Орталық жүйке жүйесіндегі жүйке орталықтарының қызметі
1-тақырып. Кіріспе. Адам организмінің өсуі мен дамуының негізгі
заңдылықтары
1. Кіріспе
2. Оқушылардың физиологиялық дамуының зерттеу әдістері
3. Адам организмінің өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары
4. Адам жасының кезеңдері
Жас ерекшеліктер физиологиясы және мектеп гигиенасы ғылымның екі
саласын қамтиды: физиология және гигиена. Жас ерекшеліктер физиологиясы
адам организмінің, жеке мүшелерінің, мүшелер жүйесінің қызметтерінің жас
ерекшеліктерінің заңдылықтарын, даму жолдарын қарастырады. Гигиена
денсаулық сақтау шараларын қарастырып, түрлі ұсыныстар жасайды.
Жас ерекшеліктер физиологиясы және мектеп гигиенасы физиология және
биология ғылымдарының көптеген саласымен байланысты. Мысалы: цитология,
гистология, анатомия, биофизика және биохимия және т.б.
Оқушылардың физиологиялық дамуының зерттеу әдістері:
1. Бақылау әдісі – сыртқы ортаны танудағы негізгі әдістеме. Бұл
әдістеме барлық ғылым салаларында кеңінен пайдаланылады.
2. Тәжірибе әдісі екіге бөлінеді: табиғи және зертханалық. Табиғи
тәжірибе қалыпты жағдайда жүргізіледі. Айталық, баланың көру қабілетінің
өзгеруін тексеру үшін, оның көру қызметін мектептегі оқуға дейін және оқуын
аяқтаған кезде анықтайды, яғни оқу барысында табиғи жағдайда зерттейді.
Зертханалық тәжірибе арнайы жасалған жағдайда жүргізіледі.
3. Функционалдық жүктеме немесе сынау әдісі. Бұл әдісте бала
организмінің мүшелерінің қызметін, оған мөлшерленген жүктеме беру арқылы,
оның әсерінің ұзақтығын немесе әсер ету қарқынын өзгерте отырып, түрлі
жағдайларда анықтайды. Мысалы, зерттеуші баланың тыныштықтағы қалыпты
жағдайында жүректің соғу жиілігін анықтайды, содан кейін бала 100 м
қашықтықты жүгіріп өткен соң оның жүрегінің соғу жиілігін тағы да
анықтайды.
4. Антропометриялық әдісі (дененің физикалық көрсеткіштерін өлшеу
әдісі) – балалар мен жасөспірімдердің өсуін анықтайды. Бұл әдісте баланың
бойын, кеуде шеңберін үш жағдайда (дем алғанда, дем шығарғанда, тыныштық
күйінде), бас шеңберін және дене салмағын анықтайды. Дене салмағын таңертең
аш қарынға, бала бойын жеңілдеткеннен кейін анықтайды.
Оқушылардың физиологиялық дамуының дамуы. ХІХ ғасырда еңбек еткен
ғалымдар балалр анатомиясы мен физиологиясының педагогика мен тәрбие
жұмыстарын дамытудағы маңызын алғаш рет дәріптей бастады. К.Д.Ушинский
балалардың дене құрылысы мен мүшелер қызметін білмей тәлім-тәрбие
жұмыстарын, балаларға білім беруді бағытталған дұрыс жолға қою мүмкін
еместігін айтқан.
Атақты ғалым физиолог И.П.Павлов Балаларды тәрбиелеу мен оларды дамыту
физиологияға негізделуі керек, - дейді. 1923 жылы И.П.Павловтың
Жануарлардың жоғары жүйке әрекеттерін объективті зерттеудің жиырма жылдық
тәжірибесі атты кітабы жарыққа шықты. Осы тұста А.А.Ухтомскийдің
Доминанта жүйке орталығының жұмысшы принципі тақырыбында мақаласы шықты.
Онда нейрофизиология мен жоғары жүйке әрекетінің физиологиясының дамуының
маңызы туралы айтылған.
Алғаш рет 1939 жылы А.Н.Северцев тұжырымдаған, кейіннен П.К. Анохин
дамытқан системогенез туралы ілімнің мүшелер мен мүшелер жүйелерінің
гетерохронды түрде болу негізінің жасқа байланысты физиологияның дамуына
ықпалы күшті болды.
А.А.Маркосян 1969 жылы биологиялық жүйелердің бірліктігі тірі
организмдердің қасиеттеріне негізделген жекеленіп дамудың жалпы заңдылығы
екенін тапқан. Биологиялық жүйелердің бірінің қызметін екіншісі жартылай
болса да орындай алуы, қайталауы, мүмкінділігінің қажеттіліктен артық
болуы, оның жеке бөлімдерінің тұрақты қалпына тез келуін қамтамасыз етеді.
Жеке басының дамуы кезіндегі мүшелер қызметінің қалыптасу
заңдылықтарына орыс ғалымдары И.П.Павлов, В.М.Бехтерев, И.А.Аршавский,
А.Г.Хрипкова, т.б. ат салысқан. Олардың еңбектерінің арқасында баланың
жасына лайық шартты рефлекстердің қалыптасуы, бағдарлау реакциясының дамуы,
сөйлеу қабілетінің қалыптасып дамуы, түрлі эмоциялық жағдайлардың
байланысы, өзгермелі сыртқы ортаның жағдайларына бейімделу заңдылықтары
анықталды.
Жасқа байланысты адам денесінің құрылысы мен қызметін зерттеудің
пәрменді дамыған мерзімі 1960-1980 жылдар. Бұл кезде балалардың денесіндегі
зат алмасу, энергия алмасуы, тыныс алу, газ алмасу, асқорыту, зәр шығару
ерекшеліктері, жүрек-қантамырлары жүйесінің өсіп дамуы толығымен зерттелді.
Мектеп гигиенасы ғылымының қалыптасуы мен дәуірлеуі ХІХ ғасырдың
ортасында бастауыш және орта мектептерде жүргізілген бақылаулар мен
эксперименттік зерттеулердің материалдарын жинап жүйеге келтірумен
байланысты.
Мектеп гигиенасының нағыз дамыған мерзімі ХХ ғасырдың 70-90 жылдары.
Балалар мен жастардың өсіп дамуына, денсаулығына, мүшелер жүйелерінің
қызметіне оқыту барысындағы сабақ кестесі, еңбек мөлшері, күн кестесі,
тәрбие жұмыстары зор ықпал етеді.
Адам организмінің өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады. Организмдегі
клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене көрсеткіштерін
өсу деп атайды. Организмнің негізгі үш дене көрсеткіші бар: бойы, салмағы
және кеуде шеңбері.
Даму – сапалық көрсеткіш. Организмнің дамуы дегеніміз ұлпалардың
жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуі, организм мен оның жеке
мүшелерінің қызметінің артуы, баланың ақыл-ой өрістерінің молаюы.
Организмнің дамуы екі түрлі болады: физикалық және функциялық.
Физикалық дамудың көрсеткіштері барлық мүшелерге бірдей: мүшенің
ұзындығы, ені, тереңдігі, көлемі, аумағы, салмағы.
Функциялық дамудың көрсеткіштері мүшенің атқаратын қызметіне байланысты
әртүрлі. Мысалы, жүректің функциялық дамуын анықтау үшін оның систолалық
немесе минутық көлемін өлшейді.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары бар:
1. Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды. Өсу
мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяуланады. Тіпті бір
жылдың ішінде бойдың өсуі бірдей емес: бала жазда тез, қыста нашар немесе
түнде бойы көбірек, күндіз аз өседі.
Өсу қарқыны адам өмірінде үш рет күшейеді: 1) туғаннан 3 жасқа дейін;
2) 3-7 жас аралығы; 3) жыныстық жетілу кезеңінде.
2. Мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі.
Баланың алғашқы жылында миы тез өседі, 7 жасқа жеткенше оның миы ересек
адамның миының 80-90% шамасында болады. Ал лимфа ұлпаларының өсіп дамуы 10-
12 жаста күшейеді, жыныс мүшелерінің өсіп жетілуі 12 жастан әрі қарай
болады.
3. Өсу мен даму баланың жынысына байланысты. Жыныстық жетілу қыздарда 9-
10 жаста, ұлдарда 10-11 жаста басталады да жынысына сай бойжеткендерде 16-
18 және жігіттерде 18-20 жаста толық жетіледі. Жыныстық жетілгенге дейін ер
баланың антропометрлік көрсеткіштері қыздардан жоғары болса, жыныстық
жетілу басталған кезде, керісінше қыздардың салмағы, бойы, кеуде шеңбері
анағұрлым жоғары болады. 15 жастан әрі қарай ер балалар тез өсіп жетіледі
де олардың көрсеткіштері қайтадан қыздардан жоғары болады.
4. Функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялық
беріктігі немес мықты болуы.
Көпшілік қызметтер бірнеше мүшелерде қосарланып орындалады. Мсалы, зәр
шығару өкпе, бүйрек, тері, асқорыту жолы арқылы қосарланады; баланың өсуіне
қажетті жыныс гормондары жыныс безі мен бүйрек үсті бездерінің қыртысты
қабатында түзіледі. Мұндай ұйымдасу организмге қауырт жағдайларда тірлігін
сақтап қалу үшін қажет. Дегенмен балалар мен жасөспірімдердің оқуын, дене
еңбегін, спортпен шұғылдануын шектеп отыру қажет. Өйтпесе бала организмі
жан-жақты дамымайды. Баланың өсуі мен дамуының сыртқы белгісіне оның дене
пропорциясының өзгеруі жатады. Дене пропорциясы деп адамның басытң, тұлға
мен аяқтарының ұзындығына қатынасын айтады. Ересек адаммен салыстырғанда
жаңа туған сәбидің аяқтары қысқа, тұлғасы мен басы үлкен болады да, олардың
дене пропорциясы: басының ұзындығы 1:4, тұлғасы – 2:4, аяқтары – 1:4
болады. Мұндай пропорция 1 жасқа дейін сақталады. 2 жаста дене пропорциясы
1:5, 2:5, 2:5; 6 жаста – 1:6, 2:6, 3:6; 7 жаста – 1:7, 3:7, 3:7; 12 жаста
ересек адамдардікіндей 1:8, 3:8, 4:8 қатынасындай болады.
5. Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелділігі. Организмнің өсу және даму қарқыны, жыныстық
деморфизм және жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің жетілуі тұқым қуалау
қасиеттеріне байланысты. Дегенмен олар сыртқы ортаның жағдайына байланысты
ауытқуы мүмкін.
6. Өсу мен дамудың акселерациясы. Акселерация дегеніміз өсу мен дамудың
қарқынды жүруі. Яғни, қазіргі балалар мен жастардың белгілі бір мерзімінде
олардың ата-аналарының сол жасындағы денесінен ірі болып, ерте жетілуін
айтады.
Өсу мен дамудың акселерациясының бірнеше белгілері бар:
- жаңа туған нәрестелердің ірі болуы;
- белгілі бір жас мерзімінде балалар мен жастардың денесінің ірі болуы;
-ерте жыныстық жетілу;
-баланың сүйегінің ерте қатаюы;
-бойдың өсуінің ерте тоқтауы.
Адам жасының кезеңдері
Оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырғанда балалардың жасын белгілі бір
топқа бөлуге тура келеді. Ол топтардағы балалардың жасын белгілі бір
мөлшермен шектеу қажет. Осыған байланысты адам өмірін бірнеше жас
кезеңдеріне бөледі. Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас физиологиялық
ерекшеліктері бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. 1965 жылы Мәскеу
қаласында адам организмін зерттейтін түрлі ғалымдар өкілінің қатысуымен
болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің жиналысында адамның барлық өмірін 12
кезеңге бөлген:
1. Нәресте- алғашқы 10 күн;
2. Емшектегі сәби -10 күн-1 жас аралығы;
3. Алғашқы балалық шақ - 1-3 жас аралығы;
4. Бірінші балалық шақ - 4-7 жас аралығы;
5. Екінші балалық шақ - 8-11жас (қыз бала), 8-12 жас (ұл бала);
6. Жасөспірім шақ - 12-15 (қыз бала), 13-16 (ұл бала);
7. Кәмелеттік немесе бозбала, бойжеткен - 16-20 (қыз бала), 17-21 (ұл
бала);
8. Кемел жас (ересектіктің 1- кезеңі) - 21-35 (әйелдер), 22-35 (ерлер);
9. Ересектіктің 2- кезеңі - 36-55 (әйелдер) , 36-60 (ерлер);
10. Егде жас - 56-74 (әйелдер), 61-74 (ерлер);
11. Қарттық жас - 75-90 (әйелдер, ерлер);
12. Ұзақ жасаушылар - 90 жастан жоғары.
2-тақырып. Қозу физиологиясы
1. Физиологиялық тыныштық және физиологиялық белсенділік
2. Сыртқы және ішкі орталардың әсері - тітіркендіргіштер
3. Қозғыштықтың кезеңдері және өлшемдері
Физиологиялық тыныштық және физиологиялық белсенділік
Адам организмі екі түрлі қалыпты жағдайда болады: физиологиялық
тыныштық және физиологиялық белсенділік.
Физиологиялық тыныштық деп адам көзін жұмып, тыныш, ештеңені ойламай,
тыңдамай, денесін босатып, демалып, ояу жатқан қалпын айтады. Осындай
қалыпта жатқанда сыртқы ортаның қандай да болмасын бір жағдайлары әсер
етсе, организм физиологиялық тыныштықтан физиологиялық белсенділікке
ауысады. Организмнің қандай да болмасын жеке мүшесі немесе мүшелер жүйесі,
тіпті бүкіл организмнің қызмет атқаратын жағдайын физиологиялық белсенділік
дейді. Физиологиялық белсенділік кезінде зат алмасу артады, бірнеше
мүшелер, мүшелер жүйесі қызметін күшейтеді. Мысалы, тамақ ішкеннен кейін ас
қорыту мүшелері қызмет атқаруына байланысты оларға қоса жүрек-қантамырлар,
тыныс алу, зәр шығару жүйелерінің қызметі күшейеді. Мұндай жағдайда сыртқы
ортаның әсері денедегі ұлпаларды, жасушаларды тітіркендіреді.
Сыртқы және ішкі орталардың әсері - тітіркендіргіштер
Адам денесіндегі көпшілік тірі клеткалардың тітіркену қасиеті болады.
Тітіркену деп сыртқы және ішкі орталардың түрлі әсерлеріне жауап беру
қабілетін айтады. Сыртқы және ішкі орталардың әсерін тітіркендіргіштер деп
атайды. Тітіркендіргіштерді төртке бөледі: физикалық, химиялық, физико-
химиялық, биологиялық.
Физикалық тітіркендіргіштер деп түрлі механикалық (соққы, шаншу, қысым,
температура) және электірлік әсерлерді айтады.
Химиялық тітіркендіргіштерге тамақтың құрамындағы органикалық және
бейорганикалық заттар, дәрілер, улы заттар, қышқылдар, сілтілер тәрізді
заттардың әсері жатады.
Физико-химиялық тітіркендіргіштерге ерітінділердегі заттардың парциалды
қысымы, осмостық қысымы, иондардың және түрлі заттардың концентрациясы
жатады.
Биологиялық тітіркендіргіштерге макро және микроорганизмдердің әсері
жатады.
Тітіркендіргіштердің әсерінен тітіркене алатын ұлпаларды тітіркенгіш
ұлпалар деп атайды. Оларға жүйке, бұлшықет, без ұлпалары жатады. Олар
тітіркендіргіштердің әсеріне қозумен жауап береді. Қозу аталған ұлпалардың
жұмыс қабілеті. Қозу кезінде бұл ұлпалардың электрлік және биохимиялық
қасиеттері өзгереді, ұлпалар қызмет атқарады, олардың қызметі күшейеді.
Сыртқы ортаның кейбір тітіркендіргіштері әсер еткенде қозғыш ұлпалардың
қозуы бәсеңдейді немесе мүлде тоқтап қалады. Мұны тежелу деп атайды. Тежелу
де қозу тәрізді тірі ұлпалардың белсенді қызмет атқару күйі. Бірақ тежелу
кезінде жеке мүшелерде немесе организмде бұрын басталған қызмет баяулайды,
я болмаса мүлде тоқталады.
Тірі ұлпалардың электрлік қасиетін биоэлектрлік құбылыс дейді. Көп
клеткалы организмдерде сыртқы және ішкі орталардың мәліметтерін қабылдап,
сақтап, талдап, бір жерден екінші жерге жеткізу, қажетіне қарай қайтадан
жаңғырту тарихи даму барысында қалыптасқан электр сигналдары арқылы іске
асады.
Электр күшін тудыратын энергия клетка мембранасының ішкі және сыртқы
жағында орналасқан оң (+) зарядты натрий, калий, кальцийдің катиондары мен
түрлі теріс зарядты (-) аниондарға байланысты.Олардың бір-біріне
градиенттік қатынасы (мембрананың иондық тартқыш) деп аталатын арнайы
молекулалық құрлымының қызметіне негізделген. Энергия көзі саналатын иондық
тартқыш-аденозинүшфосфор қышқылы (АТФ) ферменттердің әсерінен ыдырау
кезінде пайда болатын энергияны жұмсайды.
Қозғыштықтың кезеңдері және өлшемдері
Қозғыштық дәрежесін анықтау үшін бірнеше параметр қолданылады.
Қозу табалдырығы, әсердің пайдалы уақыты, хролаксия, лабилділік,
аккомодация жылдамдығы. Көбінесе қолданылатын өлшем-қозу табалдырығы.
Қозу табалдырығы деп қозу процесін тудыратын тітіркендіргіш күшінің
ең аз өлшемін айтады. Әсердің пайдалы уақыты тітіркендіргіштің әсері
оның күшіне ғана байланысты емес, әсердің ұзақтығына да байланысты
болады. Хролаксия деп тінді қоздыратын екі реобазаға тек күш әсерінің
ең қысқа уақытын (ОҒ) айтады.
Аккомодация жылдамдығы (аккомодация бейімделу). Аккомодация жылдамдығы
тінді қоздыратын тітіркендіргіштің үдеу қарқынының ең аз (минимум)
уақытымен өлшенеді.
Лабильділік (тұрақсыздық ) белгілі тіннің қозғыштық дәрежесін
көрсетеді. Қозу барысында мембрананың потенциалы әрекет потенциалына
айналады. Тірі организмде көптеген потенциалдар кездеседі (электр
тоғы).
Мембраналық потенциал дегеніміз – протоплазма потенциалымен
жасушаның сыртқы бетіндегі потенциалдар арасындағы айырмашылық. Тірі
жасушаның қайсысында болсын мембраналық потенциал болады. Жасушаның
тіршілігі жойылған сәтте мембраналық потенциал жойылады.
Қозу процесі пайда болған сәтте туатын потенциал - әрекет
потенциалы (ӘП). Қозуды өлшем мембрананың қызметі жүйкеге ұзақ уақыт күшті
химиялық тітіркендіргіштер әсер етсе оның қозғыштық қасиеті, лабилділігі
төмендейді. Оны парабиоз деп атайды. Парабиоз грек сөзі (рага - жуық,
жақын, bіоs - өмір, тіршілік) Өмір мен өлім арасындағы жағдай деген
мағынаны білдіреді.
6
3-тақырып. Жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі
мен дамуы
1. Жүйке жүйесінің маңызы
2. Жүйкелер мен жүйке талшықтары
3. Орталық және шеткі жүйке жүйелерінің құрылысы, қызметі және дамуы.
4. Ми сыңарларының қызметі
5. Вегетативтік жүйке жүйесі
Жүйке жүйесінің маңызы:
- мүшелерді бір-бірімен байланыстырып, организмнің біртұтастығын іске
асырады;
- денедегі барлық мүшелердің және мүшелер жүйелерінің қызметтерін
реттейді;
- организмді сыртқы ортамен байланыстырады;
- сыртқы ортаның өзгермелі жағдайына организмді бейімдейді;
- денедегі барлық жасушалардың, ұлпалардың, мүшелердің, бүкіл
организмнің тірлігін қамтамасыз етеді.
Нейронның құрылысы. Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі –
жүйке жасушасы. Жүйке жасушасын нейрон деп атайды. Нейронның денесін сома
деп атайды. Оның денесі әртүрлі сопақша, ұршық тәрізді. Миелин-ақ май
тәрізді липидтен тұрады. Нейронның көптеген ұсақ өсінділерін - дендриттер,
ал ұзын бір ғана өсіндісін – аксон (нейрит) деп атайды.Аксонның саны көбіне
біреу-ақ болады, кейде екі аксон кездеседі. Олар ұзын болады 1-1,5м дейін
жетеді. Аксонның сыртын миелин қабығы қаптап тұрады. Ол әрбір 1,5-2 см
сайын үзіліп, Ранвье белдеуіне айналады. Аксон арқылы нерв клеткасының
денесінен басқа нейрондарға жұмысшы мүшеге нерв импульстары тасылады.
Дендриттер- нейронның көптеген ұсақ өсінділері. Олардың ұштары сәл жуандап
бұдырланады. Дентриттер көп болады. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды
қосымша клеткалар – глиялар қоршаған. Нейрондар мен глиялар жүйке ұлпасын
құрайды. Глиялар жүйке клеткаларының тірегі болып, оны қоректендіреді және
электр изоляторы қызметін атқарады. Жаңа туған нәрестенің нейрондарының
саны глиялардан анағұрлым көп болады, жасы ұлғайған сайын нейрондардың саны
азайып, глиялар саны көбейеді.
Нейрондар бір-бірімен өсінділер арқылы байланысып, синапстарды (грекше
“synapsis” - байланыс) түзеді. Синапста бір нейронның аксоны екінші
нейронның дендритімен байланысады. Синапс екі бөлімнен тұрады: пресинапстық
және постсинапстық. Пресинапстық бөлімнің пресинапстық мембранасы бар, ол
аксонның жуандаған ұшы – синапс түймешесінің қабығы. Синапс түймешесінің
іші синапстық көбікке толы болады. Бұл көбік медиатор деп аталатын белсенді
химиялық заттан тұрады. Қозуды қабылдайтын дендриттің қабығын постсинапстық
мембрана деп атайды. Пресинапстық және постсинапстық мембраналардың
арасында синапс аралығы болады. Ол – клектааралық сұйыққа толы кеңістік.
Әр нейронның денесіндегі синапстардың саны 100, тіпті бірнеше мыңға
дейін болуы мүмкін. Ал, әрбір талшық 10 мыңға дейін синапс түзеді.
Синапстардың екі түрі бар: қоздырушы және тежеуші. Жүйке талшығы арқылы
келген қозу синапстық көбіктегі медиатордың пресинапстық мемранасынан өтіп
синапс аралығына құйылады. Медиатор синапс аралығына тарап, постсинпстық
мембрананы тітіркендіреді. Пост.синапстық мемб. қозуға айналады.
Адамның миы нәтижелі еңбек еткен сайын оның синапстары көп болады.
Сондықтан жаңа туған нәрестелерде синапстар аз болып, ержеткен сайын көбейе
түсіп, ересек адамдарда көп болады.
Жүйкелер мен жүйке талшықтары. Сырты қабықпен қапталған жүйке
жасушаларының өсінділерін жүйке талшықтары деп атайды. Жүйке талшықтары 2
түрлі болады: миелинді және миелинсіз. Миелинді жүйке талшықтарының сыртын
миелин қабығы қоршаған, миелинсіз жүйке талшықтарының сыртын эндотели
қабығы қоршаған.
Миелинсіз жүйке талшықтарының бойымен қозу үздіксіз жүріп отырады, ал
миелинді жүйке талшықтарының бойымен бір Ранвье белдеуінен екіншісіне
секіріп өтіп, қозудың қозғалысы жылдамдайды. Жүйке талшығы арқылы қозудың
өтуі жүйке талшықтарының диаметріне де байланысты. Жүйке талшықтарын
диаментріне байланысты 3 топқа бөледі: А, В, С талшықтары.
А тобының талшықтарының диаметрі 22 мк, миелин қабығы болады, қозудың
жүру жылдамдығы секундына 120 м.
В тобының талшықтарының диаметрі 3 мк-ға дейін, миелин қабығы болады,
қозудың жүру жылдамдығы секундына 5 м.
С тобының талшықтарының диаметрі 1 мк-ға дейін, миелин қабығы болмайды,
қозудың жүру жылдамдығы секундына 2 м.
Балалрдың денесінде С тобының талшықтары көбірек болады. Бірақ бала
өскен сайын жүйке талшықтары жуандап орталық жүйке жүйесінде де және шеткі
жүйке жүйесінде де қозуды өткізу жылдамдығы артады.
Жүйке талшықтары организмде топтасып дәнекер ұлпадан тұратын қабықпен
қапталып жүйкелерге айналады. Бір жүйкенің құрамында қозуды орталыққа
жеткізетін (афференттік) және қозуды орталықтан жұмысшы мүшеге әкелетін
(эфференттік) талшықтар болады.
Орталық және шеткі жүйке жүйелерінің құрылысы, қызметі және дамуы.
Адамның жүйке жүйесі орталық және шеткі жүйке жүйесі болып бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесі ми мен жұлыннан тұрады. Жұлын омыртқа өзегінде
орналасқан, ұзындығы ересек адамдарда жарты метрге жуық, салмағы 37-38 г.
Жұлынның жоғарғы ұшы сопақша мимен жалғасады да, төменгі ұшы шашақтанып І
және ІІ бел омыртқа тұсында бітеді.
Адамның жұлыны 31-33 сегменттен тұрады: 8 мойын, 12 арқа, 5 бел, 5
сегізкөз және 1-3 құймшақ бөлімдері. Әр сегменттен қос-қостан шыққан жүйке
түйіндері екі жұлын жүйкелеріне айналады (орталыққа тебетін немесе сезгіш
және орталықтан тебетін немесе қозғаушы жүйкелер). Жалпы жұлыннан 31 жұп
жүйке тарайды. Жұлын жүйкелері жұлын өзегінен шығып (І жұптан басқасы)
дененің терісін, аяқ-қолдарын, дене тұлғасының бұлшықеттерін
жүйкелендіреді. Әрбір бөлім өзіне тән жерлерін жүйкелендіреді.
Жұлын екі түрлі қызмет атқарады: өткізгіштік және рефлекторлық (тізе
рефлексі, зәр шығару эякуляция, жыныс мүшесінің эрекциясы).Оның бойымен
дененің барлық бөлімдерінен миға импульстар тасылады, ал мидан жүйке
импульстары мүшелерге барып, олардың қызметңін реттейді. Жұлында адамның
қарапайым рефлекстерінің орталықтары орналасқан.Адамның өмірі үшін маңызды
рефлекстер (зәр шығару, жыныс мүшесінің эрекциясы, шәухат шығару
рефлекстер) және тізе рефлекстер жұлынның қатысуымен жүреді
Жұлын 10 жасқа келгенде екі есе ұзарады. Оның өсуі алғашқы жылы
қарқынды жүреді де, 4-6 жасқа келгенде жұлынның дамуы аяқталуға жақын
қалады. Дегенмен оның толық жетілуі 20 жасқа жуықтағанда аяқталады.
Адамның миы орталық жүйке жүйесінің ең маңызды бөлігі
Ми. Ми ми сауытында орналасқан. Мидан 12 жұп нерв тарайды: Миды
көптеген ішкі мүшелермен, беттің, мойынның еттерімен, тілмен көзбен
байланыстырады және сезім мүшелерінен келетін мәліметтерді жеткізеді І-иіс,
ІІ-көру, ІІІ- көз қимылдатқыш, ІҮ- шығыршық, Ү-үшкіл (үш тарамды), ҮІ- бет
бұру, ҮІІ- бет, ҮІІІ-дыбыс, ІХ-тілжұтқыншақ, Х- кезеген, ХІ-қосымша, ХІІ-
тіласты жүйкелері.
Жаңа туған сәбидің миының салмағы орта есеппен 360-390г, ересек
адамдарда 1400-1450г. Мидың толық жетілуі 17-20 жаста байқалады. Жаңа туған
ер баланың миының салмағы қыздардың миынан салмақтылау болады. Алғашқы жылы
мидың салмағы екі есе, 3 жаста үш есе ұлғайады. Адамның ақыл-ойы миының
салмағымымен тікелей байланысты емес. Дегенмен мидың физиологиялық қалыпты
қызмет атқару қабілеті оның салмағы 900 грамнан төмендегенде және 2100
грамнан асқанда бұзылады.
Мидың бөлімдері: сопақша ми, Вароли көпірі, мишық, ортаңғы ми, аралық
ми, үлкен ми сыңарлары.
Сопақша ми - жұлынның үстіңгі жағында орналасқан.Оның ұзындығы 2,5-3см,
салмағы 7г. Ол екі түрлі қызмет атқарады: өткізгіштік және рефлекторлық.
Сопақша мида тыныс алу, қанайналыс, сору, шайнау, жұтыну, жөтел, түшкіру,
сілекей шығару, қарын және қарынасты безінің сөлдерін бөлу орталығы және ІХ-
ХІІ жұп нервтерінің ядролары орналасқан.
Вароли көпірі – сопақша мидың үстінде орналасқан. Оның ұзындығы 2,5см
Ол үстіңгі жағында ортаңғы мимен, бүйір жақтары мишықпен шектеседі.
Көпірден Ү, ҮІ жұп нервтері және көпір мен сопқша мидың арасынан ҮІІ- ҮІІІ
жұп нерв тармақтары шығады.Сопақша ми мен вароли көпірін артқы ми деп
атайды. Жаңа туған нәрестенің арқы миының жалмаңы салмағы 8г.Артқы мидың
дамуы 7 жасқа келгенде аяқталады.
Мишық сопақша мидың артқы жағында орналсақан. Мишық 3 бөлімнен тұрады.
Мишықтың құрты және мишықтың жарты шарлары. Мишықтың сыртқы қабаты сұр
заттан тұрады, оның қалыңдығы 1-2,5мм. Мишықтың қыртысы 3 қабат болып
орналасқан нерв клеткаларынан құралған 1-сыртқы молекулярлық, 2- ортаңғы
ганглиялық 3- ішкі түйіршік қабаттары.Ересек адамның миының салмағы 150г.
Мишықта дененің қимыл-әрекеттерін, тепе-теңдікті сақтау мен бұлшықеттердің
тонусын реттейтін орталықтар орналасқан. Мишықтың толық дамып жетілуі 7-8
жаста аяқталады.
Ортаңғы ми вароли көпірінің үстінде орналасқан. Мұнда сұр заттар 4
төбешік түрінде шоғырланған: көзді қозғаушы және шығыршық жүйкелерінің,
қызыл және қара субстанцияларының ядролары бар. 4 төбешіктің алдыңғыларында
алғашқы көру орталықтары, артқы төбешіктерінде алғашқы есту орталықтары
орналасқан. Қызыл ядро бұлшықет тонусын реттейді. Қара субстанция жұтыну,
шайнау, саусақтардың нәзік қимылдарын реттеуге қатысады.
Аралық ми ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында орналасқан. Ол 2
төмпешіктен және төмпешік асты аймағынан тұрады. Төмпешіктерді таламус,
төмпешік асты аймағын гипоталамус деп атайды. Таламус арқылы мидың барлық
сезгіш жолдары өтеді. Гипоталамуста зат алмасуын, дененің температурасын,
аштық және шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің қызметін реттеу
орталықтары бар. Гипоталамуста барлық ішкі секреция бездерінің қызметін
реттуге қатысатын орталықтар бар.Бұңан қоса, ол адамның ұйқысын және
сергектігіне қатысады.
Аралық мидың дамуы 13-15 жаста аяқталады.
Үлкен ми сыңарлары (ми жарты шаралары). Мидың барлық салмағының 80%-ын
үлкен ми сыңарлары алып жатыр. Мидың ең маңызды бөлімі. Онда 17 млрд жүйке
жасушалары бар.Ми сыңарларын жоғарғы жүйке ірекетініне жатқызады.Ол ОЖЖ
барлық бөлімдерінің қызметін реттейді.
Құрылысы жағынан ми сыңарлары бір-бірімен сүйелді дене арқылы жалғасқан
екі жарты шардан тұрады. Әрбір жарты шар 5 бөлімнен тұрады: маңдай,
орталық, төбе, шүйде және самай.
Үлкен ми сыңарларының сұр заты сыртында орналасқан. Ол ми қыртысы деп
аталады, оның қалыңдығы 2-4 мм.
Ми жарты шарының жалпы көлемі 1700-1800см3
Қыртысты қабаттың астыңғы жағындағы ақ затты сырты миелин қабығымен
қапталған нейрондардың аксондары құрайды. Олар ассоциативті, коммисуральді
және проекционды талшықтар деп бөлінеді.
Ассоциативті талшықтар әр жарты шардың жеке бөліктерін байланыстырады.
Комиссуральды талшықтар екі жарты шардың симметриялы бөліктерін
байланыстырады. Проекционды талшықтар жарты шардан тыс шығып кетеді.
Ми жарты шарының қыртысы 7 қабат нейрондардан тұрады:
1. Молекулярлық қабат – ең үстіңгі қабат, ол ұсақ нейрондардан тұрады.
2. Сыртқы түйіршікті қабат. Нейрондардың пішіні дән тәрізді.
3. Сыртқы пирамидалы қабат. Нейрондардың пішіні пирамида тәрізді,
мөлшері әртүрлі.
4. Ішкі түйіршікті қабат.
5. Ганглиозды қабат. Ірі пирамдалы Бец жасушаларынан тұрады.
6. Полиморфты (көп пішінді) қабат. Нейрондардың пішіні әртүрлі.
7. Бұл қабат жіп тәрізді өте ұзын нейрондардан тұрады.
Ми жарты шарлары екі үлкен қызмет атқарады:
1. Организмнің сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамның
мінез-құлқы, ойлау қабілеті, санасы, ақыл-ойы – бұлардың бәрі жоғары жүйке
әрекеттері;
2. Организмнің қызметін бір-бірімен байланыстыру, ішкі мүшеледрің
қызметтерін қажетті жағдайға қалыптастыру. Бұлар төменгі дәрежелі жүйке
әрекеттері.
Бұдан бір ғасырдай бұрын ми жарты шарларының қызметі бірдей еместігі
анықталған. Мидың сол жағындағы сөйлеу орталығы зақымданса, адам сөйлей
алмай қалатынын Брок дәлелдеген.
Ми сыңарларының қызметі
Сол жақ жарты шар Оң жақ жарты шар
Сөйлеу, түсіну, ойлау, Есту, сөзсіз іс-қимыл,
тану, уақытты аңғару, кеңістікті қабылдау,
ұқсастықты байқау, болжау,заттарды тұтас түрінде
бағдарлау, тұжырымдау, қабылдау, олардың
жоспарлау функциялық ұқсастықтарын
байқау, заттардың
алыс-жақындығын байқау.
Ми қыртысындағы қозуды әрекет потенциалы ретінде жазып алуға болады.
Оны жазып алатын аспапты электроэнцефалограф дейді, ал жазылып алынған
биопотенциалдың қисық сызығын электроэнцефалограмма (ЭЭГ) деп атайды.
ЭЭГ-ның негізгі бес түрлі ырғағын бөледі: альфа, бета, гамма, дельта
және тета ырғақтары.
Альфа ырғағы – тыныштық ырғақ, жиілігі секундына 8-13 рет. Бұл ырғақ
адам жатқанда, тыныш отырғанда (көзін жұмып) байқалады. Ол ми қыртысының
желке және төбе тұстарынан жақсы жазылынып алынады.
Бета ырғағы - әрекет ырғағы, жиілігі секундына 14-30 рет. Бұл ырғақ
адам ой ойлағанда (мысалы, есеп шығарғанда) ми қыртысының маңдай және төбе
бөлімдерінен жақсы жазылады.
Гамма ырғағы қатты қозу кезінде (мысалы, қуаныш, реніш, қатты
ойланғанда) пайда болатын ең жиі ырғақ (орта есеппен 40гЦ.
Дельта ырғағы ең баяу, ұйықтағанда пайда болады, жиілігі орта шамамен
25 гЦ).
Тета ырғағы – жиілігі секундына 4-8 рет шала ұйқыда жатқанда жазылатын
потенциал ырғағы (5 гЦ).
Ми сыңарларының дамуы. 1 жастағы баланың маңдай бөлімі нашар дамыған,
оның сайлары мен қатпарлары ұсақ, таяз. Ми қыртысының қызметі нашар, қыртыс
асты бөлімін бақылауы төмен дәрежеде, жұлынға ықпалы аз болғандықтан
баланың ретсіз қимылдары көп болады.
4-6 жас аралығында баланың сезім және қозғалыс аймақтары қалыптасады.
Функциялық жетілуі төмендеу болғандықтан жүйке орталықтарының тежелуі –
нашар, қозуы – тез жайылады, бала тез қозады, әсіресе ойнағанда жаман
ұйықтайды, ұйықтап жатқанда мазасызданады.
7-13 жаста ми қыртысының үшінші қабатындағы пирамида тәрізді клеткалары
қалыптаспаған, байланыс бөлімдерінің нейрондары миелинденіп болмағандықтан
ойлау қабілеті, санасы әлі толық жетілмеген. Қозуы тежелуден басымырақ.
Сондықтан баланың зейіні 7-8 жаста 15-20 мин, 8-10 жаста 20-25 минуттай
ғана. Бастауыш сынып оқушылары тез қозады, үзіліс кезінде түрлі ойындардан
кейін ұзаққа дейін тыныштала алмайды.
13-18 жас арасында ми қыртысының үшінші қабаты толық қалыптасып
үлгереді. Баланың белсенді зейіні 30-40 минөттей болады. 17-18 жаста
баланың ми қыртысының құрылымдық дамуы аяқталады, бірақ қызметінің дамуы
одан әрі қарай жалғасады.
Шеткі жүйке жүйесі. Шеткі жүйке жүйесі ми мен жұлыннан шығып бүкіл
мүшелерге, олардың ұлпаларына, жасушаларына тараған нейрондар мен жүйке
талшықтарынан тұрады. Шеткі жүйке жүйесі соматикалық және вегетативтік
жүйке жүйелеріне бөлінеді.
Соматикалық жүйке жүйесі организмнің сыртқы мүшелерін және қаңқа
бұлшықеттерін жүйкелендіреді.Соматикалық жж қозғаушы және сезгіш нерв
талшықтарынан тұрады. Соматикалық жүйке жүйесінің орталықтары жұлынның
барлық сегментерінде, мидың барлық бөлімдерінде (аралық мидан басқасында)
орналасқан.
Вегетативтік жүйке жүйесі барлық ішкі мүшелерді, қантамырларды, жүректі
жүйкелендіреді. Вегетативтік жүйке жүйесінің орталықтары ми бағанасында,
жұлынның көкірек, бел және сегізкөз бөлімдерінде орналасқан. ВЖЖ жүрек пен
ішкі мүшелерді және қан тамырларын жүйкелендіреді. Вегетативтік жүйке
жүйесі симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйелерінен тұрады. Бұл
екеуінің қызметі бір –біріне қарама-қарсы егер сим.ж.ж мүшенің қызметін
күшейтсе, парасим.ж.ж оның қызметін керісінше төмендетеді.Сөйтіп
организмнің функциялық тұрақтылығын сақтайды.
Симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйелері орталық және шеткі
(перифериялық) бөлімдерден тұрады.
Симпатикалық жүйке жүйесінің орталықтары жұлынның І-көкірек
омыртқасымен ІІІ-бел омыртқасының арасында орналасқан. Перифериялық бөлімі
симпатикалық шекара бағанасы мен түйіндерінен, жүйкелер мен жүйке
өрімдерінен тұрады.
Симпатикалық шекара бағанасы мойын, көкірек, бел және сегізкөз
бөліктеріне бөлінеді.
Мойын бөлігі 3 түйіннен тұрады: жоғарғы, ортаңғы және төменгі. Ең
жоғарғы түйінінен ми сауытының ішіне қан тамырлары мен көздің қарашығын
қозғайтын еттерді жүйкелендіретін күре тамыры жүйкесі кетеді. Мойын
бөлігінің түйіндерінің үшеуінен де жүрек жүйкелері тарайды.
Көкірек бөлігі 10-12 түйіннен тұрады. Бұл бөліктердің жүйкелері көкірек
қуысындағы мүшелер мен қан тамырларды жүйкелендіреді, мұнда үлкен және кіші
құрсақ жүйкелері басталады. Олар диафрагмадан құрсақ қуысына өтіп, құрсақ
қуысындағы мүшелер мен қан тамырларды жүйкелендіреді.
Сегізкөз бөлігі 4-5 түйіннен тұрады. Олар жамбас қуысындағы мүшелер мен
қан тамырларды жүйкелендіреді.
Парасимпатикалық бөлімнің орталығы сопақша мида, ми көпірінде және
жұлынның сегізкөз бөлімінде орналасқан. Ми бөлімдерінен басталатын бұл
бөлімнің жүйке талшықтары көзді қозғаушы, бет, тіл-жұтқыншақ және кезеген
жүйкелердің құрамынан шығып өздері таралатын мүшелердің маңында немесе
тікелей мүшелердің ішінде ганглиялар түзеді.
Вегетативтік жүйке жүйесінің екі бөлімінің мүшелерге әсер етуі көбіне
бір-біріне қарама-қарсы өзгерістер арқылы байқалады.
Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдердің
ішкі мүшелерге әсері
№ Мүшелер Симпатикалық бөлімнің Парасимпатикалық бөлімнің
әсері әсері
1 Көз қарашығы Ұлғаяды Кішірейеді
2 Артерия қантамырларыТарылады Әсер етпейді
3 Жүрек Соғуы жиілейді Соғуы баяулайды
4 Бронхылар Кеңейеді Тарылады
5 Ішек Жиырылуы баяулайды Жиырылуы жиілейді
6 Сілекей бездері Сөл бөліну азаяды Сөл бөліну көбейеді
7 Тер бездері Тер бөліну күшейеді Әсер етпейді
8 Бауыр Өт бөліну азаяды Өт бөліну көбейеді
9 Қандағы қант мөлшеріКөбейеді Азаяды
Жүйке жүйесіндегі қозу мен тежелу. Қозу мен тежелу екеуі де
нейрондардың белсенді қызмет қабілеті. Қозу мен тежелудің пайда болуы
нейрондарда жүріп жатқан зат алмасуының өзгеруіне байланысты.
1862 жылы И.М.Сеченов орталық жүйке жүйесіндегі тежелуді зерттей келе,
оның 2 түрлі болатынын тапқан: пресинапстық және постсинапстық тежелу.
Пресинапстық тежелу кезінде қозу импульстерін өткізетін аксонның
тармағына басқа нейронның аксонының арнайы тежегіш синапстық ұшы келеді де
нерв импульстерін жібермейтін медиатор бөледі.
Постсинапстық тежелу орталық жүйке жүйесінде арнайы тежегіш
нейрондардың болуына байланысты. Тежегіш нейрондардың синапстық ұшындағы
тежеуші медиатордың әсеріне байланысты постсинапстық мембранада әрекет
потенциалының пайда болуына кедергі жасалады да, тежелу туады.
Орталық жүйке жүйесіндегі жүйке орталықтарының қызметі. Орталық жүйке
жүйесі синапстар арқылы бір-бірімен байланысқан жүйке жасушаларының
жинағынан құралған. Мұндай нейрондар жинағынан белгілі бір мүшелердің
қызметін реттеуге бейімделген нейрондар тобын байқауға болады. Ондай
нейрондар тобын жүйке орталықтары деп атайды.
Жүйке орталықтарының бірнеше қасиеті бар: жүйке орталықтары өзінің
қызметін жағдайға байланысты өзгерте алады., орталық жүйке жүйесінің
синапстарына сәйкес жүйке орталықтарында қозу бір бағытта ғана қозғалады,
қозу тежеледі, мүшелердің қызметі үйлестіріледі.
Көптеген мүшелердің қызметін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы ортаның
әсеріне бейімделуін орталық жүйке жүйесінде организмнің қызметін үйлестіру
немесе координациялауы дейді. Орталық жүйке жүйесінің рефлекторлы
реакцияларды үйлестіру қозу мен тежелудің бір-бірімен байланысына және
олардың қасиеттеріне негізделген иррадация, индукция, доминанта,
концентрациялау және конвергенцияның қатысуымен іске асады.
Орталық жүйке жүйесіндегі бір жүйке орталығында пайда болған қозу мен
тежелудің көрші орталықтарға таралуын иррадациялану дейді. Қозу мен
тежелудің жайылуы жүйке талшықтарының миелин қабығының қалыңдығына
байланысты. Жаңа туған нәрестелерде миелин қабығы өте жұқа, тіпті болмайды.
Сондықтан қозу мен тежелу өте тез тарйды. Жүйке талшықтарының миелинденуі 5-
10 жасқа дейін созылады. Қозу мен тежелудің таралуы тітіркендіргіштің
күшіне да байланысты. Қозу мен тежелудің жайылуы балаларда күштірек.
Мысалы, қызық ойыншық көргенде баланың аузы ашылып қалады, қуанып секіре
бастайды, мәз болып күледі, яғни бірнеше орталықтардың қызметі пайда
болады.
Жүйке орталықтарында қозу тежелуге және керісінше тежелу қозуға жылдам
ауысады. Сонымен қатар, бір жүйке орталығының қозуына байланысты екінші
қозу орталығы тежеледі немесе керісінше тежелгенде екінші қозу орталығы
күшейеді. Мұны қозу мен тежелудің индукциясы деп атайды.
Бірнеше жүйке орталығындағы қозу мен тежелу бір орталыққа жинақталады.
Мұны қозу мен тежелудің жинақталуы дейді. Жинақталу таралуға қарама-қарсы
құбылыс. Балаларда ол нашар болады.
Жүйке орталықтарының негізгі қасиеттерінің бірі – доминанта. Оның
негізін ең алғаш А.А.Ухтомский ұсынған. Оның қозу мен тежелудің доминантасы
(лат. доминанта - басым) туралы ілімі бойынша жүйке жүйесінің қызметінде
бір жүйке орталығының қозуы басқаларынан басымырақ болады да, басқа
орталықтардың қызметін өзіне бағындырады. Мысалы, “2” алып жылап отырған
баланы жұбатса, оның жылауы үдей түседі. Балаларда басымдылық оңай және
жеңіл пайда болады. Сондықтан баланың зейіні тұрақсыз болады. Егер бала
жұмыстың бір түрімен ұзақ шұғылданса, оның басым орталығы шаршап белсенді
зейіні төмендейді. Сондықтан мұғалімдер балалардың сабаққа зейініне көңіл
бөліп, еңбектің түрін ауыстырып отыру керек.
Жүйкелік орталық байланыстың молдылығынан бір жүйке жасушасына жүйке
жүйесінің бірнеше жерінен нерв импульстері келуі мүмкін. Әртүрлі талшықтар
арқылы келген қозулардың ұшырасуын конвергенция деп атайды. Мысалы, дыбыс,
көру, тері рецепторларынан келген қозулар бір нейронда түйісуі мүмкін.
Жүйке жүйесінің үйлестіру қабілеті 18-20 жаста толық қалыптасады.
4-тақырып. Жоғары жүйке әрекеті, жүйке
жүйесінің гигиенасы
1. Ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі
2. Рефлекс және оның түрлері
3. Шартты және шартсыз рефлекстер
4. Ми қыртысының талдау және талқылау қызметтері
5. Жоғары жүйке әрекетінің топтары
6. 1-ші және 2-ші сигнал жүйелері мен олардың дамуы
7. Жоғары жүйке әрекетінің топтарының балаларда қалыптасуы
8. Эмоция және оның себептері
9. Ұйқы, оның физиологиялық негіздері мен жас ерекшеліктері
10. Ес. Бала есінің дамуы
Жоғары жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі жатады.
Жоғары дәрежедегі қызметтер: ес, сана, ойлау, көңіл-күй, ұйқы, түс көру,
гипноз
Адамның мінез-құлқы мен мидың арасындағы байланысты ең алғаш Платон,
Гиппократ секілді алдыңғы қатарлы ғалымдар болжап айтқан болатын. Ал,
психикалық әрекеттердің рефлекторлы табиғатына орыстың ғалымы физиолог
И.М.Сеченов Ми рефлекстері (1863 ж.) деген еңбегінде ғылыми түрде түсінік
берген. Осы еңбегінде ол психикалық әрекеттердің рефлекторлы табиғатын
алғаш рет дәлелдеген.Еш әрекет өзінен өзі пайда болмайды ,
тітіркендіргіштердің әсерінен туады.Қобалжу сезім адамның ойы белгілі бір
жауапты тудырады, мұның барлығы бұлшық еттердің қызметімен аяқталады.
И.М.Сеченовтың бұл ілімін экспериментальды түрде дәлелдеген және дамытқан
орыс ғалымы И.П.Павлов. Ол жоғары жүйке әрекетін шартты рефлекстер тудыру
арқылы зерттеп, адам мен жануарлардың психологиясының заңдылықтарын алғаш
рет түсіндірген.
Рефлекс және оның түрлері. Жүйке жүйесінің негізгі қызметі –рефлекс.
Рефлекс деп сыртқы ортаның тітіркендіргіштерінің әсеріне жүйке жүйесінің
қатысуымен берген жауабын айтады. Рефлекс пайда болуына қажетті уақытты
рефлекс уақыты немесе рефлекстің латентті кезеңі деп атайды. Барлық
рефлекстер тітіркендіргіш әсер еткенде пайда болады. Рефлекс аймағында
сезгіш рецепторлар болады. Рефлекс болмысына байланысты рефлекстер
қорғаныс, тамақтану, зәр шығару, жыныс, тыныс, жүрек қан тамырлары
рефлекстері болып бөлінеді. Рефлекс кезінде қозудың жүретін жолын
рефлекторлық доға деп атайды. Қатысатын нейрондардың санына қарай
рефлекторлық доға қос нейронды, үш нейронды,көп нейронды болып бөлінеді.
Рефлекторлық доға бірнеше бөлімдерден тұрады:
1. Сезгіш бөлім. Мұнда орналасқан сезгіш рецепторлар тітіркендіргіштің
әсерін қабылдауынан қозу туады.
2. Афференттік жол рецепторларда пайда болған қозуды орталық жүйке
жүйесіне тасиды.
3. Жүйке орталығы. Орталық жүйке жүйесінде орналасқан, белгілі бір
қызмет атқаруға бейімделген нейрондар тобы орталыққа келген қозуды талдап
орталық жүйке жүйесінің жауабын тудырады.
4. Эфференттік жол орталық жүйке жүйесінде пайда болған жауап қозуды
эффекторға (жұмысшы мүшеге) әкеледі.
5. Эффектор орталықтан келген қозуға байланысты қызмет атқарады.
6. Эффектордың рецепторлық құрылымы. Жұмысшы мүше қызмет атқарғанда ол
мүшенің биохимиялық және электрлік өзгерістері пайда болады. Осы
өзгерістерді мүшеде орналасқан рецепторлар қабылдап, мүшенің жағдайына
байланысты оларда қозу пайда болады.
7. Эффектордың эфференттік жолы. Эффектордың рецепторында пайда болған
қозуды сол мүшенің афференттік жүйке талшығы қайтадан орталық жүйке
жүйесіне апарады. Мұндағы жүйке орталығы келген қозуды талдап, жұмысшы
мүшенің қызметін тоқтатып немесе қажеттігіне қарай жалғастыратын жауап қозу
пайда болады.
Рефлекс пайда болу үшін рефлекторлық доғаның барлық бөлімдері қызмет
атқаруы тиіс,егер бөлімдерінің біреуі бұзылса рефлекс пайда болмайды.
Рефлекторлық доғаның қозу жүретін жолдарын екіге бөледі: тура және кері
байланыс жолы деп. Рефлекторлық доғадағы сезім мүшесінде пайда болған қозу
орталыққа барып, одан жауап келген жол тура байланыс жолы деп аталады. Ал
жұмысшы мүшенің сезгіш рецепторында пайда болған қозудың қайтадан орталыққа
барған жолын кері байланыс жолы деп атайды. Рефлекторлық доғада бір
нейроннан екінші нейронға қозу синапс арқылы ауысады.Орталық ЖЖ синапстар
өте көп.ОЖЖ қозу бір бағытта ғана жүреді, пресинапстық бөлімнен
постсинапстық бөлімге қарай.
И.П.Павлов барлық рефлекстерді шартты және шартсыз рефлекстер деп екіге
бөлді.
Шартты және шартсыз рефлекстердің айырмашылығы
Шартсыз рефлекс Шартты рефлекс
1 Туа пайда болған 1. Жүре пайда болған
2. Тұқым қуалайды 2. Тұқым қуаламайды
3. Рефлекторлық доғасы жүйке жүйесінің 3. Рефлекторлық доғасы ми
төменгі дәрежедегі жұлын, сопақша ми сыңарларының қыртысында
секілді б,өлімдері арқылы қалыптасады қалыптасады.
4. Шартсыз рефлекс қалыптасу үшін қосымша 4. Қажет
жағдайлар қажет емес
Шартсыз релекстер ұрық кезеңінде де, бала туылғаннан кейін қалыптаса
береді. Айталық, қорғаныс рефлексі,сору тамақтану туғаннан ақ болады, ал
жыныс рефлекстері жыныстық жетілу кезінде пайда болады.Шартты рефлекстер
тұқым қуаламайды тек өмір тәжірбиесінің негізінде, сыртқы ортамен
байланыстың арқасында пайда болып отырады.Шартты рефлестер организмді
сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына бейімдейді. Балалардың шартты реф.
бақылау арқылы олардың миының даму дәрежесін, ақыл ойының дамуын бақылуға
болады.
Барлық шартты рефлекстердің қалыптасуы үшін сыртқы ортаның қажетті
жағдайларын тудыру керек:
- әсер етуші шартты және шартсыз тітіркендіргіштер қажет;
- шартты тітіркендіргіштердің әсері шартсыз тітіркендіргіштердің
әсерінен сәл бұрын басталып (15-20 сек), олар біраз уақыт әсер ету керек;
- тітіркендіргіштер тұрақты ретпен әсер ету керек;
- аталған жағдайлар ұзақ уақыт қайталану қажет;
-шартты тітіркендіргіштердің шартсыз тітіркендіргіштен әлсіздеу болуы;
- ми қыртысының қызметі дұрыс болу керек.
Балаларда шартты рефлекстерді тудыру үшін 3 жасқа дейін шартты әсер
ретінде баланың жақсы көретін тамағын немесе ойыншығын қолданады. Мысалы
баланы жүргізіп үйреткенде кәмпит немесе ойыншықты көрсетіп шақырады да
бала тәй-тәй басып келгенде бере қояды. Кейіннен кәмпитті алуға ұмтылған
бала аяғын тезірек басуға ұмтылады.
Сөз әсеріне шартты рефлекс тудыру үшін 3 жасқа дейінгі балаларда
негізінен 3 жағдайды сақтау керек. Сонда бала тез, уақытында сөйлеп
үйренеді:
1. Үйретіп отырған сөздің мағынасына байланысты бейненің болуы. Мысалы,
әке деген сөзді үйрету үшін әке деп айтып отырып, әкесін көрсету керек.
2. Сөзді айтушы болу керек және алғаш кезде ол тұрақты кісі, айталық
шешесі болуы тиіс. Сөзді айтушы болмаса , бала сөйлеп үйренбейді. Мыс;
сақау адамдардың баласы сөйлеу қабілеті бола тұра, сөйлеп үйренбеуі мүмкін
3. Бала сөздің мағынасына байланысты затты дұрыс көріп тұру керек.
Мұндай жағдай 3 жасқа дейін ғана. Кейін баланың сөз қоры көбейіп,
маңызы төмендеп, біртіндеп жойылады.3 жастан кейін сөзді айтушының бейенің
тұрақты болуы шарт емес мысалы кішкетай баланы бөтен адам сөйлетсе, ол
тұрып қалады, болмаса жылап жібереді.Өсе келе ол кітап оқып, мұғалімдердің
айтуымен, теледидардан жаңа сөздер үйренеді.
Баланың алғашқы аптаның өмірінен шартты рефлекстер пайда болады.5-10-шы
күндері тамақтануға байланысты шартты рефлекстер қалыптасады.
3-4 айлық кезінде баланың ажырату шартты рефлекстері пайда болады. Көп
дыбыстардың ішінен анасының дауысын айыруы
4-ші айда баланың дыбыс шыққын жаққа қарай басын бұрып қолын созыпгу-
гулей бастайды,содан кейін жарыққа деген шартты рефлекстер қалыптасады.3-4
Айда сыртқыортаны бағдарлау рефлексі қалыптасады.
5-7ж қозу мен тежелу күшейе түседі.Ішкі тежелу жақсарады,ми қыртысының
жұмысы артады. Бала 15-20мин. бір нәрсеге зейін тоқтата алады.Баланың сөзге
байланысты санасы 5-7жаста жақсы дамиды.
Шартты рефлекстердің түрлері. Шартты рефлекстер рецепторлардың
тітіркенуіне және пайда болатын қызметіне байланысты, қозу мен тежелуге
байланысты бірнеше түрге бөлінеді.
Тітіркенетін рецепторларына байланысты төмендегідей бөлінеді:
1. Экстрорецепті шартты рефлекстер шартты тітіркендіргіштер сыртқы
сезім мүшелеріне әсер еткенде пайда болады: көзге, құлаққа, иіс және дәм
сезу мүшелеріне, тері рецепторына.
2. Проприорецепті шартты рефлекстер қаңқа бұлшықеттерін
тітіркендіргенде пайда болады.Сонымен қатар, теңдік рефлекстер жатады.
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
заңдылықтары
1. Кіріспе
2. Оқушылардың физиологиялық дамуының зерттеу әдістері
3. Адам организмінің өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары
4. Адам жасының кезеңдері
Жас ерекшеліктер физиологиясы және мектеп гигиенасы ғылымның екі
саласын қамтиды: физиология және гигиена. Жас ерекшеліктер физиологиясы
адам организмінің, жеке мүшелерінің, мүшелер жүйесінің қызметтерінің жас
ерекшеліктерінің заңдылықтарын, даму жолдарын қарастырады. Гигиена
денсаулық сақтау шараларын қарастырып, түрлі ұсыныстар жасайды.
Жас ерекшеліктер физиологиясы және мектеп гигиенасы физиология және
биология ғылымдарының көптеген саласымен байланысты. Мысалы: цитология,
гистология, анатомия, биофизика және биохимия және т.б.
Оқушылардың физиологиялық дамуының зерттеу әдістері:
1. Бақылау әдісі – сыртқы ортаны танудағы негізгі әдістеме. Бұл
әдістеме барлық ғылым салаларында кеңінен пайдаланылады.
2. Тәжірибе әдісі екіге бөлінеді: табиғи және зертханалық. Табиғи
тәжірибе қалыпты жағдайда жүргізіледі. Айталық, баланың көру қабілетінің
өзгеруін тексеру үшін, оның көру қызметін мектептегі оқуға дейін және оқуын
аяқтаған кезде анықтайды, яғни оқу барысында табиғи жағдайда зерттейді.
Зертханалық тәжірибе арнайы жасалған жағдайда жүргізіледі.
3. Функционалдық жүктеме немесе сынау әдісі. Бұл әдісте бала
организмінің мүшелерінің қызметін, оған мөлшерленген жүктеме беру арқылы,
оның әсерінің ұзақтығын немесе әсер ету қарқынын өзгерте отырып, түрлі
жағдайларда анықтайды. Мысалы, зерттеуші баланың тыныштықтағы қалыпты
жағдайында жүректің соғу жиілігін анықтайды, содан кейін бала 100 м
қашықтықты жүгіріп өткен соң оның жүрегінің соғу жиілігін тағы да
анықтайды.
4. Антропометриялық әдісі (дененің физикалық көрсеткіштерін өлшеу
әдісі) – балалар мен жасөспірімдердің өсуін анықтайды. Бұл әдісте баланың
бойын, кеуде шеңберін үш жағдайда (дем алғанда, дем шығарғанда, тыныштық
күйінде), бас шеңберін және дене салмағын анықтайды. Дене салмағын таңертең
аш қарынға, бала бойын жеңілдеткеннен кейін анықтайды.
Оқушылардың физиологиялық дамуының дамуы. ХІХ ғасырда еңбек еткен
ғалымдар балалр анатомиясы мен физиологиясының педагогика мен тәрбие
жұмыстарын дамытудағы маңызын алғаш рет дәріптей бастады. К.Д.Ушинский
балалардың дене құрылысы мен мүшелер қызметін білмей тәлім-тәрбие
жұмыстарын, балаларға білім беруді бағытталған дұрыс жолға қою мүмкін
еместігін айтқан.
Атақты ғалым физиолог И.П.Павлов Балаларды тәрбиелеу мен оларды дамыту
физиологияға негізделуі керек, - дейді. 1923 жылы И.П.Павловтың
Жануарлардың жоғары жүйке әрекеттерін объективті зерттеудің жиырма жылдық
тәжірибесі атты кітабы жарыққа шықты. Осы тұста А.А.Ухтомскийдің
Доминанта жүйке орталығының жұмысшы принципі тақырыбында мақаласы шықты.
Онда нейрофизиология мен жоғары жүйке әрекетінің физиологиясының дамуының
маңызы туралы айтылған.
Алғаш рет 1939 жылы А.Н.Северцев тұжырымдаған, кейіннен П.К. Анохин
дамытқан системогенез туралы ілімнің мүшелер мен мүшелер жүйелерінің
гетерохронды түрде болу негізінің жасқа байланысты физиологияның дамуына
ықпалы күшті болды.
А.А.Маркосян 1969 жылы биологиялық жүйелердің бірліктігі тірі
организмдердің қасиеттеріне негізделген жекеленіп дамудың жалпы заңдылығы
екенін тапқан. Биологиялық жүйелердің бірінің қызметін екіншісі жартылай
болса да орындай алуы, қайталауы, мүмкінділігінің қажеттіліктен артық
болуы, оның жеке бөлімдерінің тұрақты қалпына тез келуін қамтамасыз етеді.
Жеке басының дамуы кезіндегі мүшелер қызметінің қалыптасу
заңдылықтарына орыс ғалымдары И.П.Павлов, В.М.Бехтерев, И.А.Аршавский,
А.Г.Хрипкова, т.б. ат салысқан. Олардың еңбектерінің арқасында баланың
жасына лайық шартты рефлекстердің қалыптасуы, бағдарлау реакциясының дамуы,
сөйлеу қабілетінің қалыптасып дамуы, түрлі эмоциялық жағдайлардың
байланысы, өзгермелі сыртқы ортаның жағдайларына бейімделу заңдылықтары
анықталды.
Жасқа байланысты адам денесінің құрылысы мен қызметін зерттеудің
пәрменді дамыған мерзімі 1960-1980 жылдар. Бұл кезде балалардың денесіндегі
зат алмасу, энергия алмасуы, тыныс алу, газ алмасу, асқорыту, зәр шығару
ерекшеліктері, жүрек-қантамырлары жүйесінің өсіп дамуы толығымен зерттелді.
Мектеп гигиенасы ғылымының қалыптасуы мен дәуірлеуі ХІХ ғасырдың
ортасында бастауыш және орта мектептерде жүргізілген бақылаулар мен
эксперименттік зерттеулердің материалдарын жинап жүйеге келтірумен
байланысты.
Мектеп гигиенасының нағыз дамыған мерзімі ХХ ғасырдың 70-90 жылдары.
Балалар мен жастардың өсіп дамуына, денсаулығына, мүшелер жүйелерінің
қызметіне оқыту барысындағы сабақ кестесі, еңбек мөлшері, күн кестесі,
тәрбие жұмыстары зор ықпал етеді.
Адам организмінің өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады. Организмдегі
клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене көрсеткіштерін
өсу деп атайды. Организмнің негізгі үш дене көрсеткіші бар: бойы, салмағы
және кеуде шеңбері.
Даму – сапалық көрсеткіш. Организмнің дамуы дегеніміз ұлпалардың
жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуі, организм мен оның жеке
мүшелерінің қызметінің артуы, баланың ақыл-ой өрістерінің молаюы.
Организмнің дамуы екі түрлі болады: физикалық және функциялық.
Физикалық дамудың көрсеткіштері барлық мүшелерге бірдей: мүшенің
ұзындығы, ені, тереңдігі, көлемі, аумағы, салмағы.
Функциялық дамудың көрсеткіштері мүшенің атқаратын қызметіне байланысты
әртүрлі. Мысалы, жүректің функциялық дамуын анықтау үшін оның систолалық
немесе минутық көлемін өлшейді.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары бар:
1. Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды. Өсу
мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяуланады. Тіпті бір
жылдың ішінде бойдың өсуі бірдей емес: бала жазда тез, қыста нашар немесе
түнде бойы көбірек, күндіз аз өседі.
Өсу қарқыны адам өмірінде үш рет күшейеді: 1) туғаннан 3 жасқа дейін;
2) 3-7 жас аралығы; 3) жыныстық жетілу кезеңінде.
2. Мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі.
Баланың алғашқы жылында миы тез өседі, 7 жасқа жеткенше оның миы ересек
адамның миының 80-90% шамасында болады. Ал лимфа ұлпаларының өсіп дамуы 10-
12 жаста күшейеді, жыныс мүшелерінің өсіп жетілуі 12 жастан әрі қарай
болады.
3. Өсу мен даму баланың жынысына байланысты. Жыныстық жетілу қыздарда 9-
10 жаста, ұлдарда 10-11 жаста басталады да жынысына сай бойжеткендерде 16-
18 және жігіттерде 18-20 жаста толық жетіледі. Жыныстық жетілгенге дейін ер
баланың антропометрлік көрсеткіштері қыздардан жоғары болса, жыныстық
жетілу басталған кезде, керісінше қыздардың салмағы, бойы, кеуде шеңбері
анағұрлым жоғары болады. 15 жастан әрі қарай ер балалар тез өсіп жетіледі
де олардың көрсеткіштері қайтадан қыздардан жоғары болады.
4. Функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялық
беріктігі немес мықты болуы.
Көпшілік қызметтер бірнеше мүшелерде қосарланып орындалады. Мсалы, зәр
шығару өкпе, бүйрек, тері, асқорыту жолы арқылы қосарланады; баланың өсуіне
қажетті жыныс гормондары жыныс безі мен бүйрек үсті бездерінің қыртысты
қабатында түзіледі. Мұндай ұйымдасу организмге қауырт жағдайларда тірлігін
сақтап қалу үшін қажет. Дегенмен балалар мен жасөспірімдердің оқуын, дене
еңбегін, спортпен шұғылдануын шектеп отыру қажет. Өйтпесе бала организмі
жан-жақты дамымайды. Баланың өсуі мен дамуының сыртқы белгісіне оның дене
пропорциясының өзгеруі жатады. Дене пропорциясы деп адамның басытң, тұлға
мен аяқтарының ұзындығына қатынасын айтады. Ересек адаммен салыстырғанда
жаңа туған сәбидің аяқтары қысқа, тұлғасы мен басы үлкен болады да, олардың
дене пропорциясы: басының ұзындығы 1:4, тұлғасы – 2:4, аяқтары – 1:4
болады. Мұндай пропорция 1 жасқа дейін сақталады. 2 жаста дене пропорциясы
1:5, 2:5, 2:5; 6 жаста – 1:6, 2:6, 3:6; 7 жаста – 1:7, 3:7, 3:7; 12 жаста
ересек адамдардікіндей 1:8, 3:8, 4:8 қатынасындай болады.
5. Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелділігі. Организмнің өсу және даму қарқыны, жыныстық
деморфизм және жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің жетілуі тұқым қуалау
қасиеттеріне байланысты. Дегенмен олар сыртқы ортаның жағдайына байланысты
ауытқуы мүмкін.
6. Өсу мен дамудың акселерациясы. Акселерация дегеніміз өсу мен дамудың
қарқынды жүруі. Яғни, қазіргі балалар мен жастардың белгілі бір мерзімінде
олардың ата-аналарының сол жасындағы денесінен ірі болып, ерте жетілуін
айтады.
Өсу мен дамудың акселерациясының бірнеше белгілері бар:
- жаңа туған нәрестелердің ірі болуы;
- белгілі бір жас мерзімінде балалар мен жастардың денесінің ірі болуы;
-ерте жыныстық жетілу;
-баланың сүйегінің ерте қатаюы;
-бойдың өсуінің ерте тоқтауы.
Адам жасының кезеңдері
Оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырғанда балалардың жасын белгілі бір
топқа бөлуге тура келеді. Ол топтардағы балалардың жасын белгілі бір
мөлшермен шектеу қажет. Осыған байланысты адам өмірін бірнеше жас
кезеңдеріне бөледі. Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас физиологиялық
ерекшеліктері бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. 1965 жылы Мәскеу
қаласында адам организмін зерттейтін түрлі ғалымдар өкілінің қатысуымен
болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің жиналысында адамның барлық өмірін 12
кезеңге бөлген:
1. Нәресте- алғашқы 10 күн;
2. Емшектегі сәби -10 күн-1 жас аралығы;
3. Алғашқы балалық шақ - 1-3 жас аралығы;
4. Бірінші балалық шақ - 4-7 жас аралығы;
5. Екінші балалық шақ - 8-11жас (қыз бала), 8-12 жас (ұл бала);
6. Жасөспірім шақ - 12-15 (қыз бала), 13-16 (ұл бала);
7. Кәмелеттік немесе бозбала, бойжеткен - 16-20 (қыз бала), 17-21 (ұл
бала);
8. Кемел жас (ересектіктің 1- кезеңі) - 21-35 (әйелдер), 22-35 (ерлер);
9. Ересектіктің 2- кезеңі - 36-55 (әйелдер) , 36-60 (ерлер);
10. Егде жас - 56-74 (әйелдер), 61-74 (ерлер);
11. Қарттық жас - 75-90 (әйелдер, ерлер);
12. Ұзақ жасаушылар - 90 жастан жоғары.
2-тақырып. Қозу физиологиясы
1. Физиологиялық тыныштық және физиологиялық белсенділік
2. Сыртқы және ішкі орталардың әсері - тітіркендіргіштер
3. Қозғыштықтың кезеңдері және өлшемдері
Физиологиялық тыныштық және физиологиялық белсенділік
Адам организмі екі түрлі қалыпты жағдайда болады: физиологиялық
тыныштық және физиологиялық белсенділік.
Физиологиялық тыныштық деп адам көзін жұмып, тыныш, ештеңені ойламай,
тыңдамай, денесін босатып, демалып, ояу жатқан қалпын айтады. Осындай
қалыпта жатқанда сыртқы ортаның қандай да болмасын бір жағдайлары әсер
етсе, организм физиологиялық тыныштықтан физиологиялық белсенділікке
ауысады. Организмнің қандай да болмасын жеке мүшесі немесе мүшелер жүйесі,
тіпті бүкіл организмнің қызмет атқаратын жағдайын физиологиялық белсенділік
дейді. Физиологиялық белсенділік кезінде зат алмасу артады, бірнеше
мүшелер, мүшелер жүйесі қызметін күшейтеді. Мысалы, тамақ ішкеннен кейін ас
қорыту мүшелері қызмет атқаруына байланысты оларға қоса жүрек-қантамырлар,
тыныс алу, зәр шығару жүйелерінің қызметі күшейеді. Мұндай жағдайда сыртқы
ортаның әсері денедегі ұлпаларды, жасушаларды тітіркендіреді.
Сыртқы және ішкі орталардың әсері - тітіркендіргіштер
Адам денесіндегі көпшілік тірі клеткалардың тітіркену қасиеті болады.
Тітіркену деп сыртқы және ішкі орталардың түрлі әсерлеріне жауап беру
қабілетін айтады. Сыртқы және ішкі орталардың әсерін тітіркендіргіштер деп
атайды. Тітіркендіргіштерді төртке бөледі: физикалық, химиялық, физико-
химиялық, биологиялық.
Физикалық тітіркендіргіштер деп түрлі механикалық (соққы, шаншу, қысым,
температура) және электірлік әсерлерді айтады.
Химиялық тітіркендіргіштерге тамақтың құрамындағы органикалық және
бейорганикалық заттар, дәрілер, улы заттар, қышқылдар, сілтілер тәрізді
заттардың әсері жатады.
Физико-химиялық тітіркендіргіштерге ерітінділердегі заттардың парциалды
қысымы, осмостық қысымы, иондардың және түрлі заттардың концентрациясы
жатады.
Биологиялық тітіркендіргіштерге макро және микроорганизмдердің әсері
жатады.
Тітіркендіргіштердің әсерінен тітіркене алатын ұлпаларды тітіркенгіш
ұлпалар деп атайды. Оларға жүйке, бұлшықет, без ұлпалары жатады. Олар
тітіркендіргіштердің әсеріне қозумен жауап береді. Қозу аталған ұлпалардың
жұмыс қабілеті. Қозу кезінде бұл ұлпалардың электрлік және биохимиялық
қасиеттері өзгереді, ұлпалар қызмет атқарады, олардың қызметі күшейеді.
Сыртқы ортаның кейбір тітіркендіргіштері әсер еткенде қозғыш ұлпалардың
қозуы бәсеңдейді немесе мүлде тоқтап қалады. Мұны тежелу деп атайды. Тежелу
де қозу тәрізді тірі ұлпалардың белсенді қызмет атқару күйі. Бірақ тежелу
кезінде жеке мүшелерде немесе организмде бұрын басталған қызмет баяулайды,
я болмаса мүлде тоқталады.
Тірі ұлпалардың электрлік қасиетін биоэлектрлік құбылыс дейді. Көп
клеткалы организмдерде сыртқы және ішкі орталардың мәліметтерін қабылдап,
сақтап, талдап, бір жерден екінші жерге жеткізу, қажетіне қарай қайтадан
жаңғырту тарихи даму барысында қалыптасқан электр сигналдары арқылы іске
асады.
Электр күшін тудыратын энергия клетка мембранасының ішкі және сыртқы
жағында орналасқан оң (+) зарядты натрий, калий, кальцийдің катиондары мен
түрлі теріс зарядты (-) аниондарға байланысты.Олардың бір-біріне
градиенттік қатынасы (мембрананың иондық тартқыш) деп аталатын арнайы
молекулалық құрлымының қызметіне негізделген. Энергия көзі саналатын иондық
тартқыш-аденозинүшфосфор қышқылы (АТФ) ферменттердің әсерінен ыдырау
кезінде пайда болатын энергияны жұмсайды.
Қозғыштықтың кезеңдері және өлшемдері
Қозғыштық дәрежесін анықтау үшін бірнеше параметр қолданылады.
Қозу табалдырығы, әсердің пайдалы уақыты, хролаксия, лабилділік,
аккомодация жылдамдығы. Көбінесе қолданылатын өлшем-қозу табалдырығы.
Қозу табалдырығы деп қозу процесін тудыратын тітіркендіргіш күшінің
ең аз өлшемін айтады. Әсердің пайдалы уақыты тітіркендіргіштің әсері
оның күшіне ғана байланысты емес, әсердің ұзақтығына да байланысты
болады. Хролаксия деп тінді қоздыратын екі реобазаға тек күш әсерінің
ең қысқа уақытын (ОҒ) айтады.
Аккомодация жылдамдығы (аккомодация бейімделу). Аккомодация жылдамдығы
тінді қоздыратын тітіркендіргіштің үдеу қарқынының ең аз (минимум)
уақытымен өлшенеді.
Лабильділік (тұрақсыздық ) белгілі тіннің қозғыштық дәрежесін
көрсетеді. Қозу барысында мембрананың потенциалы әрекет потенциалына
айналады. Тірі организмде көптеген потенциалдар кездеседі (электр
тоғы).
Мембраналық потенциал дегеніміз – протоплазма потенциалымен
жасушаның сыртқы бетіндегі потенциалдар арасындағы айырмашылық. Тірі
жасушаның қайсысында болсын мембраналық потенциал болады. Жасушаның
тіршілігі жойылған сәтте мембраналық потенциал жойылады.
Қозу процесі пайда болған сәтте туатын потенциал - әрекет
потенциалы (ӘП). Қозуды өлшем мембрананың қызметі жүйкеге ұзақ уақыт күшті
химиялық тітіркендіргіштер әсер етсе оның қозғыштық қасиеті, лабилділігі
төмендейді. Оны парабиоз деп атайды. Парабиоз грек сөзі (рага - жуық,
жақын, bіоs - өмір, тіршілік) Өмір мен өлім арасындағы жағдай деген
мағынаны білдіреді.
6
3-тақырып. Жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі
мен дамуы
1. Жүйке жүйесінің маңызы
2. Жүйкелер мен жүйке талшықтары
3. Орталық және шеткі жүйке жүйелерінің құрылысы, қызметі және дамуы.
4. Ми сыңарларының қызметі
5. Вегетативтік жүйке жүйесі
Жүйке жүйесінің маңызы:
- мүшелерді бір-бірімен байланыстырып, организмнің біртұтастығын іске
асырады;
- денедегі барлық мүшелердің және мүшелер жүйелерінің қызметтерін
реттейді;
- организмді сыртқы ортамен байланыстырады;
- сыртқы ортаның өзгермелі жағдайына организмді бейімдейді;
- денедегі барлық жасушалардың, ұлпалардың, мүшелердің, бүкіл
организмнің тірлігін қамтамасыз етеді.
Нейронның құрылысы. Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі –
жүйке жасушасы. Жүйке жасушасын нейрон деп атайды. Нейронның денесін сома
деп атайды. Оның денесі әртүрлі сопақша, ұршық тәрізді. Миелин-ақ май
тәрізді липидтен тұрады. Нейронның көптеген ұсақ өсінділерін - дендриттер,
ал ұзын бір ғана өсіндісін – аксон (нейрит) деп атайды.Аксонның саны көбіне
біреу-ақ болады, кейде екі аксон кездеседі. Олар ұзын болады 1-1,5м дейін
жетеді. Аксонның сыртын миелин қабығы қаптап тұрады. Ол әрбір 1,5-2 см
сайын үзіліп, Ранвье белдеуіне айналады. Аксон арқылы нерв клеткасының
денесінен басқа нейрондарға жұмысшы мүшеге нерв импульстары тасылады.
Дендриттер- нейронның көптеген ұсақ өсінділері. Олардың ұштары сәл жуандап
бұдырланады. Дентриттер көп болады. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды
қосымша клеткалар – глиялар қоршаған. Нейрондар мен глиялар жүйке ұлпасын
құрайды. Глиялар жүйке клеткаларының тірегі болып, оны қоректендіреді және
электр изоляторы қызметін атқарады. Жаңа туған нәрестенің нейрондарының
саны глиялардан анағұрлым көп болады, жасы ұлғайған сайын нейрондардың саны
азайып, глиялар саны көбейеді.
Нейрондар бір-бірімен өсінділер арқылы байланысып, синапстарды (грекше
“synapsis” - байланыс) түзеді. Синапста бір нейронның аксоны екінші
нейронның дендритімен байланысады. Синапс екі бөлімнен тұрады: пресинапстық
және постсинапстық. Пресинапстық бөлімнің пресинапстық мембранасы бар, ол
аксонның жуандаған ұшы – синапс түймешесінің қабығы. Синапс түймешесінің
іші синапстық көбікке толы болады. Бұл көбік медиатор деп аталатын белсенді
химиялық заттан тұрады. Қозуды қабылдайтын дендриттің қабығын постсинапстық
мембрана деп атайды. Пресинапстық және постсинапстық мембраналардың
арасында синапс аралығы болады. Ол – клектааралық сұйыққа толы кеңістік.
Әр нейронның денесіндегі синапстардың саны 100, тіпті бірнеше мыңға
дейін болуы мүмкін. Ал, әрбір талшық 10 мыңға дейін синапс түзеді.
Синапстардың екі түрі бар: қоздырушы және тежеуші. Жүйке талшығы арқылы
келген қозу синапстық көбіктегі медиатордың пресинапстық мемранасынан өтіп
синапс аралығына құйылады. Медиатор синапс аралығына тарап, постсинпстық
мембрананы тітіркендіреді. Пост.синапстық мемб. қозуға айналады.
Адамның миы нәтижелі еңбек еткен сайын оның синапстары көп болады.
Сондықтан жаңа туған нәрестелерде синапстар аз болып, ержеткен сайын көбейе
түсіп, ересек адамдарда көп болады.
Жүйкелер мен жүйке талшықтары. Сырты қабықпен қапталған жүйке
жасушаларының өсінділерін жүйке талшықтары деп атайды. Жүйке талшықтары 2
түрлі болады: миелинді және миелинсіз. Миелинді жүйке талшықтарының сыртын
миелин қабығы қоршаған, миелинсіз жүйке талшықтарының сыртын эндотели
қабығы қоршаған.
Миелинсіз жүйке талшықтарының бойымен қозу үздіксіз жүріп отырады, ал
миелинді жүйке талшықтарының бойымен бір Ранвье белдеуінен екіншісіне
секіріп өтіп, қозудың қозғалысы жылдамдайды. Жүйке талшығы арқылы қозудың
өтуі жүйке талшықтарының диаметріне де байланысты. Жүйке талшықтарын
диаментріне байланысты 3 топқа бөледі: А, В, С талшықтары.
А тобының талшықтарының диаметрі 22 мк, миелин қабығы болады, қозудың
жүру жылдамдығы секундына 120 м.
В тобының талшықтарының диаметрі 3 мк-ға дейін, миелин қабығы болады,
қозудың жүру жылдамдығы секундына 5 м.
С тобының талшықтарының диаметрі 1 мк-ға дейін, миелин қабығы болмайды,
қозудың жүру жылдамдығы секундына 2 м.
Балалрдың денесінде С тобының талшықтары көбірек болады. Бірақ бала
өскен сайын жүйке талшықтары жуандап орталық жүйке жүйесінде де және шеткі
жүйке жүйесінде де қозуды өткізу жылдамдығы артады.
Жүйке талшықтары организмде топтасып дәнекер ұлпадан тұратын қабықпен
қапталып жүйкелерге айналады. Бір жүйкенің құрамында қозуды орталыққа
жеткізетін (афференттік) және қозуды орталықтан жұмысшы мүшеге әкелетін
(эфференттік) талшықтар болады.
Орталық және шеткі жүйке жүйелерінің құрылысы, қызметі және дамуы.
Адамның жүйке жүйесі орталық және шеткі жүйке жүйесі болып бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесі ми мен жұлыннан тұрады. Жұлын омыртқа өзегінде
орналасқан, ұзындығы ересек адамдарда жарты метрге жуық, салмағы 37-38 г.
Жұлынның жоғарғы ұшы сопақша мимен жалғасады да, төменгі ұшы шашақтанып І
және ІІ бел омыртқа тұсында бітеді.
Адамның жұлыны 31-33 сегменттен тұрады: 8 мойын, 12 арқа, 5 бел, 5
сегізкөз және 1-3 құймшақ бөлімдері. Әр сегменттен қос-қостан шыққан жүйке
түйіндері екі жұлын жүйкелеріне айналады (орталыққа тебетін немесе сезгіш
және орталықтан тебетін немесе қозғаушы жүйкелер). Жалпы жұлыннан 31 жұп
жүйке тарайды. Жұлын жүйкелері жұлын өзегінен шығып (І жұптан басқасы)
дененің терісін, аяқ-қолдарын, дене тұлғасының бұлшықеттерін
жүйкелендіреді. Әрбір бөлім өзіне тән жерлерін жүйкелендіреді.
Жұлын екі түрлі қызмет атқарады: өткізгіштік және рефлекторлық (тізе
рефлексі, зәр шығару эякуляция, жыныс мүшесінің эрекциясы).Оның бойымен
дененің барлық бөлімдерінен миға импульстар тасылады, ал мидан жүйке
импульстары мүшелерге барып, олардың қызметңін реттейді. Жұлында адамның
қарапайым рефлекстерінің орталықтары орналасқан.Адамның өмірі үшін маңызды
рефлекстер (зәр шығару, жыныс мүшесінің эрекциясы, шәухат шығару
рефлекстер) және тізе рефлекстер жұлынның қатысуымен жүреді
Жұлын 10 жасқа келгенде екі есе ұзарады. Оның өсуі алғашқы жылы
қарқынды жүреді де, 4-6 жасқа келгенде жұлынның дамуы аяқталуға жақын
қалады. Дегенмен оның толық жетілуі 20 жасқа жуықтағанда аяқталады.
Адамның миы орталық жүйке жүйесінің ең маңызды бөлігі
Ми. Ми ми сауытында орналасқан. Мидан 12 жұп нерв тарайды: Миды
көптеген ішкі мүшелермен, беттің, мойынның еттерімен, тілмен көзбен
байланыстырады және сезім мүшелерінен келетін мәліметтерді жеткізеді І-иіс,
ІІ-көру, ІІІ- көз қимылдатқыш, ІҮ- шығыршық, Ү-үшкіл (үш тарамды), ҮІ- бет
бұру, ҮІІ- бет, ҮІІІ-дыбыс, ІХ-тілжұтқыншақ, Х- кезеген, ХІ-қосымша, ХІІ-
тіласты жүйкелері.
Жаңа туған сәбидің миының салмағы орта есеппен 360-390г, ересек
адамдарда 1400-1450г. Мидың толық жетілуі 17-20 жаста байқалады. Жаңа туған
ер баланың миының салмағы қыздардың миынан салмақтылау болады. Алғашқы жылы
мидың салмағы екі есе, 3 жаста үш есе ұлғайады. Адамның ақыл-ойы миының
салмағымымен тікелей байланысты емес. Дегенмен мидың физиологиялық қалыпты
қызмет атқару қабілеті оның салмағы 900 грамнан төмендегенде және 2100
грамнан асқанда бұзылады.
Мидың бөлімдері: сопақша ми, Вароли көпірі, мишық, ортаңғы ми, аралық
ми, үлкен ми сыңарлары.
Сопақша ми - жұлынның үстіңгі жағында орналасқан.Оның ұзындығы 2,5-3см,
салмағы 7г. Ол екі түрлі қызмет атқарады: өткізгіштік және рефлекторлық.
Сопақша мида тыныс алу, қанайналыс, сору, шайнау, жұтыну, жөтел, түшкіру,
сілекей шығару, қарын және қарынасты безінің сөлдерін бөлу орталығы және ІХ-
ХІІ жұп нервтерінің ядролары орналасқан.
Вароли көпірі – сопақша мидың үстінде орналасқан. Оның ұзындығы 2,5см
Ол үстіңгі жағында ортаңғы мимен, бүйір жақтары мишықпен шектеседі.
Көпірден Ү, ҮІ жұп нервтері және көпір мен сопқша мидың арасынан ҮІІ- ҮІІІ
жұп нерв тармақтары шығады.Сопақша ми мен вароли көпірін артқы ми деп
атайды. Жаңа туған нәрестенің арқы миының жалмаңы салмағы 8г.Артқы мидың
дамуы 7 жасқа келгенде аяқталады.
Мишық сопақша мидың артқы жағында орналсақан. Мишық 3 бөлімнен тұрады.
Мишықтың құрты және мишықтың жарты шарлары. Мишықтың сыртқы қабаты сұр
заттан тұрады, оның қалыңдығы 1-2,5мм. Мишықтың қыртысы 3 қабат болып
орналасқан нерв клеткаларынан құралған 1-сыртқы молекулярлық, 2- ортаңғы
ганглиялық 3- ішкі түйіршік қабаттары.Ересек адамның миының салмағы 150г.
Мишықта дененің қимыл-әрекеттерін, тепе-теңдікті сақтау мен бұлшықеттердің
тонусын реттейтін орталықтар орналасқан. Мишықтың толық дамып жетілуі 7-8
жаста аяқталады.
Ортаңғы ми вароли көпірінің үстінде орналасқан. Мұнда сұр заттар 4
төбешік түрінде шоғырланған: көзді қозғаушы және шығыршық жүйкелерінің,
қызыл және қара субстанцияларының ядролары бар. 4 төбешіктің алдыңғыларында
алғашқы көру орталықтары, артқы төбешіктерінде алғашқы есту орталықтары
орналасқан. Қызыл ядро бұлшықет тонусын реттейді. Қара субстанция жұтыну,
шайнау, саусақтардың нәзік қимылдарын реттеуге қатысады.
Аралық ми ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында орналасқан. Ол 2
төмпешіктен және төмпешік асты аймағынан тұрады. Төмпешіктерді таламус,
төмпешік асты аймағын гипоталамус деп атайды. Таламус арқылы мидың барлық
сезгіш жолдары өтеді. Гипоталамуста зат алмасуын, дененің температурасын,
аштық және шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің қызметін реттеу
орталықтары бар. Гипоталамуста барлық ішкі секреция бездерінің қызметін
реттуге қатысатын орталықтар бар.Бұңан қоса, ол адамның ұйқысын және
сергектігіне қатысады.
Аралық мидың дамуы 13-15 жаста аяқталады.
Үлкен ми сыңарлары (ми жарты шаралары). Мидың барлық салмағының 80%-ын
үлкен ми сыңарлары алып жатыр. Мидың ең маңызды бөлімі. Онда 17 млрд жүйке
жасушалары бар.Ми сыңарларын жоғарғы жүйке ірекетініне жатқызады.Ол ОЖЖ
барлық бөлімдерінің қызметін реттейді.
Құрылысы жағынан ми сыңарлары бір-бірімен сүйелді дене арқылы жалғасқан
екі жарты шардан тұрады. Әрбір жарты шар 5 бөлімнен тұрады: маңдай,
орталық, төбе, шүйде және самай.
Үлкен ми сыңарларының сұр заты сыртында орналасқан. Ол ми қыртысы деп
аталады, оның қалыңдығы 2-4 мм.
Ми жарты шарының жалпы көлемі 1700-1800см3
Қыртысты қабаттың астыңғы жағындағы ақ затты сырты миелин қабығымен
қапталған нейрондардың аксондары құрайды. Олар ассоциативті, коммисуральді
және проекционды талшықтар деп бөлінеді.
Ассоциативті талшықтар әр жарты шардың жеке бөліктерін байланыстырады.
Комиссуральды талшықтар екі жарты шардың симметриялы бөліктерін
байланыстырады. Проекционды талшықтар жарты шардан тыс шығып кетеді.
Ми жарты шарының қыртысы 7 қабат нейрондардан тұрады:
1. Молекулярлық қабат – ең үстіңгі қабат, ол ұсақ нейрондардан тұрады.
2. Сыртқы түйіршікті қабат. Нейрондардың пішіні дән тәрізді.
3. Сыртқы пирамидалы қабат. Нейрондардың пішіні пирамида тәрізді,
мөлшері әртүрлі.
4. Ішкі түйіршікті қабат.
5. Ганглиозды қабат. Ірі пирамдалы Бец жасушаларынан тұрады.
6. Полиморфты (көп пішінді) қабат. Нейрондардың пішіні әртүрлі.
7. Бұл қабат жіп тәрізді өте ұзын нейрондардан тұрады.
Ми жарты шарлары екі үлкен қызмет атқарады:
1. Организмнің сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамның
мінез-құлқы, ойлау қабілеті, санасы, ақыл-ойы – бұлардың бәрі жоғары жүйке
әрекеттері;
2. Организмнің қызметін бір-бірімен байланыстыру, ішкі мүшеледрің
қызметтерін қажетті жағдайға қалыптастыру. Бұлар төменгі дәрежелі жүйке
әрекеттері.
Бұдан бір ғасырдай бұрын ми жарты шарларының қызметі бірдей еместігі
анықталған. Мидың сол жағындағы сөйлеу орталығы зақымданса, адам сөйлей
алмай қалатынын Брок дәлелдеген.
Ми сыңарларының қызметі
Сол жақ жарты шар Оң жақ жарты шар
Сөйлеу, түсіну, ойлау, Есту, сөзсіз іс-қимыл,
тану, уақытты аңғару, кеңістікті қабылдау,
ұқсастықты байқау, болжау,заттарды тұтас түрінде
бағдарлау, тұжырымдау, қабылдау, олардың
жоспарлау функциялық ұқсастықтарын
байқау, заттардың
алыс-жақындығын байқау.
Ми қыртысындағы қозуды әрекет потенциалы ретінде жазып алуға болады.
Оны жазып алатын аспапты электроэнцефалограф дейді, ал жазылып алынған
биопотенциалдың қисық сызығын электроэнцефалограмма (ЭЭГ) деп атайды.
ЭЭГ-ның негізгі бес түрлі ырғағын бөледі: альфа, бета, гамма, дельта
және тета ырғақтары.
Альфа ырғағы – тыныштық ырғақ, жиілігі секундына 8-13 рет. Бұл ырғақ
адам жатқанда, тыныш отырғанда (көзін жұмып) байқалады. Ол ми қыртысының
желке және төбе тұстарынан жақсы жазылынып алынады.
Бета ырғағы - әрекет ырғағы, жиілігі секундына 14-30 рет. Бұл ырғақ
адам ой ойлағанда (мысалы, есеп шығарғанда) ми қыртысының маңдай және төбе
бөлімдерінен жақсы жазылады.
Гамма ырғағы қатты қозу кезінде (мысалы, қуаныш, реніш, қатты
ойланғанда) пайда болатын ең жиі ырғақ (орта есеппен 40гЦ.
Дельта ырғағы ең баяу, ұйықтағанда пайда болады, жиілігі орта шамамен
25 гЦ).
Тета ырғағы – жиілігі секундына 4-8 рет шала ұйқыда жатқанда жазылатын
потенциал ырғағы (5 гЦ).
Ми сыңарларының дамуы. 1 жастағы баланың маңдай бөлімі нашар дамыған,
оның сайлары мен қатпарлары ұсақ, таяз. Ми қыртысының қызметі нашар, қыртыс
асты бөлімін бақылауы төмен дәрежеде, жұлынға ықпалы аз болғандықтан
баланың ретсіз қимылдары көп болады.
4-6 жас аралығында баланың сезім және қозғалыс аймақтары қалыптасады.
Функциялық жетілуі төмендеу болғандықтан жүйке орталықтарының тежелуі –
нашар, қозуы – тез жайылады, бала тез қозады, әсіресе ойнағанда жаман
ұйықтайды, ұйықтап жатқанда мазасызданады.
7-13 жаста ми қыртысының үшінші қабатындағы пирамида тәрізді клеткалары
қалыптаспаған, байланыс бөлімдерінің нейрондары миелинденіп болмағандықтан
ойлау қабілеті, санасы әлі толық жетілмеген. Қозуы тежелуден басымырақ.
Сондықтан баланың зейіні 7-8 жаста 15-20 мин, 8-10 жаста 20-25 минуттай
ғана. Бастауыш сынып оқушылары тез қозады, үзіліс кезінде түрлі ойындардан
кейін ұзаққа дейін тыныштала алмайды.
13-18 жас арасында ми қыртысының үшінші қабаты толық қалыптасып
үлгереді. Баланың белсенді зейіні 30-40 минөттей болады. 17-18 жаста
баланың ми қыртысының құрылымдық дамуы аяқталады, бірақ қызметінің дамуы
одан әрі қарай жалғасады.
Шеткі жүйке жүйесі. Шеткі жүйке жүйесі ми мен жұлыннан шығып бүкіл
мүшелерге, олардың ұлпаларына, жасушаларына тараған нейрондар мен жүйке
талшықтарынан тұрады. Шеткі жүйке жүйесі соматикалық және вегетативтік
жүйке жүйелеріне бөлінеді.
Соматикалық жүйке жүйесі организмнің сыртқы мүшелерін және қаңқа
бұлшықеттерін жүйкелендіреді.Соматикалық жж қозғаушы және сезгіш нерв
талшықтарынан тұрады. Соматикалық жүйке жүйесінің орталықтары жұлынның
барлық сегментерінде, мидың барлық бөлімдерінде (аралық мидан басқасында)
орналасқан.
Вегетативтік жүйке жүйесі барлық ішкі мүшелерді, қантамырларды, жүректі
жүйкелендіреді. Вегетативтік жүйке жүйесінің орталықтары ми бағанасында,
жұлынның көкірек, бел және сегізкөз бөлімдерінде орналасқан. ВЖЖ жүрек пен
ішкі мүшелерді және қан тамырларын жүйкелендіреді. Вегетативтік жүйке
жүйесі симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйелерінен тұрады. Бұл
екеуінің қызметі бір –біріне қарама-қарсы егер сим.ж.ж мүшенің қызметін
күшейтсе, парасим.ж.ж оның қызметін керісінше төмендетеді.Сөйтіп
организмнің функциялық тұрақтылығын сақтайды.
Симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйелері орталық және шеткі
(перифериялық) бөлімдерден тұрады.
Симпатикалық жүйке жүйесінің орталықтары жұлынның І-көкірек
омыртқасымен ІІІ-бел омыртқасының арасында орналасқан. Перифериялық бөлімі
симпатикалық шекара бағанасы мен түйіндерінен, жүйкелер мен жүйке
өрімдерінен тұрады.
Симпатикалық шекара бағанасы мойын, көкірек, бел және сегізкөз
бөліктеріне бөлінеді.
Мойын бөлігі 3 түйіннен тұрады: жоғарғы, ортаңғы және төменгі. Ең
жоғарғы түйінінен ми сауытының ішіне қан тамырлары мен көздің қарашығын
қозғайтын еттерді жүйкелендіретін күре тамыры жүйкесі кетеді. Мойын
бөлігінің түйіндерінің үшеуінен де жүрек жүйкелері тарайды.
Көкірек бөлігі 10-12 түйіннен тұрады. Бұл бөліктердің жүйкелері көкірек
қуысындағы мүшелер мен қан тамырларды жүйкелендіреді, мұнда үлкен және кіші
құрсақ жүйкелері басталады. Олар диафрагмадан құрсақ қуысына өтіп, құрсақ
қуысындағы мүшелер мен қан тамырларды жүйкелендіреді.
Сегізкөз бөлігі 4-5 түйіннен тұрады. Олар жамбас қуысындағы мүшелер мен
қан тамырларды жүйкелендіреді.
Парасимпатикалық бөлімнің орталығы сопақша мида, ми көпірінде және
жұлынның сегізкөз бөлімінде орналасқан. Ми бөлімдерінен басталатын бұл
бөлімнің жүйке талшықтары көзді қозғаушы, бет, тіл-жұтқыншақ және кезеген
жүйкелердің құрамынан шығып өздері таралатын мүшелердің маңында немесе
тікелей мүшелердің ішінде ганглиялар түзеді.
Вегетативтік жүйке жүйесінің екі бөлімінің мүшелерге әсер етуі көбіне
бір-біріне қарама-қарсы өзгерістер арқылы байқалады.
Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдердің
ішкі мүшелерге әсері
№ Мүшелер Симпатикалық бөлімнің Парасимпатикалық бөлімнің
әсері әсері
1 Көз қарашығы Ұлғаяды Кішірейеді
2 Артерия қантамырларыТарылады Әсер етпейді
3 Жүрек Соғуы жиілейді Соғуы баяулайды
4 Бронхылар Кеңейеді Тарылады
5 Ішек Жиырылуы баяулайды Жиырылуы жиілейді
6 Сілекей бездері Сөл бөліну азаяды Сөл бөліну көбейеді
7 Тер бездері Тер бөліну күшейеді Әсер етпейді
8 Бауыр Өт бөліну азаяды Өт бөліну көбейеді
9 Қандағы қант мөлшеріКөбейеді Азаяды
Жүйке жүйесіндегі қозу мен тежелу. Қозу мен тежелу екеуі де
нейрондардың белсенді қызмет қабілеті. Қозу мен тежелудің пайда болуы
нейрондарда жүріп жатқан зат алмасуының өзгеруіне байланысты.
1862 жылы И.М.Сеченов орталық жүйке жүйесіндегі тежелуді зерттей келе,
оның 2 түрлі болатынын тапқан: пресинапстық және постсинапстық тежелу.
Пресинапстық тежелу кезінде қозу импульстерін өткізетін аксонның
тармағына басқа нейронның аксонының арнайы тежегіш синапстық ұшы келеді де
нерв импульстерін жібермейтін медиатор бөледі.
Постсинапстық тежелу орталық жүйке жүйесінде арнайы тежегіш
нейрондардың болуына байланысты. Тежегіш нейрондардың синапстық ұшындағы
тежеуші медиатордың әсеріне байланысты постсинапстық мембранада әрекет
потенциалының пайда болуына кедергі жасалады да, тежелу туады.
Орталық жүйке жүйесіндегі жүйке орталықтарының қызметі. Орталық жүйке
жүйесі синапстар арқылы бір-бірімен байланысқан жүйке жасушаларының
жинағынан құралған. Мұндай нейрондар жинағынан белгілі бір мүшелердің
қызметін реттеуге бейімделген нейрондар тобын байқауға болады. Ондай
нейрондар тобын жүйке орталықтары деп атайды.
Жүйке орталықтарының бірнеше қасиеті бар: жүйке орталықтары өзінің
қызметін жағдайға байланысты өзгерте алады., орталық жүйке жүйесінің
синапстарына сәйкес жүйке орталықтарында қозу бір бағытта ғана қозғалады,
қозу тежеледі, мүшелердің қызметі үйлестіріледі.
Көптеген мүшелердің қызметін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы ортаның
әсеріне бейімделуін орталық жүйке жүйесінде организмнің қызметін үйлестіру
немесе координациялауы дейді. Орталық жүйке жүйесінің рефлекторлы
реакцияларды үйлестіру қозу мен тежелудің бір-бірімен байланысына және
олардың қасиеттеріне негізделген иррадация, индукция, доминанта,
концентрациялау және конвергенцияның қатысуымен іске асады.
Орталық жүйке жүйесіндегі бір жүйке орталығында пайда болған қозу мен
тежелудің көрші орталықтарға таралуын иррадациялану дейді. Қозу мен
тежелудің жайылуы жүйке талшықтарының миелин қабығының қалыңдығына
байланысты. Жаңа туған нәрестелерде миелин қабығы өте жұқа, тіпті болмайды.
Сондықтан қозу мен тежелу өте тез тарйды. Жүйке талшықтарының миелинденуі 5-
10 жасқа дейін созылады. Қозу мен тежелудің таралуы тітіркендіргіштің
күшіне да байланысты. Қозу мен тежелудің жайылуы балаларда күштірек.
Мысалы, қызық ойыншық көргенде баланың аузы ашылып қалады, қуанып секіре
бастайды, мәз болып күледі, яғни бірнеше орталықтардың қызметі пайда
болады.
Жүйке орталықтарында қозу тежелуге және керісінше тежелу қозуға жылдам
ауысады. Сонымен қатар, бір жүйке орталығының қозуына байланысты екінші
қозу орталығы тежеледі немесе керісінше тежелгенде екінші қозу орталығы
күшейеді. Мұны қозу мен тежелудің индукциясы деп атайды.
Бірнеше жүйке орталығындағы қозу мен тежелу бір орталыққа жинақталады.
Мұны қозу мен тежелудің жинақталуы дейді. Жинақталу таралуға қарама-қарсы
құбылыс. Балаларда ол нашар болады.
Жүйке орталықтарының негізгі қасиеттерінің бірі – доминанта. Оның
негізін ең алғаш А.А.Ухтомский ұсынған. Оның қозу мен тежелудің доминантасы
(лат. доминанта - басым) туралы ілімі бойынша жүйке жүйесінің қызметінде
бір жүйке орталығының қозуы басқаларынан басымырақ болады да, басқа
орталықтардың қызметін өзіне бағындырады. Мысалы, “2” алып жылап отырған
баланы жұбатса, оның жылауы үдей түседі. Балаларда басымдылық оңай және
жеңіл пайда болады. Сондықтан баланың зейіні тұрақсыз болады. Егер бала
жұмыстың бір түрімен ұзақ шұғылданса, оның басым орталығы шаршап белсенді
зейіні төмендейді. Сондықтан мұғалімдер балалардың сабаққа зейініне көңіл
бөліп, еңбектің түрін ауыстырып отыру керек.
Жүйкелік орталық байланыстың молдылығынан бір жүйке жасушасына жүйке
жүйесінің бірнеше жерінен нерв импульстері келуі мүмкін. Әртүрлі талшықтар
арқылы келген қозулардың ұшырасуын конвергенция деп атайды. Мысалы, дыбыс,
көру, тері рецепторларынан келген қозулар бір нейронда түйісуі мүмкін.
Жүйке жүйесінің үйлестіру қабілеті 18-20 жаста толық қалыптасады.
4-тақырып. Жоғары жүйке әрекеті, жүйке
жүйесінің гигиенасы
1. Ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі
2. Рефлекс және оның түрлері
3. Шартты және шартсыз рефлекстер
4. Ми қыртысының талдау және талқылау қызметтері
5. Жоғары жүйке әрекетінің топтары
6. 1-ші және 2-ші сигнал жүйелері мен олардың дамуы
7. Жоғары жүйке әрекетінің топтарының балаларда қалыптасуы
8. Эмоция және оның себептері
9. Ұйқы, оның физиологиялық негіздері мен жас ерекшеліктері
10. Ес. Бала есінің дамуы
Жоғары жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі жатады.
Жоғары дәрежедегі қызметтер: ес, сана, ойлау, көңіл-күй, ұйқы, түс көру,
гипноз
Адамның мінез-құлқы мен мидың арасындағы байланысты ең алғаш Платон,
Гиппократ секілді алдыңғы қатарлы ғалымдар болжап айтқан болатын. Ал,
психикалық әрекеттердің рефлекторлы табиғатына орыстың ғалымы физиолог
И.М.Сеченов Ми рефлекстері (1863 ж.) деген еңбегінде ғылыми түрде түсінік
берген. Осы еңбегінде ол психикалық әрекеттердің рефлекторлы табиғатын
алғаш рет дәлелдеген.Еш әрекет өзінен өзі пайда болмайды ,
тітіркендіргіштердің әсерінен туады.Қобалжу сезім адамның ойы белгілі бір
жауапты тудырады, мұның барлығы бұлшық еттердің қызметімен аяқталады.
И.М.Сеченовтың бұл ілімін экспериментальды түрде дәлелдеген және дамытқан
орыс ғалымы И.П.Павлов. Ол жоғары жүйке әрекетін шартты рефлекстер тудыру
арқылы зерттеп, адам мен жануарлардың психологиясының заңдылықтарын алғаш
рет түсіндірген.
Рефлекс және оның түрлері. Жүйке жүйесінің негізгі қызметі –рефлекс.
Рефлекс деп сыртқы ортаның тітіркендіргіштерінің әсеріне жүйке жүйесінің
қатысуымен берген жауабын айтады. Рефлекс пайда болуына қажетті уақытты
рефлекс уақыты немесе рефлекстің латентті кезеңі деп атайды. Барлық
рефлекстер тітіркендіргіш әсер еткенде пайда болады. Рефлекс аймағында
сезгіш рецепторлар болады. Рефлекс болмысына байланысты рефлекстер
қорғаныс, тамақтану, зәр шығару, жыныс, тыныс, жүрек қан тамырлары
рефлекстері болып бөлінеді. Рефлекс кезінде қозудың жүретін жолын
рефлекторлық доға деп атайды. Қатысатын нейрондардың санына қарай
рефлекторлық доға қос нейронды, үш нейронды,көп нейронды болып бөлінеді.
Рефлекторлық доға бірнеше бөлімдерден тұрады:
1. Сезгіш бөлім. Мұнда орналасқан сезгіш рецепторлар тітіркендіргіштің
әсерін қабылдауынан қозу туады.
2. Афференттік жол рецепторларда пайда болған қозуды орталық жүйке
жүйесіне тасиды.
3. Жүйке орталығы. Орталық жүйке жүйесінде орналасқан, белгілі бір
қызмет атқаруға бейімделген нейрондар тобы орталыққа келген қозуды талдап
орталық жүйке жүйесінің жауабын тудырады.
4. Эфференттік жол орталық жүйке жүйесінде пайда болған жауап қозуды
эффекторға (жұмысшы мүшеге) әкеледі.
5. Эффектор орталықтан келген қозуға байланысты қызмет атқарады.
6. Эффектордың рецепторлық құрылымы. Жұмысшы мүше қызмет атқарғанда ол
мүшенің биохимиялық және электрлік өзгерістері пайда болады. Осы
өзгерістерді мүшеде орналасқан рецепторлар қабылдап, мүшенің жағдайына
байланысты оларда қозу пайда болады.
7. Эффектордың эфференттік жолы. Эффектордың рецепторында пайда болған
қозуды сол мүшенің афференттік жүйке талшығы қайтадан орталық жүйке
жүйесіне апарады. Мұндағы жүйке орталығы келген қозуды талдап, жұмысшы
мүшенің қызметін тоқтатып немесе қажеттігіне қарай жалғастыратын жауап қозу
пайда болады.
Рефлекс пайда болу үшін рефлекторлық доғаның барлық бөлімдері қызмет
атқаруы тиіс,егер бөлімдерінің біреуі бұзылса рефлекс пайда болмайды.
Рефлекторлық доғаның қозу жүретін жолдарын екіге бөледі: тура және кері
байланыс жолы деп. Рефлекторлық доғадағы сезім мүшесінде пайда болған қозу
орталыққа барып, одан жауап келген жол тура байланыс жолы деп аталады. Ал
жұмысшы мүшенің сезгіш рецепторында пайда болған қозудың қайтадан орталыққа
барған жолын кері байланыс жолы деп атайды. Рефлекторлық доғада бір
нейроннан екінші нейронға қозу синапс арқылы ауысады.Орталық ЖЖ синапстар
өте көп.ОЖЖ қозу бір бағытта ғана жүреді, пресинапстық бөлімнен
постсинапстық бөлімге қарай.
И.П.Павлов барлық рефлекстерді шартты және шартсыз рефлекстер деп екіге
бөлді.
Шартты және шартсыз рефлекстердің айырмашылығы
Шартсыз рефлекс Шартты рефлекс
1 Туа пайда болған 1. Жүре пайда болған
2. Тұқым қуалайды 2. Тұқым қуаламайды
3. Рефлекторлық доғасы жүйке жүйесінің 3. Рефлекторлық доғасы ми
төменгі дәрежедегі жұлын, сопақша ми сыңарларының қыртысында
секілді б,өлімдері арқылы қалыптасады қалыптасады.
4. Шартсыз рефлекс қалыптасу үшін қосымша 4. Қажет
жағдайлар қажет емес
Шартсыз релекстер ұрық кезеңінде де, бала туылғаннан кейін қалыптаса
береді. Айталық, қорғаныс рефлексі,сору тамақтану туғаннан ақ болады, ал
жыныс рефлекстері жыныстық жетілу кезінде пайда болады.Шартты рефлекстер
тұқым қуаламайды тек өмір тәжірбиесінің негізінде, сыртқы ортамен
байланыстың арқасында пайда болып отырады.Шартты рефлестер организмді
сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына бейімдейді. Балалардың шартты реф.
бақылау арқылы олардың миының даму дәрежесін, ақыл ойының дамуын бақылуға
болады.
Барлық шартты рефлекстердің қалыптасуы үшін сыртқы ортаның қажетті
жағдайларын тудыру керек:
- әсер етуші шартты және шартсыз тітіркендіргіштер қажет;
- шартты тітіркендіргіштердің әсері шартсыз тітіркендіргіштердің
әсерінен сәл бұрын басталып (15-20 сек), олар біраз уақыт әсер ету керек;
- тітіркендіргіштер тұрақты ретпен әсер ету керек;
- аталған жағдайлар ұзақ уақыт қайталану қажет;
-шартты тітіркендіргіштердің шартсыз тітіркендіргіштен әлсіздеу болуы;
- ми қыртысының қызметі дұрыс болу керек.
Балаларда шартты рефлекстерді тудыру үшін 3 жасқа дейін шартты әсер
ретінде баланың жақсы көретін тамағын немесе ойыншығын қолданады. Мысалы
баланы жүргізіп үйреткенде кәмпит немесе ойыншықты көрсетіп шақырады да
бала тәй-тәй басып келгенде бере қояды. Кейіннен кәмпитті алуға ұмтылған
бала аяғын тезірек басуға ұмтылады.
Сөз әсеріне шартты рефлекс тудыру үшін 3 жасқа дейінгі балаларда
негізінен 3 жағдайды сақтау керек. Сонда бала тез, уақытында сөйлеп
үйренеді:
1. Үйретіп отырған сөздің мағынасына байланысты бейненің болуы. Мысалы,
әке деген сөзді үйрету үшін әке деп айтып отырып, әкесін көрсету керек.
2. Сөзді айтушы болу керек және алғаш кезде ол тұрақты кісі, айталық
шешесі болуы тиіс. Сөзді айтушы болмаса , бала сөйлеп үйренбейді. Мыс;
сақау адамдардың баласы сөйлеу қабілеті бола тұра, сөйлеп үйренбеуі мүмкін
3. Бала сөздің мағынасына байланысты затты дұрыс көріп тұру керек.
Мұндай жағдай 3 жасқа дейін ғана. Кейін баланың сөз қоры көбейіп,
маңызы төмендеп, біртіндеп жойылады.3 жастан кейін сөзді айтушының бейенің
тұрақты болуы шарт емес мысалы кішкетай баланы бөтен адам сөйлетсе, ол
тұрып қалады, болмаса жылап жібереді.Өсе келе ол кітап оқып, мұғалімдердің
айтуымен, теледидардан жаңа сөздер үйренеді.
Баланың алғашқы аптаның өмірінен шартты рефлекстер пайда болады.5-10-шы
күндері тамақтануға байланысты шартты рефлекстер қалыптасады.
3-4 айлық кезінде баланың ажырату шартты рефлекстері пайда болады. Көп
дыбыстардың ішінен анасының дауысын айыруы
4-ші айда баланың дыбыс шыққын жаққа қарай басын бұрып қолын созыпгу-
гулей бастайды,содан кейін жарыққа деген шартты рефлекстер қалыптасады.3-4
Айда сыртқыортаны бағдарлау рефлексі қалыптасады.
5-7ж қозу мен тежелу күшейе түседі.Ішкі тежелу жақсарады,ми қыртысының
жұмысы артады. Бала 15-20мин. бір нәрсеге зейін тоқтата алады.Баланың сөзге
байланысты санасы 5-7жаста жақсы дамиды.
Шартты рефлекстердің түрлері. Шартты рефлекстер рецепторлардың
тітіркенуіне және пайда болатын қызметіне байланысты, қозу мен тежелуге
байланысты бірнеше түрге бөлінеді.
Тітіркенетін рецепторларына байланысты төмендегідей бөлінеді:
1. Экстрорецепті шартты рефлекстер шартты тітіркендіргіштер сыртқы
сезім мүшелеріне әсер еткенде пайда болады: көзге, құлаққа, иіс және дәм
сезу мүшелеріне, тері рецепторына.
2. Проприорецепті шартты рефлекстер қаңқа бұлшықеттерін
тітіркендіргенде пайда болады.Сонымен қатар, теңдік рефлекстер жатады.
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz