбылыс. Ол тайпалардың бір-бірімен қосылып, саны азайып халықтық дәрежесі көтеріле бастаған кезі.
Оғыздардың саяси әкімшілік басқаруы көп жағдайда ру-тайпалары бірігіп, ірі тайпалық одақтар құрып, ал тайпалық одақтар ел деп немесе халық болып, аймақтарға бөлініп басқарылған. "Оғызнамеде" Оғыз қаған өзінің жерін басты он екі аймаққа бөліп басқарғандығы айтылады.
Сіздер Оғыз мемлекетінің саяси құрылымына көңіл бөліңіздір: мемлекетті "жабғу" басқарған, ол атақ жалғыз болып, ол мүрагерлікке қалып отырған. Жабғудың мүрагерлері "инал" деп аталатын болған. Оларды арнайы сайлап қойған "атабек" атағына ие болған тәлімгерлер тәрбиелеген. Оғыздарда жабғу әйелдері де мемлекеттің саяси істеріне араласып отырған. Олар "қатын" деген атаққа ие болған. Оғыз мемлекеті әскери демократияға сүйенген. Сондықтан да әскер басыларының қоғамдағы алған ролі зор болған. Ол "сюбашы" атағына ие болған.
Жабғудың "Кұл еркіндер" деп аталатын кеңесшілері болған. Тарихи деректерге қарағанда, оғыздарда "халық жиналысы болған", бірақ ол феодализмнің дамуына байланысты біртіндеп, шақырылудан қалып, оның орнына Күлеркіндердің кеңесі шақырылатын болған. Бүл кеңес "қаңқаш" деп аталған.
"Оғызнамедегі" деректерге қарағанда, оғыз мемлекетінде ел басқарудың ең жоғарғы органдары ұлы және кіші қүрылтай жиналыстары болған. Ұлы құрылтай жиналысында мемлекеттік маңызы бар ішкі-сыртқы мәселелер, ал кіші қүрылтайда екінші кезектегі сұрақтар қаралаған сияқты.
Оғыздар Сырдарияның орта жәңе төменгі ағысы мен Арал бойына орын тепкен соң, өзінің батыстағы шекарасын да ұлғайта түседі. IХ ғасырдың аяғында хазарлармен келісімге келіп, Еділ мен Жайық аралығындағы печенегтерді біржолата талқандап, олардың жерін өздеріне қаратады.
Х ғасырдың аяғында оғыздар Киев князі Святославпен келісім жасап, Хазар қағандығын да ойсырата жеңген.
Оғыздардың жер үшін жүргізген жорықтарының көп жағдайда сәтті болуы олардың саяси беделін де көтере түскен. Орыс жылнамаларында князь Владимир 985 жылы түркі-оғыздармен одақтаса отырып, Еділ, Кама бойындағы бұлғарларды талқандағаны айтылады.
Алайда үзақ жылдарға созылған соғыстар, коптеген алым-салықтар халық наразылықтарын туғызады. Нәтижеде, Х ғасырдың соңымен ХI ғасырдың басында Әли ханның тұсында Оғыз мемлекеті әлсірейді. ХI ғасырдың екінші жартысында күшейе бастаған қыпшақтар оғыздарды Сырдария, Арал бойынан біржолата ығыстырады.
Қимақтардың жеке тайпа ретінде тарих сахнасына шығуы Батыс Түркі қағанаты шығыс бөлігінің 656 жылы ыдырай бастаған кезі. Қимақтар IХ ғасырдан бастап өз алдына жеке мемлекет болып өмір сүрген. "Худуд Әл-Алам"да Қимақ мемлекетінің орталығы Имақия қаласы болғаны айтылған. Жазба деректертерде қимақтардың екінші орталығы Алакөлдің шығыс жағындағы Қарантия қаласы деп көрсетілген.
Қимақ сөзінің этимологиялық негізі туралы ғылымда белгілі, тиянақты пікір қалыптаспаған. Қимақтардың этникалық құрамы туралы дерек Гардизидің "Зайн-Әл-акбар" атты еңбегінде аңыз түрінде кездеседі.
"Худуд Әл-Алам" мен Әл-Идриси IX ғасырда, Ертіс пен Жоңғар Алатауының арасында 12 қимақ тайпалары бірлестігінен жаңа Қимақ мемлекеті құрылғанын хабарлайды. Мемлекеттің жоғарғы билігі хақанның қолында болған. Билік мұрагерлік дәстүрмен ауысып отырған. Хақаннан кейінгі билік, қимақ мемлекетінің құрамына енген тайпалар бірлестігін басқарған жабғулардың қолында болған. Олардың кейінгі жеке-жеке ру-тайпаларды шад, түтіктер билеген, яғни:
қаған -- жабғұ -- шад -- түтік
Басқарудың бұл жүйесі, қимақ мемлекетіндегі патриархалдық феодализмнің дамуынан келіп пайда болған.
IХ ғасырдың аяғындағы тарихи-георафиялық еңбектерге қарағанда қимақ мемлекеті өзінің территориялық жағынан ұлғайғандығын көрсетеді. Қимақ тайпаларының бірлестігі Орал тауының қыраттарынан Арал теңізінің далалы аудандарына дейін, Орталық және Шығыс Қазақстан мен Жетісудың солтүстік-шығыс аудандарының арасындағы ұлан-ғайыр, кең алқапты алып жатқан. Алайда, бұл көрсітілген территорияның барлық жерінде таза қимақ тайпалары дерліктей тығыз тұрған деген ой тумауы керек. Жазба деректерде қимақтардың негізгі тығыз тұрған жерлері деп Ертістің орталық ағысы мен Жетісудың солтүстік- шығыс аудандары аталады.
Қимақтар бұл кезде мәдени, әлеуметтік-экономикалық жағынан өздеріне жақын, саяси биліктері де ұқсас қырғыз, ұйғыр, қарлұқ, оғыз, қарахан мемлекттерімен іргелес көрші болыпқана қоймай, олармен тікелей қарым-қатынаста, байланыста болды. Сондықтан да олардың әдет-ғұрпын, салт-санасын, тілі мен діни наным-сенімдерін бірынғай деуге болар еді. X ғасырдың соңында Қимақ мемлекеті біршама әлсірей бастады. Басты себебі, жаңадан құралған басқару аппаратының әлі де болса осалдығы, оның ішкі қайшылықтардың бетін дер кезінде ашып, оған тойтарыс бермеуі болды.
Шаруашылығы: Қимақтар көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданды. Жылқы мен қой өсіруге баса назар аударылды. Олардың мыңдаған үйір-үйір жылқылары мен қора-қора қойлары Ертіс өзенінің арғы-бергі жағалауларында қаптап жайылып жүрген. Ибн Әл-Факих қимақтардың денелері ірі, қүйрықты қойларды өсіретіндігін хабарлайды. И. Маркворт қимақтардың қысқы жайылымы Орал мен Желі өзенінің бойы десе, ал жазда Ертіс бойын жағалай жайылатындығын жазған.
Әл-Жакуптың жазуына қарағанда, қимақтар егін шаруашылығының ішінде әсіресе тары өсіруге үлкен көңіл болген. Сондықтан да олардан осы күнге дейін тары, тарышы деген үғымдар сақталған. Жалпы, қазақтарда Қазан төңкерісіне дейін тары өсіру кәсібі басым болған. Қимақтар тасбұршақ, ақ, қара түсті жүзімдер және күріш өсірген. Бидай (бұғдай, арпа), егін (экин) сияқты сөздер қимақтардан бері белгілі.
Мәдениеті: Жазба деректер қимақтардың тұрақты мекендері мен қалалары туралы көптеген хабар береді. Мәселен: Мехак Ибн Әл-Хусайн мен Әл-Марвази қимақтардың жеркепелерде тұратындығын жазса, ал атақты Әл-Идриси қимақтардың Қарантия, Дамури, Сараус, Банджар, Дахлан сияқты т.б. 30-дан астам қалаларының болғандығын, олардың ішінде 12 қаланы, хақанның астанасы мен Ертістің орта ағысына орналасқандығын хабарлайды. Қимақ қалаларының басым көпшілігі өзен-көлдердің жағасына, сауда жолының бойына, қазба байлығы мол жерлерге салынған. Бұл кезде сауда тек айырбас түрінде ғана болып қоймай, қолданыста ақша да болған. Әл-Идриси деректеріне қарағанда, Гаган қаласында жібектен киім тігетін шеберхана болған. Қалалар ағаш шеберлерінің, темір ұсталарының, зергерліктің орталығы болған. М. Қашғаридің жазуына қарағанда, қимақтар темір қорытатын жерді "Тамурлук" деп атаған.
Қалалар қағанның саяси-әкімшілік орталығы болған. Қалаларда қағанның намангерлері, әскер басшылары, салық жинаушылары тұрған. Қалалардың құрылыс жүйелері бекініспен салынған.
Қимақтар пұтқа табынған, сонымен бірге, ата-бабаның әруағына сиынып, оларды қастерлеген. Сондай-ақ, олар көкке, тәңірге, күнге, отқа табынған. Бұлардың айғағы, обалардың жанынан кездесіп жүрген тас келіншектер мен адам бейнесіндегі тас мүсіндерден байқауға болады.
Қорытындылай келгенде, қимақтардың діни наным-сенімдерінің көптеген кәделері қазақ халқының өмірінде толығымен сақталған.
Жазба деректерге қарағанда, ХI ғасырдың бірінші жартысынан бастап Орталық Азиядан батысқа қарай кейбір тайпалардың жылжи бастауы байқалады. Ал тайпалардың жылжуына басты себеп Х ғасырдың басында Шығыста, Қытайдың Солтүстігінде Кидан (Лео) немесе Қарақытай мемлекетінің пайда болуы. Олар өздерінің шекарасын батысқа қарай ұлғайта бастайды. Тайпалардың қоныс аударуы түралы орта ғасырлық араб-парсы, орыс, армян, венгер, сирия, византия деректерінің барлығында дерлік хабар бар. Солардың ішінде Әл-Марвизидің жазғаны біраз тиянақты және көніл бөлерліктей. Ол "Қытай жерінен ауып келген түркі тілдес тайпалардың ішінде бір топ Кундер бар, олар христиан нанымындағы адамдар. Өздерінің жайылымды жерлерінің тарлығынан ауып келген",-дейді.
Беруни жылжыған шығыс түрік тайпаларына қайлар, құндар, қырғыздар, қалмақтар, тоғыз-оғыздар, түркімендер, фарабтар және хазарларды кіргізген.
Әл-Идриси қайлардың қимақтармен іргелес тұрғандығын және тәуелді болғандығын жазған. Қимақтар әлсірей бастаған кезде батысқа қарай бағыт алған. Өздерімен бірге жылжымай, Орталық Ертістегі көршілес қимақ тайпаларының бір бөлігі қыпшақтарды да ала кеткен.
Сабақты бақылау түрі: сұрақ-жауап әдісі, баяндама, пікірталас әдісі.
*Бақылаудың ықтимал нысандары
Бақылау сұрақтары:
Әдебиеттер
1. Абдурахманов, Н.А. Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Н.А. Абдурахманов.- Алматы: Эверо, 2014.- 496 б.-1экз
2. История Казахстана (қазақ елі) [текст]. книг -1. Территория Казахстана с древности до начала ов ХІІІ-в: Учебник Омарбеков Т.О, Хабижанова Г.Б., Нуртазина Н.Д.- Алматы: Қазақ университеті, 2018.- 313с.- ((с грифом МОН РК в качестве учебника)). -3экз
3. История Казахстана (қазақ елі) [текст]. книг -2. казахстан в ХІІІ-в первой четверти ХУІІІ вв.: Учебник Омарбеков Т.О, Карибаев Б.Б, Нуртазина Н.Д.- Алматы: Қазақ университеті, 2018.- 290с.- (с грифом МОН РК в качестве учебника). -3экз
4.Нұрланбекова, Р. Орта ғасырлар тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Р. Нұрланбекова, Ұ.Ш. Төлеген.- Шымкент, 2020.- 160б.-2экз
5. Артықбаев, Ж. Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқулық Ж. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 360 б.- (ҚР БЖҒМ грифімен). 3экз
6. Артыкбаев, Ж. История Казахстана [Текст]: Учебник Ж. Артыкбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 352 б.- (с грифом МОН РК). -3экз
7.Нурланбекова, Р. Қазақстанның ежелгі заман тарихы [Мәтін]: Оқу құралы Р. Нурланбекова, Б.А. Молдаш.- Шымкент, 2020.- 80 б.-2экз
8. Артықбаев, Ж Қазақстан тарихы [Мәтін]: Оқулық Ж. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2013.- 360 б.- (ҚР БЖҒМ грифімен). -3экз
№ 3 Тақырып
Қыпшақ хандығы. Қарахан мемлекеті. Қарақытай, найман, Керей және жалайыр хандықтары
Мақсаты: Қыпшақ мемлекетінің саяси жағынан күшейіп тарих сахнасына көтерілуімен Қарахан мемлекетінің құрылып, оның дамуының алғашқы кезінің саяси тарихында қарлұқ тайпалар бірлестігінің ерекше орнына білімалушылардың назарын аудару
Жоспары:
1. Саяси тарихы
2. Шаруашылығы
3. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайы
Мазмұны: Қыпшақтар Сырдарияның орталық және төменгі ағысында Арал жағалауына орналасып, ондағы оғыздарды ығыстырған. Сөйтіп, ХI ғасырдың алғашқы кезінен қыпшақтардың саяси беделі өсіп, қимақтар оларға тәуелді бола бастаған.
Алғашында Қыпшақ мемлекеті қимақ жерлерін ғана қамтыған болса, ХI ғасырдың соңында оның құрамына орыс жерлерінің оңтүстік далалы аудандарыда (Дон өзеніне дейін) кірген. Орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласы болған.
Қыпшақ сөзі тұралы алғашқы мәліметтер б.з.б. III-П ғасырларда Қытай жазба деректерінде кездеседі. Қыпшақтар Қазақстан аумағында алғашқы пайда болған кезі VII ғасыр. VII ғасырда Алтай жеріндегі теле тайпаларының батысқа (Қазақстанға) жылжығандығын, олардың ішінде "хэ-си-сик" (қыпшақ) тайпаларының болғандығын Қытай тюркологы Цянь Чжунь Мянь жазған.
Х ғасырдан бастап шығысы Селенгі өзенінен, батысы Карпат тауына дейінгі аралықта өмір сүрген қьшшақ тайпалары әр түрлі аталып жүрді. Мұсылман авторлары оларды қыпшақтар деп, олар мекен еткен аймақты "Дешті Қыпшақ" (Қыпшақ даласы) деп атаған. Ал Батыс Европа деректерінде командар, орыс жылнамаларында половцылар деп аталған. Қыпшақ деген атау пайда болғанға дейін, олар әртүрлі деректерде книга, сары, хардиш, палоч, плавцы, куны т. б. деп те аталған.
XI ғасырдың екінші жартысынан бастап қыпшақтардың этникалық қүрамына қимақтар, байандулар, баяуттар, қаңлылар, ұран тайпалары кірген. Әбу-л-Ғазиз Ыстыкөл мен Талас жағалауына қоныстаған қаңлыларды да кіргізеді.
Қыпшақ мемлекетінің саяси жағынан күшейіп тарих сахнасына көтерілген кезі -XI ғасыр. Бұл кезде олар Орта Азия елдерімен, Русьпен, Каба бойындағы булғарлармен, Кавказ халықтарымен т.б. мемлекеттермен саяси жене экономикалық байланыстар жасап отырған. Қыпшақтардың саяси беделінің тез өрлеуіне Сырдария және Арал бойында оғыз қағандарын талқандап, ол жерлерге ие болып алғаны үлкен әсер етті. Сонымен қатар олар Оңтүстік орыс далаларын, Кавказ, Қырым жерлеріне иелік етіп, территориясын Донға дейін ұлғайтты.
Шаруашылығы: Қыпшақтардың шаруашылығында басты орын-мал осіру болды. Ибн Баттутаның жазуына қарағанда, "қыпшақтардың жер жағдайының малға қолайлы және олардың жеріндегі мал жейтін шөптің жұғымдылығының соншалықты пайдалы екендігін айта келіп, олар сондықтан да малдарына арпа сияқты жем бермейді, малдың көптігін айтып, мұндай жер ешбір елде жоқ шығар",- деп таңданады. Барлық жерде бірдей болмаса да, қыпшақтар ірі қара да өсірген. Оны Ибн Баттутаның "қыпшақтар арбалардың ауыр, жеңілдігіне қарай өгіз бен түйе де жегеді",- деген хабары аңғартады.
Қыпшақтардың өмірінде аса маңызды орын алған жылқы болды. Ол жазба деректерде хабарланса, археологиялық зерттеулерде де қымбат бағалы заттар бірге қойылған обалардан міндетті түрде тамаша жасалған ат - әбзелдер, аты бірге қойылған зираттар кездеседі. Қыпшақ жылқылары төзімділігі, жүріскерлігі, жорғалығының арқасында халықаралық сауда қатынасында ерекше бағаланған.
Мал шаруашылығын айтқанда, қыпшақтардың қалай болса солай, ретсіз көшіп жүрмей, өздерінің жаз жайлау, қыс қыстауларына, ертеден қалыптасқан тұрақты өз жерлерінде көшіп жүргендерін ескерген жөн. Деректер осы күнге дейін кейбір тарихшыларымыздың Қазақстанда мал өсірумен айналысқан тайпаларды "олар қысы-жазы тынымсыз қалай болса солай, шөбі шүйгін, суы мол жер іздеп көшіп жерді"-деген пікірлерінің дүрыс еместігін көрсетеді.
Қыпшақтарда үй-жай арба үстіне тігілетін жәңе тез арада қүрастырылатын киіз үйлер болған, қыстауларда жеркепелерде тұрған. ХII ғасырдың екінші жартысынан бастап қыпшақтардың кейбір бөліктері Сығанақ, Сауран, Жент, Құмкент сияқты қалаларда және олардың аумағына, Сырдарияның бойында отырақшылана бастайды. Малсыз кедейлер егіншілікпен айналыса бастаған. Әсіресе, тарыны көп өсірген. Қыпшақтарда үй кәсібі, қолөнер жақсы дамыған. Малдан алынған заттардан қажетті бүйымдарды өздері жасаған. Қыпшақтарда ағаш шеберлері, темір ұсталары болған, зергерлік өнері де жақсы дамыған.
Х ғасырдың орта кезінде Жетісу территориясында және Шығыс Түркістанның бір бөлігінде феодалдық құрылымы біршама дамыған, өзінен бұрынғы мемлекеттік құрылымдардың көптеген әлеуметтік институттарын қабылдаған Қарахандықтар мемлекеті пайда болды.
Орталығы -- алғашқыда Баласағұн қаласында болған.
Қарахан мемлекетінің құрылып, оның дамуының алғашқы кезінің саяси тарихында қарлұқ тайпалар бірлестігінің орны ерекше болған. Мәселен, Қарахан мемлекетінің негізін қалаушы - Сатұқ Бограхан (915-955) Қарлұқ қағаны Білге Қазар ханның немересі. 942 жылы ол Баласағұнда билеушіні құлатып, өзін жоғарғы қаған деп жариялады. Қарахан мемлекетінің тарихы осы уақыттан басталады. Қарахан сөзі Х ғасырдың аяғынан бастап, қарахандықтардың Орта Азияны жаулап ала бастаған кезінен мұсылман деректерінде пайда бола бастайды. Ал, Қарахан мемлекеті деген атау Х-ХI ғасырларда тарихшылардың зерттеулерінде шартты түрде қабылданған.
Қарахан мемлекетінің этникалық құрамы шігіл(чигил), жағма(яғма), қарлұқ, оғыз, қаңлы сияқты т.б. түрік тілес тайпалардан тұрған. Шігіл және жағма тайпалары негізгі роль атқарған.
Жоғарғы өкімет билігі қағанның қолында болған. Ол мұрагерлікке қалып отырған. Үстем тап өкілдеріне тегіндер, ілек хандар, бектер, нәменгерлер, нөкерлер жатқан. Билік үлестігі жерлер арқылы жүрген. Үлестік жерлер ірі және кіші болып бөлінген. Ортағасырлық деректердегі "мүлік әл-хақан", "әл-и-афрасиаб", "тамғалы", "алып-таңға" атақтарына ие болғандар да мемлекеттік басқаруға қатысқан. Қағанның сарай маңындағы қызметкерлерінен құраған тұрақты ұйымы - талүқшылар болды. Кеңесші, көмекші уәзірлері де болған.
Қарахан мемлекетіндегі уәзірлер қарлұқ қағанының "кол еркіндеріне" ұқсас болған. М. Қашғаридың жазуына қарағанда, "кол еркінің" мәні кол-косір, шар-теңіз ақыл ой дегенді білдірген. Шындығында, қазақша уәзір сөзі -- ақыл ойдың кені.
Қағанның мемлекеттік саяси әкімшілік іс жүргізетін орны Орда деп аталған. Онда сарай қызметкерлері тұрған. Қағандар мемлекетке салық жиналатын жерлерді оздерінің туыстарына және жақын адамдарына тартуға, сыйға берген. Мүндай тартулар парсы тілінде "иқта", ал иеленушілер "иқтадар" деп аталынса, арабша иеленушілер "мүқта" деп те аталған. Иқтасы бар мүқта оны жаудан қорғауға тиісті болған. Бір ескеретін жәйт иқта мүқтаға заңды түрде берілмеген. Ал, берудің бірнеше жолы болған. Ол мүқтаның қоғамдағы орнына байланысты:
-егер мүқта қаған әулетінен болса, ірі жер үлестері берілген;
-бектерге орташа үлестік жерлер берілген;
-кіші үлестік жерлер тәуелді қызметкерлерге берілген.
Қарахандардағы жер иеленудің және бір түрі --әскери үлестік жерлер. Ол әскери қызмет үшін берілген.
Сатұқ Боғрахан өлгеннен соң (955) билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы қағандықтың мемлекеттік діні ислам деп жариялады. Сойтіп, Қазақстандағы патриархал-феодал мемлекеттердің ішіндегі мұсылман дінін ресми түрде алғаш қабылдаған Қарахан мемлекеті ( 960 ж.) болды. Сондықтан да Ислам дінінің өкілдеріне де вақфтық жерлер бөлініп отырған. Ескеретін бір нәрсе, бұл жерлерден салық алынбаған. Мұса билік құрған кезде мемлекет астанасы Қашқар қаласында болған.
Х ғасырдың 70-80 жылдарында Қарахандықтар мемлекеті Шығыс Түркістаннің барлық аймақтарын бағындырған еді. 990 жылы Саманилердің әлсіреуін пайдаланған Хасан(Харүн) Богра-хан Испиджабты басып алды. Екі жыл өткен соң Қарахандар Саманилердің астанасы Бұхараны алды. Алайда көп кешікпей Хасан Боғра-хан Бұхараны, сондай-ақ өзі алған Самарқандты тастап Жетісуға кетуге мәжбүр болған.
Мауараннахрға жасалған сәтсіз жорық Қарахандардың басқыншылдық желікпесін баса қоймады. 996 жылы Әли Арсланның баласы Насыр (Насыр ибн Әли) Саманилерге жаңа жорық жасады. 999 жылы Насыр ибн Әли Мауараннахрға бет алды. 1005 жылы Мауараннахр Қарахандар қолына түпкілікті көшті.
Сөйтіп, ХI ғасырдың басында Жетісу, Шығыс Түркістан және Мауараннахрды біріктірген ірі әскери феодалдық мемлекет қалыптасты. Бірақ бұл мемлекет ХI ғасырдың 30 жылдарында екі дербес мемлекетке: Шығыс Қарахан және Батыс Қарахан мемлекеттеріне бөлініп кетті. Шығыс Қарахан мемлекетінің астанасы Қашқар қаласында , ал Батыс Қараханның астанасы Бұхара қаласында болған. Қарахандар тұсында Қазақстанның оңтүстік-шығыс және оңтүстік аудандары халқының негізгі кәсібі экстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Жайылым жерлерге мұқтаж болған мал өсірұшілер тым шалғай жерлерге көшіп-қонып жүруге мәжбүр болған. Ибн ал-Асир былай деп атап көрсетті: "Жетісу түріктерінің кейбір топтары жаз Бұлғар(Волгада) өлкесін жайлап, қысты Баласағұн өлкесін қыстайды".
Мал шаруашылығында жылқы өсіру жетекші орын алды. Олар отар-отар қой ұстады, сондай-ақ түйе, ешкі мен ірі қара мал өсірді. Сиыр малы негізінен жартылай отырықшы және отырықшы мал өсірушілерде болды.
Аң аулау жартылай отырықшы және жартылай көшпелі халық топтары үшін тіршілік ету көздерінің бірі болды. Құлан, киік, бұғы, архар мен қабан, қасқыр,түлкі, аю ауланды. Халықтың жоқ-жітік кедей топтарының шаруашылық тұрмысында, әсіресе Іле, Шу, Талас өңірлерінде, Сырдарияның орта бойында балық аулау айтарлықтай роль атқарды.
ХI-ХII ғасырларда түрік тайпаларының біразы егіншілікпен айналысуға көшіп, қала мәдениетімен араласа бастады. Отырықшыланғандардың көпшілігі қала халқын толықтырды.
Осы кезде Испиджаб пен Баласағұн аралығындағы өңірлерде, Махмуд Қашғаридың хабарлағанындай, әдетте қалаларда тұратын соғдылықтардың түріктену процесі күрт күшейді.
Отырықшылық дамыған аудандарда мардымсыз болса да, шаруалардың өз жерлері болған. Ал көшпелі аудандарда жерді қауым болып пайдаланған. Жері жоқ шаруаларды қанаудың түрі оларға үлестік жер беру, араб-парсы дерек-терінде үлескерлер (шаруалар) "мұзарлар" немесе "барзигар" деп аталған. Олар мемлекеттік немесе мүрагерлік жер иелерінен кейде вақфтық жерлерді үлеске алып, өңдеп, түскен өнімнің көбін жер иелеріне төлеп отырған. Қанаудың екінші түрі - коммендация. Оның мәні үсақ жер иелері немесе орта шаруалардың отбасының азын- аулақ мал-мүлкі мен байлығы күштілердің талан- таражына түсуінен, зорлық-зомбылығынан сақтану үшін күштілердің қорғауына (патронатына) берілуі. Ол үшін өздерінің "қорғаушыларына" тиісті алым-салық төлеген. Дәл осындай жағдай мал шаруашылығымен айналысатын аудандарда да болған.
Өндіргіш күштердің өсуіне, өндірістік тәсілдердің дамуына байланысты коммендациялық қанау тұрі де өзгеріп отырған. Коммендацияны қабылдағандардың феодалға бағыну дәрежесі көбіне олардың мүліктік жағдайына байланысты болды:
-қайсы біреулері тек салық жарнасымен шектелді;
-екінші біреулері жауынгерлер беріп тұрды;
-үшіншілері феодалдың шаруасын қарады;
Көшпелі мал шаруашылығы аудандарына қарағанда егіншілік аудан-дарында феодалдық жер иелену неғұрлым дамыды да, олардағы егіншілікпен айналысатын халықтың тәуелділік дәрежесі күштірек болды.
Жоғарыда көрсетілген әлеуметтік жағдайлар, Қарахан мемлекетінің өзінен бұрынғы феодалдық мемлекеттердің жай ғана жалғасы екендігін корсетеді. Олай болса бұл кез (Х-ХII ғғ.) Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс аудандарында феодалдық қатынастардың қалыптасып болғандығына толық дәлел.
Сабақты бақылау түрі: сұрақ-жауап әдісі, баяндама, пікірталас әдісі.
*Бақылаудың ықтимал нысандары
Бақылау сұрақтары:
1.Ихта жүйесі дегеніміз не?
2.Исламды мемлекеттік дін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz