Туристік сақтандыру қызметтері нарығындағы қалыптасқан жағдайлары
Кіріспе
Дүние жүзілік туристік ұйымның (БҰДТҰ) болжамы бойынша Қазақстан
Республикасы тұрақты туризмді дамыту үшін болашағы бар елдер сапында.
Барлық туристік нарықта Қазақстанның табиғатына, ландшафтарына және ұлттық
мәдениетіне үлкен қызығушылық білдіреді. Сондықтан да Қазақстанда туристік
сала елдің экономикалық дамуындағы басым сала ретінде белгіленді.
Туризм экономикалық мақсатта табыс табудың ең тиімді, пайдалы және
қызықты халық шаруашылық салалардың бірі болып келеді. Туризмнің кең
тараған бір саласы халықаралық туризм. Халықаралық туризм бағыты басқа
елдермен терең танысып, басқа мемлекеттерді жақсы зерттеуге көмек береді.
Жалпы мемлекеттер, қалалар дами келе туризм кеңінен дамиды. Сондықтан
дамыған елдерде туризм қатты дамыған. Себебі кез келген турист дамыған
мемлекеттерге саяхаттайды. Ал турист жүрген жерде әр қашанда туризм дамиды.
Туризмнің халық шаруашылығының бір саласы ретіндегі даму келешегі
төмендегідей жағдайлармен анықталады:
- Қызметтерді өндіру саласында шаруашылық бой көтеруде кәсіпкерлік
менталитеттерді қалыптастырудағы жаңа құндылықтар
- Жаңа нарықтық шаруашылық жағдайында бәсекелестік ортаны
қалыптастыру және туристік қызметтің менеджментін ұйымдастыру
- Белгілі капитал қоры қалыптасқан орта класты таптарды қалыптастыру,
яғни туристік қызметтің ішкі нарықта өсуіне және де экономикадағы
жұмыссыздық деңгейін тұрақтандыруға әсер етуі
- Туристерді мемлекетті басқару және де оның ұйымдастырушы құқықтық
дайындығын қамтамасыз ету
- Туристік кәсіпорын менеджерін даярлау
Бүтіндей алғанда, туризм көпмақсатты феномен болып табылады, мысалы, әр
түрлі оқиғалар, алыс саяхаттағы романтикалар, белгілі бір құпиялар,
экзотикалық жерлерді көру және осылармен қоса жүретін денсаулық, жеке
қауыпсіздік, мүлікті қорғау, кәсіпкерлік жұмыстары және т.б. сұрақтарды
қамтиды. Көптеген елдерде туризм индустриясы ел бюджетінің негізгі үлесін
құрайды, және сол елдің экономикасы тек бір салаға ғана, яғни туризм
саласына ғана бағытталған. Біздің елімізде басқа елдерден кем емес, тіпті
олардан артық деп асырып айтсақ та қателеспейміз. Осындай тамаша табиғаты
бар, ежелден келе жатқан дәстүрі мен мәдениеті, қонақжайлылығы және т.б.
жақсы жақтары бар еліміздің туризмін неге дамытпасқа?
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірісітік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Еліміздегі сақтандыру нарығы жаңа бағыттарды қамти отырып күннен-күнге
ілгерілеп дамып келеді. Сақтандыру нарығы Қазақстандағы қаржы нарығының
стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Сондықтан олардың ел
экономикасындағы рөлі өте жоғары. Егер Батыста сақтандыру компаниялары
банктермен бірдей деңгейде позицияланатын болса, бізде әзірге олар әлі
шағын. Олардың өсіп жетілуі үшін көптеген іс-шаралар жүргізілуі керек.
Қазақстан сақтандырушылары үшін бастысы – мемлекет тарапынан қолдау бар.
Республикада міндетті сақтандыру бойынша бірқатар заңдар енгізілуде, олар
өз кезегінде сақтандырудың ерікті түрлерін дамытуға итермелейді.
Елімізде туризмнің дамуы белгілі бір табиғи және әлеуметтік ортада
жүзеге асады, және де ол соның нәтижесінде оған шешуші бір әсер етеді. Бұл
әсер әр уақытта жағымды немесе оң түрде бола бермейді. Сол себептен де
туризм саласындағы орын алатын физикалық және әлеуметтік сипаттағы қауіп-
қатерлер туризм индустриясындағы субъектілердің назарында болуы керек және
де есепке алынуы тиіс. Олар туристік қызметтегі қауіпсіздікке төнетін әр
түрлі қауіп-қатерлердің алдын алуы қажет, және де олардың мүмкіндігін
неғұрлым төмендету керек.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – қазіргі күндегі экономиканың жетекші
салаларының бірі болып саналатын туриздегі сақтандыру қызметінің
мәселелерін зертеп, оның даму келешегін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін
мынадай міндеттер анықталды:
– сақтандырудың жалпы теориялық негіздеріне тоқталу;
– қазіргі таңдағы сақтандыру компанияларының ұсынатын қызметтеріне
тоқталу;
– туризмдегі сақтандыру қызметінің мәселелерін зертеу;
– сақтандыру қызметін дамытудың келешегіне болжам жасау.
Зерттеу объектісі – туристік қызметер нарығында әрекет етуші ЖШС
Байтерек трэвел туристік фирмасы болып табылады.
Зерттеу пәні – қаржылық нарықтағы туризмдегі сақтандыру қызметінің
жағдайы, сақтандыру қызметтері, туристтерді сақтандыру қызметіндегі
ерекшеліктер, туристерді сақтандыру қызметінің маңыздылығы. Дипломдық
жұмыстың ең өзекті мәселелері туризмді жоғарғы деңгейде дамытып,
туристтердің қауіпсіз демалуы үшін жағдай жасау, сақтандыру қызметінің ісін
қолға алу шараларын қарастыру. Зерттеу барысында осы қойылған мақсат пен
міндеттерге сәйкес жұмыстар жүргізілді. Практика барысында туристік
фирмамен серіктес сақтандыру компаниясының жалпы қызметімен танысып, оның
ішінде туристерді сақтандыру қызметіне талдау жасалды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- туризмдегі сақтандыру қызметінің шетелдік тәжірибелері көрсетілген;
- Қазақстандағы туризмдегі сақтандыру қызметінің негізгі мәселелері
қарастырылған;
- ЖШС Байтерек трэвел туристік фирмасымен серіктес Казкоммерц-LIFE
АҚ ерекше сақтандыру бағдарламалары ұсынылған;
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Сақтандырудың теориялық негіздері
1.1 Сақтандырудың мәні және мазмұны
Сақтандыру шартының ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің
803 бабынан туындайды.
Осы бапқа сәйкес сақтандыру шарты бойынша сақтанушы деп аталатын бір
тарап сақтандыру төлемдерін төлеуге міндеттенеді. Ал сақтандырушы деп
аталатын екінші тарап сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға
немесе оның пайдасына шарт жасалған өзгеше тұлғаға – пайда алушыға шартта
белгіленген сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру төлемдерін төлеуіне
міндеттенеді.Сақтандыру сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүше негізде жүзеге асырылады.
Сақтандырудың түрлері Азаматтық Кодекстің 805 бабында көрсетілген. Осы
бапқа сәйкес сақтандыру: міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және
міндетті болып; сақтандыру объектісі бойынша жеке және мүліктік болып
бөлінеді.
Міндетті сақтандыру – заң актілері талаптарына орай жүзеге асырылатын
сақтандыру. Оның түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен
белгіленеді. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асрылады. Сақтанушы мен
сақтандырудың белгілі бір түрін жүзеге асыруға лицензиясы бар
сақтандырушының арасында міндетті түрде шарт жасалады.Егер міндетті
сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілермен белгіленсе, ал
ерікті сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі
бойынша белгіленеді.
Жеке сақтандыруға – азаматтың өмірін, денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру
жатады [11].
Сақтандырудың бұл түрі бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта
көрсетілген басқа адам сақтандырылуы мүмкін.Мүліктік сақтандыруға –
мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық-құқықтық жауаптылықты
қоса алғанда, оларға мүдделерді сақтандыру жатады.
Заңды тұлғаның немесе азаматтың кез келген мүддесі сақтандыру объектісі
бола алады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер тән болып келеді:
- қатынастардың ықтималдық сипаты;
- қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда –
мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке
адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
– сақтандыру қатынастарының ақшалай сипаты;
– сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
– оның іс - қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып
отырады;
– сақтандыру қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
– ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалылығы барлық
жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру – жеке тұлға немесе заңды тұлғаны білгілі бір зиян шегулерін
көптеген тұлғалар арасында (сақтандыру жиынтығы) бөлу тәсілі арқылы зиянның
орнын толтыру болып табылады. Зиянның орнын толтыру сақтандыру ұйымдарының
(сақтандырушының) иелігіндегі сақтандыру қорының көзінен жүргізіледі.
Сақтандыру іс-әрекеті және соған байланысты іс шаралар кешені
сақтандыру нарығында жүреді.
Сақтандыру нарығы дегеніміз – бұл ерекше әлеуметтік-экономикалық орта
және де сату және сатып алу объектісі ретінде сақтандыру қорғаушысы жүретін
экономикалық қатынастардың сферасы болып табылады.
Сақтандыру нарығына төмендегілер тән:
- Қоғамның сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету үшін, сақтандыру
қорларын бөлу және қалыптастыру бойынша қатынастардың ұйымдастыру формасы;
- Сақтандыру процессін жүзеге асыратын сақтандыру ұйымның
(сақтандырушылардың) жиынтығы.
Демек, сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған
кезде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға
материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану
жөнінідегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының
көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай
келеді [2, 167 б.].
Бөлу функциясы – бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтандыру жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты
сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық
функциясына байланысты болады. Бақылау функциясы сақтандыру төлемдерін
жұмылдыруды және сақтандыру қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз
етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
– міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
– сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік ;
– сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады
Жүзеге асырылатын құжаттармен сәйкес сақтандырудың міндетті түрлеріне
келесілер жатады:
- көлік транспорттарын иеленушілердің азаматтық жауапкершілігін
сақтандыру;
- транспорттық саяхаттарды сақтандыру.
Сонымен қатар бір қатар мемлекетер үшін, медициналық сақтандырудың
болуы елге кіру үшін міндетті шарттардың бірі болып табылады. Мұндай
мемлекеттер қатарына Шенген келісімінің мемлекеттері, АҚШ және басқа да
мемлекеттер кіреді [2, 211 б.].
Шенген келісімінің мемлекеттеріне бару үшін медициналық сақтандыру
жауапкершіліктің міндетті лимитімен 30 000 евро келеңсіз оқиға орын алғанда
барлық медициналық шығындарды жабуы керек, яғни оқиға орын алған жерде
жедел жәрдем көрсету, тұрғылықты журіне жеткізу немесе қаза болған жағдайда
туғандарына жеткізу.
Сақтандырудың қосымша (ерікті) түрлеріне келесілер кіре алады:
- шетелге шығу саяхатын өзгерткен жағдай салдарынан шығындарды
сақтандыру (шықпай қалуды сақтандыру);
- белсенді спорт түрлерімен айналысатын жеке тұлғалардың азаматтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- шетелге шығушылардың тұлғалық азаматтық жауапкершілігін
сақтандыру және сақтандырудың басқа түрлері.
Туристік фирмалар заңды тұлға ретінде бір қатар сақтандыру
компанияларының қызметін пайдаланады. Алайда туристік бизнесте ерікті және
міндетті сақтандырудың қосымша түрлері әрекет етеді. Туризм жүйесіндегі
сақтандыру келесі түрлерге бөлінеді:
- туристі және оның мүлкін сақтандыру;
- туристік фирмалардың тәуекелдерін сақтандыру;
- шетелдік саяхаттарда туристерді сақтандыру;
- шетелдік туристерді сақтандыру;
- азаматтық жауапкершілікті сақтандыру;
- автотранспорттық құралдардың иелерінің азаматтық жауапкершілігін
сақтандыру;
- медициналық шығындарды есепке ала отырып келеңсіз жағдайлардан
сақтандыру.
Сақтандырудың туристік жарнасы жарнаманың коммерциялық түріне жатады.
Туристтерді жеке сақтандыратын сақтандырушы ретінде жеке және заңды
тұлғалар әрекет ете алады (туристтер және турфирмалар) сақтандырылатындар –
тек қана туристтер. Алайда жеке сақтандыру кез-келген жағдайда әрқашан жеке
тұлғамен байланысты (физикалық тұлға). Мысалы, турфирма (заңды тұлға)
сақтандырушы ретінде өзінің жұмысшыларының жеке сақтандырылуын өзінің
қаражаты есебінен сақтандырылғандар ретінде жүзеге асыра алады.
Сақтандырылған туристер есебінде саяхаттай алатын 16 мен 80 жас
аралығындағы жеке тұлғалар бола алады.
Сондай – ақ әрбір адам өзінің жеке басымен байланысты мүліктік
қызығушылығын қорғауға құқықты, яғни сақтандырушы жеке басын сақтандыруда
сондай – ақ сақтандырылған жеке тұлға бола алады. Сақтандыру түрлерінің
соңғы жылдардағы өсу қарқыны мысал ретінде сурет 1 көрсетілген.
Сурет 1 – Негізгі сақтандыру түрлерінің соңғы жылдардағы өсу қарқыны
1-сурет бойынша негізгі сақтандыру түрлерінің соңғы жылдардағы өсу
қарқынын көруге болады. Соңғы мәліметтер бойынша жеке сақтандыру мен
жауапкершілікті сақтандыру жоғарғы қарқынды көрсеткіш көрсеткен Туристерді
жеке сақтандыру өз кезегінде мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың қосымша
түрі болып саналады [3, 278 б.].
Сақтандыруды қамтамасыз етудің төлемін білдіретін сақтандыру сомасы,
туристерді жеке сақтандыру келісімі бойынша сақтандырушымен келісілген кез
– келген көлемде жүзеге асырыла алады. Сақтандыруды қамтамасыз ету төлемі
орын алған келеңсіз оқиға келісімде көрсетілген сақтандырылатын оқиғаларға
сәйкес келсе, сонымен қатар сақтандыру ережелері мен шарттарына сәйкес
келген жағдайда жүзеге асырылады.
Туристерді сақтандыруда ережеге сәйкес сақтандыру оқиғаларына серуендеу
кезіндегі кездейсоқ барларда, кафелерде, немесе салт атта қыдыру кезіндегі
емес, тек қана тур жолдамамен қарастырылған жерлерде қаза болу, сондай – ақ
қысқамерзімді және күтілмеген кеселдер мен бақытсыз жағдайлар (тамақтан
улану), т.б. жатады. Жеке сақтандыруда сақтандыру оқиғаларына келесілер
жатпайды, асқындырылған, инфекциялық және рецидивті кеселдер (жүрек
қантамырлары аурулары, онкологиялық, туберкулездік және т.б. кеселдер).
Туристік сақтандыру қызметі сақтандыру жағдайы болған кезде
сақтандырушы сақтандырылушы –саяхаттаушыға мүмкін болатын зияндардың орынын
толтыру үшін өзінің міндеттемесін сататын тауар, ал сақтандырылушы
саяхаттаушы сақтандырушыға сол міндеттеме үшін сақтандыру жарнасы түрінде
(төлемдер немесе сыйақы) сақтандыру тарифінің көлеміне сәйкес белгілі бр
соманы төлейді.
- Туристік бизнесте сақтандыру компаниялары жекелеген клиенттер –
туристер ғана емес, тікелей туристік фирмалардың бәрімен жұмыс істейді.
Осыған орай туризмдегі сақтандыру қызметінің жарнамасы мыналарға
бағытталған:
- Туристік фирмалар тарапынан сақтандыру қызметіне деген сұранысты
қалптастыру;
- Жекелеген туристердің және жалпы фирмалардың сақтандыру
қызығушылықтарын қанағаттандыру;
- Сақтандыру қызметінің жаңа түрлерін нарықта жылжыту.
Сақтандыру саласындағы барлық сақтандыру фирмалары барлық жарнамалық
ақпараттық іс-шараларын мынандай 2 негізгі міндеттер бойынша бағыттайды:
- Сақтандыру компаниялардың жеке, заңды тұлғаларға (оның ішінде
туристік фирмаларға) сақтандыру қызметін көресету.
- Турситік нарықта сақтандырылушының оң әсерлі имиджін
қалыптастыру.
Туризмдегі сақтандыру жарнамасы ірі және кіші қалалрдың, елдің әртүрлі
өңірлеріндегі тұратын халықтардың сақтандыру сипатындағы қызметтермен
қамтамасыз етілуіндегі әржақтылықты немесе әртүрлі айырмашылықтарды жеуге
ықпал етеді. Бұл кезде сақтандыру қызметтерінің негізгі түрлерінің халықтың
барлықтоптары үшін саяхаттың кезінде оған қол жеткізудің мүмкіндігіне баса
назар аудару керек. Туристік фирмаларды және жекелеген туристерді жеке және
мүліктік сақтандыру және саяхаттау кезіндегі сақтандыру түрлері туралы
дұрыс ақпарат бере отырып, жарнама өз кезегінде олардың назарын аударту
керек, қызығушылықтарын ояту керек, және де нәтижелерде сақтандыру
келісімшарттын жасауға немесе қайта жаңғыртуға алып келуі қажет.
Сақтандырудың туристік жарнасы жарнаманың коммерциялық түріне жатады. Және
де туристік сақтандыру қызметтерін сақтандырушыдан сақтандырушыға
жылжытудың негізгі бір тәсілі болып табылады.
Туриздегі сақтандыру жарнаманың тиімділігі үшін маңызды жағдайлары
сақтандыру қоғамының эмблемасы, фирмалық белгісі және фирмалық стилі болып
табылады. Өйткені, дұрыс таңдалынып алынған жарнама құралдарының көмегімен
потенциалды клиентті белгілі бір сақтандыру полистерін алудағы
қажеттілігіне сендіру қажет. Өйткені, туристтерді тарту үшін, кез-келген
сақтандыру компаниясы үшін жарнама сақтандыру келісімшарттарын жасаудың
міндетті алғышарты болып табылады [3, 214 б.].
Туризмдегі сақтандыру жарнамасын дайындау кезінде мынандай негізгі
сәттерге назар аудару қажет:
- Жарнаманың бейнелік іс-әрекеті;
- Жарнама кезінде сақтандырушыға персоналды түрде бағытталу;
- Ақпараттың көздерін іздестіру;
- Сақтандыру қызметінің және сақтанушының фирмалық белгілерінің
бейнесінің болуы;
- Жарнаманың дәйектілігі;
- Сақтандыру қызметіне клиенттердің қызығушылығының дәрежесі;
- Клиенттің сақтандыру қызметіндегі артықшылықтарға
бағдарлау тәсілдері;
- Сақтандыру келісімшартын жасаған кездегі клиенттердің мотивациясы.
Туризмнің дамуы белгілі бір табиғи және әлеуметтік ортада жүзеге асады,
және де ол оның нәтижесінде шешуші бір әсер етеді. Бұл әсер әр уақытта
жағымды немесе оң түрде болса бермейді. Сол себептен де туризм саласындағы
орын алатын физикалық және әлеуметтік сипаттағы қауіп қатерлер туризм
индустриясындағы субъектілердің назарында болуы керек және де есепке алынуы
тиіс. Олар туристік қызметтегі қауіпсіздікке төнетін әр түрлі қауіп
қатерлердің алдын алуын қажет, және де олардың мүмкіндігін неғұрлым
төмендету керек. Туристік жорықтардағы қауіпсіздік туристердің жеке
қауіпсіздігін, олардың мүліктерінің сақталуын сондай-ақ саяхат барысында
қоршаған ортаға зиян келтірмеуді қарастырады.
Туроператорлар және турлар туристерге саяхат барысында мүмкін болатын
қауіп қатерлер туралы толық ақпарат беруге тиісті. Сонымен қатар олар
туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған барлық мүмкін
болатын шараларды жасауы қажет. Егерде туристер қауіпті инфекциялық
аурулары бар және оның тәуекелі жоғары болатын елдерге саяхатқа шыққан
кезде, олар халықаралық – медициналық талаптарға сәйкес алдын ала
профилактикадан өтуі қажет. Осыған орай Бүкіләлемдік Денсаулық Сақтау ұйымы
туристік ұйымдар мен туристердің өздері үшін басшылыққа алынатын Шетелге
жорыққа шығу кезінде салынатын прививкалар куәлігіне қойылатын талаптар
жасады.
Бүкіләлемдік Денсаулық Сақтау ұйымы қатерлі инфекциялардың тарлу
мүмкіндігін, сонын ішінде туризм арқылы таралу мүмкіндігін
эпидемиялогиялық жылнама және ұсыныстар шығарып отырады [4, 95 б.].
Халықаралық деңгейдегі мәнге ие карантинді аурулардың түрі:
- оба (чума);
- оспа –қабыну, ісіну аурулары;
- індет (Холера);
- сары ауру (Желтая лихорадка);
- ЖҚТБ (Вич–Спид).
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы БТҰ (ЮНВТО)-мен белгілі бір жұмыс
келісімін жасаған, оған сәйкес санитарлық бақылаудан өтумен байланысты
барлық рәсімделу туралы ақпаратын Шетелдік туризм – шекаралық рәсімдеулер
баспа жинағында шығып тұрады. Негізінен онда белгіленген халықаралық
үлгідей сертификаттармен бекітілген прививкаларды жасау қажет елдердің
тізімі көрсетіледі.
Саяхаттар кезінде қауіпті инфекциялық ауруларды болдырмас үшін белгілі
бір медициналы-санитарлық ережелер бар. Осы ережелер жорық басталғанға
дейін клиенттерге міндетті түрде туристік – экскурсиялық қызмет көрсету
стандарты бойынша ақпараттық парақтар түрінде жеткізілуі қажет. Туристік
жолдамалардың типтік формасында турист өзі баратын ел туралы және ондағы
мінез-құлықтық, іс-әрекеттік ерекшеліктер жөнінде саяхаттың ақысын төлемей
тұрып, толық танысуы қажет және сол туралы толық ақпарат алу керектігі
жөнінде ескерту болады, турист оған өзі қол қою арқылы міндеттенеді.
Өйткені шетелге шыққан кезде турист экстрималды жағдайда болады.
Өзіне таныс емес қоршаған орта, басқа климат тамақтанудың басқа режимі,
судың химиялық құрамының өзгеруі және әр түрлі аяқ асты жағдайлар және
күтпеген оқиғалар туристердің денсаулығы үшін белгілі бір қауіп тудыруы
мүмкін. Осыған орай туристерді сақтандыру бағдарламасы шетелге шығатын
туристерді жоғарыда аталғандай тәуекелдерді ескерту және олардың салдарымен
күресу жөнінде белгілі бір мақсаттарды қояды. Туризм саласына қатысты
сақтандыру дегеніміз – белгілі бір жағдайлар (сақтандыру тәуекелдері немесе
жағдайлар) орын алған кезде сақтандырудың орнын толтыратын төлемдер арқылы
сақтандыру жарнамаларынан құрылатын ақша қорлары (сақтандыру қорлары)
есебінен заңды немесе жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау бойынша
экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз. Туризмдегі сақтандыру өзінің
алдына турстік іс-әрекеттің тәжірибесінде мүмкін болатын, бірақ міндетті
емес алдын ала қарастырылған жағдайлардың жағымсыз әсерлерінен болатын
зияндардың орнын толтыруды мақсат етіп қояды [5, 161 б.].
Туризмдегі сақтандыру белгілі бір құқықтық нормативтік құжаттармен
реттелінеді. Туризм сферасындағы сақтандыру түрлері туристі және оның
мүлкін сақтандыру, соның ішінде өмірін және денсаулығын сақтандыру туристік
фирмалардың тәуекелдерін сақтандыру және т.б. түрлерге бөлінеді.
Сақтандырудың айрықша түрлері ретінде көлік құралдарының кешігуі, демалыста
сақтандырылатын тұлғалардың жүрген жеріндегі ауа-райының нашарлауы және
жолдамадан немесе ваучерде көрсетілген туристік қызметтерді пайдалану
немесе толығымен пайдаланбау кезінде болатын жағдайларды сақтандырулар
жатады.
Көптеген елдердегі заңнама бойынша жүргізушілердің азаматтық
жауапкершілігі және сонын ішінде автокөлік иесінің (автотурист)
жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру қарастырылады, шекарадан өткен
кезде жүргізуші немесе автотурист сақтандыру полисін алу қажет немесе
рәсімдеуі қажет. Еуропа одағында автотуристер үшін мұндай сақтандыру түрін
алуды жасыл карта дейді. Ол бойынша сақтандыру төлемінің мөлшері
автомобильдің классына, саяхат жасалатын елдің саяси жағдайына және
жорықтың ұзақтығына байланысты белгіленеді.
Туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық жаупкершілігі тиісті
туроператордың және турагенттің туристік қызметтер көрсетуі кезінде нақтылы
туристерге (туристер тобына) келтірілген зиянды өтеу жөніндегі олардың
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында белгіленген міндеті
ретінде көрініс табады. Өздеріне осындай, негізінен алғанда, материалдық
сипатты міндет жүктелген туроператор – өзінің туристік өнімін қалыптастыру,
алға бастыру және турагенттер мен туристерге сату жөніндегі қызметпен
айналысу құқығына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген
тәртіппен лицензия алған заңды тұлға, ал турагент лицензия негізінде
туристік өнімді алға бастыру және сату жөніндегі қызметті жүзеге асыратын
жеке немесе заңды тұлға болып табылады.
Туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершілгін
міндетті сақтандырудың мақсаты өздерінің туристік қызметтер көрсетуді
кезінде туристердің мүліктік және өзге де мүдделерін сақтандыру төлемдерін
жүзеге асыру жолымен қорғауды қамтамасыз етуге бағытталатындықтан,
туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру
объектісі осы туроператордың немесе турагенттің туристік өнімді сату
жөніндегі қызметті жүзеге асыруы кезінде туристің мүліктік немесе өзге де
мүдделеріне келтірілген зиянды олардың Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген өтеу міндетіне байланысты мүліктік мүддесін
нысаналайды. Туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті
сақтандырудың негізгі принциптеріне: туристің мүліктік немесе өзге де
мүдделерін қорғауды заңда белгіленген көлемде және тәртіппен қамтамасыз
ету; туроператордың және турагенттің өз қызметін туроператордың және
турагенттің өз қызметін туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты болғанда ғана жүзеге асыруы;
туроператордың және турагенттің туристік қызметтер көрсету қауіпсіздігін
арттыруға орай экономикалық мүдделілігі жатады.
Сонымен, өркениетті туристік қызметтер көрсету жөніндегі лицензиялауға
жататын қызметті жүзеге асыратын туроператордың және турагенттің
жауапкершілігін міндетті сақтандыру заң жүзінде белгіенген осындай және
т.б. мән-жайларды қамтиды [5, 211 б.].
Біздің елде туристерді сақтандыру ерікті және тұрақты іс болғандықтан
турист полисті (сертификат) туристерді сақтандырумен айналысатын кез –
келген сақтандыру компанияларынан ала алады, турист келісімге қол қоярдан
алдын сақтандырудың шарттарын міндетті түрде білуі керек, яғни қандай
жағдайларда сақтандыру жүзеге асырылатындығы. Егер турист ережені бұзып
аталған шарттардың бірін орындамай қалған жағдайда сақтандырушы сақтандыру
сомасын төлемеуге құқылы.
Туристерді жеке сақтандыру шартында сақтандыру жауапкершілігі жүктеле
бермейтін бөлімдер бар. Мысалы, ауыратын жағдайдағы, бақытсыз оқиға мен
қаза болу бөлімдеріне туристтің ессіз жасаған әрекеттері жатады (шарап
немесе наркоиктерді пайдалану, төбелестерге, митингтерге, көтерілістерге
қатысу, атысқа бару, өз өзіне қол жұмсау). Шетелге шығушы туристтерді жеке
сақтандыруда, өзге елге келгеннен соң, бақытсыз оқиғаның нәтижесінде
сақтандырылушымен орын алған кенеттен ауыру немесе жаралану жағдайында
әдетте ерікті медициналық сақтандыру қарастырылады. Медициналық
сақтандырудың қарапайым түрі саяхатқа шығар алдында сіздің денсаулығыңыз
жақсы, ешқандай физикалық кемшілігі жоқ, сондай-ақ асқынып кеткен немесе
жұқпалы кеселі жоқ екендігін қарастырады.
Бүгінгі күнде туристтерді сақтандыруда шығу туризмін жеке
сақтандырудың екі шартты схемасы бар:
- сервистік (немесе әрекет жасау), шетелдегі сақтандыру
қызметтерін қамтамасыз етуші кешен;
- өтемақы, ертедегі кеңес заманында кең қолданылған.
Барлық дамыған әлемде туристік фирмалардың, туристтердің және
саяхатшылардың мүліктік сақтандырылуының тәжірибесі ертеректе қабылданған.
Халықаралық туризм мен ішкі туризм бүгінгі таңда сақтандырусыз мүлде мүмкін
еместігі бәріне аян.
Сақтандыру полисі — туристтерге (саяхаттаушыларға) қауіпсіздік пен
жайлылыққа кепілдеме беретін туристтік қызметтің қажетті бөлігі. Дәл
қауіпсіздік пен жайлылық туристтердің бірге алып жүретін, сондай – ақ
саяхат барысында қаржылық (коммерциялық) істерді пайдаланатын мүлкіне
қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
АҚШ-та бүгінгі таңда 8000-нан аса мүлікті сақтандыру компаниялары
жұмыс жасайтыны бекер емес. Туристтердің мүлкін сақтандыру сақтандырылушы
мен оның жанұясының мүшелері (сақтандырыдғандар) жеке пайдаланатын
(кинокамералар, фотоаппараттар, магнитофондар, киім және т.б.) немесе
саяхат барысында өзімен бірге алып жүретін заттары сияқты, туристік
мүліктерді де (спорттық, тау шаңғы, су-серуені және т.б.) сақтандырады.
Осылайша туристік фирмалар (сақтандырушылар) мен туристтердің
сақтандыру ұйымдарымен мүліктік сақтандырудағы құқықтық арақатынасы,
мүліктік сақтандыру келісімінде және Қазақстан республикасының заңы
негізінде сақтандыру департаментімен өңделетін, мүлікті жалпы сақтандыру
ережесінің шеңберінде сақтандырудың нақты бір түріне сақтандыру ұйымымен
жеке дара жасалатын ережелерде нақты көрсетілген. Мысал ретінде туристік
фирманың мүлікті сақтандырудың ерікті қорғаудың шартты схемасын
қарастырайық.
Туристі және оның мүлкін сақтандыру өзіне туристтердің мүлкінің
жоғалуына және зардап шегуіне жауапкершілік алады. Мұндай келісімнің іске
кірісуі сақтандырылушының тұрғылықты мекен-жайынан шығу мезетінен басталады
және оның қайта оралуы кезеңінде аяқталады. Мұндай келісім бойынша,
туристер иелік ететін туристік және жеке мүліктерді сақтандыруға болады.
Багажда туристтердің тіркелген және тіркелмеген мүліктері болады. Бұдан
бөлек, сақтандыруға оның киіміндегі және денесіндегі заттар, бірге алып
жүрген жүктері сондай-ақ шетелдік саяхат барысында алынған бұйымдар жатады.
Сақтандыру жауапкершілігінің түрлері: апатты жағдайлар, өрттер,
жарылыстар, табиғаттың жағымсыз құбылыстары, жыртқыштық және тағы да басқа
күтілмеген және адейі әрекеттер, әскери әрекеттер. Туристік фирмалардың
тіуекелдерін сақтандыру қаржылық тәуекелдерді, туристердің, олардың
туыстарының, үшінші адамның тәуекелділігіне жауапкершілікті қамтиды.
Қаржылық тәукелдер қатарына келесілер жатады:
- коммерциялық тәуекелдер (төлемді кешіктіру немесе төлемеу, келісімді
бұзған жағдайда төленетін қосымша төлемдер мөлшері);
- фираманың банкротқа ұшырауы;
- кедендік заңнаманың, валюталық реттелудің, паспорттық бақылаудың және
өзге де кедендік формалдылықтардың өзгерісі;
- форс-мажорлық сипаттамадағы жағдайлардың пайда болуы;
- саяси тәуекелділіктер және т.б.
Шетелдік туристік саяхаттарда сақтандыру ережеге сәйкес келесілерді
қамтиды:
- шетелге саяхатқа шығуда кенеттен кеселеге шалыну немесе бьақытсыз
жағдайға ұшыраған жағдайда жедел медициналық көмектің көрсетілуі;
- медициналық бақылаумен сәйкес сапалы ем жүргізуге қабілетті жақын
жердегі ауруханаға жеткізу;
- медициналық бақылаумен тұрғылықты жеріне эвакуациялау;
- науқасқа және оның туыстарына хабар беру және ішкі емдік бақылау;
- егер келеңсіз жағдай болған жерге медициналық препараттарды жеткізу
мүмкін емес болған жағдайда, оны жеткізу;
- дәрігер-маманның кеңестік қызметтері (қажет болған жағдайда);
- науқас адамды немесе оның денесін тұрғылықты жері орналасқан
мемлекетке жеткізу бойынша көлік шығындарын төлеу;
- турист денесінің қалдығын репатриациялау;
- шетелде азаматтық және қылмыстық істерді зерттеуде туристке заңгерлік
көмек көрсету [6,167 б.].
1.2 Туризмдегі сақтандыру қызметінің есептеулері мен сақтандыру
төлемдері
Сақтандыру ұйымы бола отырып, корпорация Сақтандыру қызметі туралы
заңға сәйкес іс-әрекет етуге міндетті. Осыған байланысты сақтандырудың
немесе қайта сақтандырудың жеке келісім-шарты бойынша сақтық (қайта
сақтандыру) ұйымының міндеттемелердің ең жоғары көлемі меншікті капитал мен
сақтық резервтерінің 10 % - ын құрайды. Тәуекелдікті сақтандыруға
корпорация алатын көлемдердің әлеуетін көбейту мақсатымен, сондай-ақ
алапаттық сипаттағы оқиғалар кезіндегі төлем қабілетсіздігі тәуекелділігін
болдырмау үшін жетекші халықаралық қайта сақтандыру ұйымдарына
тәуекелдіктерді ішінара қайта сақтандыру практикасы жүзеге асырылады.
Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүлікті және
жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық категория
ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкіндік береді. Сақтандыру
функциялары микроэкономикалық және макроэкономикалық деңгейде бірін-бірі
толықтырушы және жеке дара ерекше жағдайларда орындалады. Тәуекелділік
функциясы – сақтандырушы сақтандыру арқылы белгілі бір тәуекелдердің
қаржылық салдарларын сақтандыру ұйымына жүктеу арқылы орындалады [6, 89
б.].
Сақтандырудың жинақтаушы – жинақтық функциясы –маңызды әлеуметтік рөлді
атқарады, яғни еңбекке қабілеттікті жоғалтқан кезде қалыпты өмір деңгейін
ұстап тұру үшін денсаулығын сақтау және белгілі бір қорды жинақтауды
қамтамасыз етеді.
Қаржыландыруды жеңілдету функцисы – бірнеше аспектіден тұрады:
- сақтандырушы сақтандыру жағдайы болған кезде, сақтандыру шартында
көрсетілген, өзіне келтірілген зиянның орнын толтыратын белгілі бір қаржы
қорын алады;
- сақтандыру жарналарын кәсіпорын шығындар топтамасына
қосуы мүмкін, яғни өздерінің тауарлаы мен қызметінің бағасына қосады;
- сақтандыру мүліктері және жауапкершілігі несие алу үшін қажетті шарт
болып табылады.
Алдын-ала ескерту функциясы – сақтандыру келісімшартын жасаған кезде
сақтандыру ұйымының андеррайтері (тәуекелдерді бағалаушы) мүмкін болатын
тәуекелдерді бағалауды жүргізеді және сақтандыру объектісінде тәуекелдер
деңгейін бақылауға мүмкіндік беретін, ескеруші сипатындағы іс-шаралардың
жүйесін жасап ұсынады. Сақтандырылмайтын тәуекелдерге басты назарды
шоғырлау мүмкіндігі функциясы – сақтандыру келісімшартын жасаған кезде
кәсіпкер өзін көптеген мазалаушы жағдайлардан өзін арылтады және толығымен
нарықтық конъюктураның тәуекелділіктерін талдауға жүгінеді және өзінің
кәсіпорынның стратегиялық менеджмент мәселелерін қарастырушымен орындалады.
Қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету функциясы
дегеніміз – сақтандыру жағдайының нәтижесінде зардап шеккен кәсіпорынның іс-
әрекеттерін қайта жандандыру және оның орнын жылдам қалпына келтіру үшін
қаржылық жағдайды жасайды. Сол үшінде қоғамда сақтандыру қорлары құрылады.
Мемлекеттік қосымша шығындардан арылту функциясы – бірден-бір сақтандыру
қорларының болуымен қамтамасыз етеді. Өйткені, оларсыз стихиялық
жағдайлардың, авариялардың салдарларын жою мемлекеттің мойында болар еді.
Ал мемлекеттің иелігінде мемлекеттік бюджет және бюджеттік емес
қорлардың шектеулі ғана қоры бар. Ғылыми-техникалық прогресивті ынталандыру
функциясы – 2 жолмен жүреді. 1) сақтандыру ұйымдастыру өздерінің
коорпоративті клиенттерінің назарын технология және өнімдердің қауіпті
элементтеріне бағдарлайды. 2) сақтандыру ұйымдары өз күштерімен және алдын-
ала ескерту іс-шараларының қолары арқылы технологиялармөнімдерді
жетілдіруге бағытталған белгілі бір туындыларды қаржыландыруға күш-жігерін
жұмсайды. Азаматтық жауапкершілік қарым қатынастар жүйесіндегі зардап
шегуші тұлғалардың мүддесін қорғау функциясы – жеке және заңды тұлғалардың
оларға үшінші бір тұлғаның келтірілген зияны үшін азаматтық
жауапкершіліктерін сақтандыру арқылы жүргізеді. Инвестициялық ресурстарды
шоғырландыру, ұлттық шаруашылық үшін экономикалық өсуді ынталандыру
функциясы – сақтандыруда олардың құрған сақтандыру резерв қорлары
мемлекеттік бағалы қағаздарға, кәсіпорынның акциясына, банкеттерге және
жылжымайтын мүлікке инвестицияланады.
Сонымен, туризмнің дамуы белгілі бір табиғи және әлеуметтік ортада
жүзеге асады, және де ол оның нәтижесінде шешуші бір әсер етеді. Бұл әсер
әр уақытта жағымды немесе оң түрде болса бермейді. Сол себептен де туризм
саласындағы орын алатын физикалық және әлеуметтік сипаттағы қауіп қатерлер
туризм индустриясындағы субъектілердің назарында болуы керек және де есепке
алынуы тиіс. Олар туристік қызметтегі қауіпсіздікке төнетін әр түрлі қауіп
қатерлердің алдын алуын қажет, және де олардың мүмкіндігін неғұрлым
төмендету керек.
Туристік жорықтардағы қауіпсіздік туристердің жеке қауіпсіздігін,
олардың мүліктерінің сақталуын сондай-ақ саяхат барысында қоршаған ортаға
зиян келтірмеуді қарастырады. Туроператорлар және турлар туристерге саяхат
барысында мүмкін болатын қауіп қатерлер туралы толық ақпарат беруге тиісті.
Сонымен қатар олар туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған
барлық мүмкін болатын шараларды жасауы қажет [7, 243 б.].
Сақтандырушылар актуарлы есепті жүргізу үрдісінде екі негізгі мәселені
шешеді:
- анықталған сақтандыру объектісінің шығындарын анықтау және талдау,
сақтандыру қызметінің өзіндік құны;
- сақтандырудың нақты бір түрінің тарифін есептеу, сақтанушының
сақтандырушыға көрсетілген қызметі үшін төлемі.
Актуарлы есептеу актуария сөзінен шыққан. Актуария (ағылшынша
actuary, латынша actuarmus – жылдам жазушы, есептеуші) – сақтандыру бойынша
маман, ғылыми дәлелденген әдістердің тарифтік ставкаларын ұзақ уақыттық
өмірін сақтандыруды есептейді, сақтандыру қорымен байланысты білім деңгейін
есептейді, төлемдердің көлемін анықтайды және т.б.
Актуарлы есептеу теориясының негізі XVII ғасырда бірнеше ғалымдардың
көмегімен қаланды. 1662 жылы ағылшындық ғалым Д.Граунттың Өлу бюллетені
негізінде жасалған шынайы және саясаттық бақылаулар атты жұмысы басып
шығарылды, бұнда алғаш рет адамдардың өлу деңгейі есептеліп, сызба
құрастырылды. Шамамен осы уақытта голландық ғалым Я де Витт өмірлік
сақтандыру тарифінің рентасы жайлы жұмысын шығарды, бұнда сақтандыру
төлемдерінің әдістерін сақтандырылған ақша өсу деңгейімен байланыстырды.
Актуарлы есептеудің дамуының келесі теорияларын ағылшын астрономы және
математигі Э.Галлея өлім деңгейіне байланысты сызбасын шығарды, оның
мақсаттары әлі күнге дейін пайдаланылады.
Актуарлы есептеулер кезінде қосымша төмендегідей көрсеткіштер
есептеледі:
- сақтандырудың бір келісімшарты бойынша орташа сақтандыру құны;
- сақтандырудың бір келісімшарты бойынша орташа сақтандыру төлемі;
- сақтандырудың бір келісімшарты бойынша сақтандыру жағдайының түсу
мүмкіндігі;
- анықталған уақыт бойынша келісілген келісімшарттар саны (мысалға, бір
жыл);
- келісім шарт бойынша болған жағдайлардың саны.
Көрсетілген көрсеткіштер тарифтік ставкаларды (брутто-ставка және нетто-
ставка), қауіп-қатер қосылымдары, шығын көрсеткіштері және сақтандыру
кәсіпорнының басқа да функционалды көрсеткіштерін қызметтің барлық
түрлерінде анықтауға және талдауға мүмкіндік береді. Актуарлы есептер
сақтандыру түріне және құралған уақытына байланысты жіктеледі (есептік және
жоспарлық) [6, 234 б.].
Есептік актуарлы есептеулер сақтандырушының жүргізіп қойған
операциялары бойынша өндіріледі, яғни бар есептік мәліметтерден
жүргізеледі. Жоспарлық актуарлы есептеулер жаңа сақтандыру түрін енгізу
кезінде жүргізіледі, бұнда шынайы қауіп-қатерлер қарастырылады. Бұл
жағдайда нарықта пайдаланылған актуарлы есептеулердің мысалында алынып,
ұқсас – біртипті сақтандыру түрлерімен салыстырылады.
Жоспарлық актуарлы есептеулер 3-4 жыл сайын дұрысталған статистикалық
мәліметтер бойынша жүргізіледі. Осылайша, жоспарлық актуарлы есептеулер
есептікке айналады. Осылайша, актуарлы есептеуде келесідей негізгі
факторларды ескеру қажет: инфляция, сақтандыру сыйақысының көлемінің
өзгеруі, кешігіп төленетін төлемдер, сақтандыру портфелінің құрылысының
өзгерісі, ірі сақтандыру төлемдері.
Актуарлы есептеулер жалпы-мемлекет территориясы бойынша; зоналық- жеке
аудандар бойынша (республика, шет, облыс); территориялық-жеке аудандар мен
ауылдар бойынша жүргізілуі мүмкін. Актуарлы есептеулердің орталығы –
тарифтік ставкаларды анықтау болып табылады.
Тарифтік ставка – сақтандыру қызметінің құны немесе көрсетілген
сақтандырудың бағасы.Тарифтік ставка ақшалық бірлікпен немесе сақтандыру
құнының пайызымен есептеледі.
Брутто-ставка деп те аталатын тарифтік ставка бойынша келісімшарт екі
бөлімнен тұрады:
- нетто-ставка – сақтандыру қорын қалыптастыруға арналған, бұдан
сақтандыру төлемдері алынады, яғни нетто-ставка толығымен сақтандырушыға
қайтарылады;
- қысым – сақтанушының кәсіпорындар бойынша сақтандыру қызметіның
шығындары, қосымша қорларға бөлу және пайда. Брутто-ставка құрылымында
негізгі орынды нетто-ставка алады, сақтандырудың түріне байланысты 60-90%;
ал қысым сәйкесінше 40-5% алады.
Қысым сақтандырушының сақтандыру қызметімен айналысатын кәсіпорын
шығынынан қосымша қорынан және пайданың пайызынан тұрады. Басты қысым –
істі жүргізуге кеткен шығын.
Сақтандыру тәжірибесінде сақтандыру ісіне кеткен шығын төмендегіше
бөлінеді:
– ұйымдық-шығындар, қоғамдық сақтандыру кәсіпорынымен байланысты;
– аквизиционды - өндірістік шығындар, яғни жаңа клиенттерді тартуға
және келісімшартқа отыруға, мүлікті бағалау, сақтандырылғандарды
медициналық куәләндыру т.с.с. кеткен шығындар;
– инкассациялық - шығындар, қолма-қол сақтандыру төлемдерін төлеумен
байланысты (сақтандыру төлемдеріне бланктар, түбіртектер, ведомосттер,
анықтамалар т.б. дайындау);
– ликвидациялық шығындар, бұған ликвидаторға еңбек ақы төлеу,
сақтандыру жағдайында болған шығындар, сақтандыру төлемдеріне кеткен
шығындар жатады;
– басқарушылық шығындар, маманданған персоналға еңбекақы төлеуге,
кеңселік және шаруашылық қажеттіліктерге, сақтанушының негізгі қорларына
және оны қамтамасыз етуге кеткен шығындар.
Актуарлы есептер сақтандыру статистикасының мәліметтеріне негізделеді.
Статистиканы зерттеу көрсеткіштерінің барлығын 2 топқа бөлуге болады –
сақтандыру қорын қалыптастыру көрсеткіштері және сақтандыру қорын пайдалану
көрсеткіштері.
Сақтандыру статистикасының негізгі көрсеткіштері
- сақтандыру объектісінің саны;
- сақтандыру жағдайларының саны;
- сақтандыру жағдайларында зардап шеккен объектілер саны;
- жиналған сақтандыру төлемінің сомасы;
- сақтандыру төлемін төлеудің сомасы;
- кез-келген сақтандыру объектісінің сақтандыру сомасы;
- бақылаудағы зардап шегілген объектіге кеткен сақтандыру сомасы.
Сақтандыру статистикасы көмегімен шығын жиілігі және әрбір тәуекелдік
топтағы шығындылық зерттеледі (мысалға, кредитті қайтара алмау тәуекелі,
автокөліктің ұрлану қаупі т.б.). Статистикалық әдістерді талдай отырып,
шығынның себебі және оның уақытта және кеңістікте орналасуы есептеледі.
Сақтандыру статистикасын талдау кезінде сақтандыру төлемінің инфляциясын
ескеру қажет. Кей кездері жалпы тәуекелділік жағдайлары өзгеруі
мүмкін,мысалға, көлік иегерлерінің барлығына міндетті түрде сақтану
жауапкершілігі енгізілгенде.
Алайда жаңа статистикалық мәліметтерді қолдану актуарлы есептеудің
дұрыс емес нәтижесін алып келуі мүмкін. Себебі, сақтандыру төлемінің нақты
сомасы анықталғанына, бірнеше жыл өтуі қажет. Актуария әрқашан таңдау
алдында тұрады деп айтуға болады: өтіп кеткен жылдардың көптеген
мәліметтерін пайдалану статистиканың сенімділігін жоғалтып, шығынға алып
келеді; тым жаңа мәліметтерді пайдалану сақтандыру жағдайы және төлемі
бойынша статистикалық мәліметтердің санын азайтып, есептеудің сенімділігі
зардап шегеді. Бұл факторларды сақтанушының қаржылық жағдайын талдау
кезінде ескерген жөн.Актуарлы есептеудің көмегімен сақтандыру кірісінің
көлемі анықталады, олар сақтандыру компаниялары сататын сақтндыру өнімінің
бағасы болып табылады. Сақтандыру кірістерін сақтанушы бірден немесе
бөлшектеп төлей алады.
Сақтандыру тәжірибесінде сақтандыру кірісінің әртүрі пайдаланылады.
Функционалды бағыты бойынша сақтандыру төлемі қауіп-қатерлік төлемге,
жинақтаушы кіріс, нетто-кіріс, жеткілікті кіріс, брутто кіріс (тарифтік
ставка) деп бөлінеді.
Қауіп-қатерлік төлем – қауіп-қатерді жабуға арналған сақтандыру
кірісінің бөлшегі, қауіпті кірістің төлемі сақтандыру жағдайының
мүмкіншілігіне тәуелді.
Жинақтаушы төлемі - өмірді сақтандыру келісімшартында қолданылады және
уақытының мерзіміне дейінгі төлемдерді жабуға арналған.
Нетто-төлем – берілген сақтандыру түріне анықталған бір уақыт
аралығында төленетін сақтандыру кірісінің бөлшегі. Оның көлемі қатердің
дамуына байланысты.
Нетто-кіріс қауіп-қатерлік кіріске қатердің дамуы жоспарланған
жағдайда тең болады. Алайда тәжірибеде жағдайдың дамуының жоспарлануы оң
немесе теріс болуы мүмкін. Сондықтан қатерлік төлемге куәлікті және тұрақты
қосымшалар қосылады, ол нетто-төлемді береді.
Жеткілікті төлем – сақтанушының шығынына қосылатын нетто-кіріс пен
қысымның сомасына тең. Жеткілікті төлемді брутто-төлем немесе тарифтік
ставка ретінде қарастыруға болады.
Брутто-төлем – жеткілікті төлем мен қосымша шығындардан тұратын
сақтанушының тарифтік ставкасы, бұл жарнамаларды, ескерту ісшараларына
кеткен шығындар, сақтандыру түрінің шығындарын төлеуге кеткен шығындармен
байланысты.
Қауіп-қатердің сипатына байланысты сақтандыру төлемдері табиғи және
тұрақты төлемдерге бөлінеді.
Табиғи төлем – анықталған бір уақыт аралығынада болатын
қатерлердіжабуға арналған және қауіп-қатерлік төлемге тең.
Тұрақты төлем – уақыттың өтуімен байланыссыз және қатерлерге байланысты
ғана уақытқа тәуелді емес сақтандыру шығындары, көбінесе мүліктік
сақтандыру келісімшартында кездеседі [7,147 б.].
Төлеу формаларына байланысты бір уақыттық, ағымдық, жылдық және бөліп
төлеуге арналған тлемдерге бөлінеді.
Бір уақыттық төлем – сақтанушы сақтандырушыға бүкіл мерзімі үшін бірден
төлейтін сақтандыру төлемі.
Ағымдық төлем – біруақыттық төлемнің бөлшегі. Оның көлемі бір
уақыттыққа қарағанда көбірек, ол сақтанушының ағымдық бөлінген шығындарымен
түсіндіріледі.
Жылдық төлем – жылдық мерзімге қойылған келісімшарт бойынша бірден
төленетін төлем.
Бөлшектелген сақтандыру төлемі – екі бөлікке (немесе айлық, кварталдық,
жартыжылдық) бөлінген жылдық төлемнің түрі. Актуарлы есептеудің теориясы
бойынша жылдық төлемге қарағанда бөлшектелген төлемнің көлемі едәуір
көбірек болады, себебі мұнда сақтанушы шығындалады.
Төлену уақытына байланысты сақтандыру төлемдері аванстық және алдын-ала
төленетін төлемдер болып бөлінеді.
Аванстық төлемдер деп сақтанушының келісімшартта көрсетілген уақыттан
бұрын төлеп қоятын төлемдерді атайды. Ол бүкіл мерзім бойынша төленеді.
Экономикалық табиғатына қарай ол бірден төленетін төлемдерге тең.
Алдын-ала төленетін төлемдер – сақтанушының келісімшартта көрсетілген
уақыттан бұрын бөлшектеп төленетін төлемдер. Алдын ала төлем мен аванстық
төлемнің айырмашылығы алдын ала төлемдер сақтандыру қоғамына түсетін
жинақтаушылық мәні бар төлемдер ретінде қарастырылады.
Қоғамдық сақтандыру төлемдерінің балансы өтпелі төлемдер, эффективті
төлемдер және нәтижелі төлемдерге бөлінеді.
Өтпелі төлемдер календарлық және сақтандырушылық жылдың сәйкес
келмеуінен туындайды, себебі сақтандыру кірістері жылдың әр мезгілінде
болуы мүмкін; сонымен қатар келісімшарт бір немес бірнеше жылға қойылуы
мүмкін.
Эффективті төлемдер ағымдағы жылда қорға сақталған келесі жылға нәтиже
ретінде жиналған төлемдердің және өтпелі төлемдердің сомасын көрсетеді. ол
сақтанушының ағымдағы жылы алған қолма-қол сақтандыру көлемінің сомасына
тең.
Нәтижелік төлем – ағымдағы жылдың жылдық нетто-төлемі мен өтпелі
төлемнің келесі жылға қатысты айырмашылығы. Басқа да тең шарттарда
сақтандыру көлемі төлем мерзіміне байланысты (ай сайын, квартал сайын,
жарты жылда 1рет немесе жыл сайын); бөліп беретін төлем периоды аз болған
сайын төлем нәтижесі де төменірек болады [7, 106 б.].
Бөліну әдісіне байланысты сақтандыру төлемдері орташа,кезеңдік және
индивидуалдық (жеке) төлемдер деп бөлінеді.
Орташа төлемдер – компания сақтандыру қызметінің өзіндік құнына кіретін
қауіп-қатерлері жайлы ақпаратты жеткіліксіз жинаса қолданылады. Орташа
төлемдерді есептеу кезінде уақытша факторларды әртүрлі қатерлер түрімен
салыстырғанда орташа көлемдерін есептейді.
Кезеңдік төлемдер – сақтандыру қызметінің өзіндік құнына кіретін
қауіптің көлеміне байланысты объектінің сақтандыру төлемі. Оны есептеу үшін
қауіптік себептерге байланысты статистикалық ақпараттар керек (мысалға,
объектінің құрылу уақыты, оның функционалды қызметі, орналасу орыны және
т.б.).
Индивидуалды (жеке) төлемдер – объектілердің барлығының өзіндік құнын
орташа арифметикалық есептеусіз, тек объектілердің жеке қасиеттерін
есептейтін сақтандыру төлемі.
Сонымен қатар тәжірибеде негізгі және қосымша сақтандыру төлемдері
пайдаланылады.
Негізгі сақтандыру төлемі сақтандыру келісім шартын орындағанда
анықталады. Ол сақтандыру объектісінің жеке қасиеттеріне және бар қауіп-
қатерлеріне байланысты көбеюі және азаюы мүмкін. Негізгі төлемге қосылатын
қосымшалар және жеңілдіктер қосымша төлемдер деп аталады.
1.3 Туристік ұйымдардың жауапкершілігін сақтандыру
Тиісті лицензияға әрі Туроператордың және турагенттің азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес сақтанушы мен сақтандырушының арасында
жасасылатын міндетті сақтандыру шартына орай туристік өнімді сатуға
байланысты қызметтер көрсететін туроператордың және турагенттің
жауапкершілігін міндетті сақтандыруды құқықтық реттеу Қазақстан
Республикасы Конституциясының, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің,
Сақтандыру қызметі туралы, Туроператордың және турагенттің азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы Қазақстан Республикасы
Заңдарының және өзге де нормативтік құқықтық актілерінің принциптері мен
ережелеріне негізделеді [8,165 б.].
Демек, туроператор мен турагенттің өз жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартын жасаспай туристік қызметтер көрсету жөніндегі қызметті
жүзеге асыруына жол берілмейді. Туроператор мен турагенттің кәсіби қызметін
жүзеге асыруға байланысты өз жауапкершілігін ерікті сақтандыру шартын
жасасуы да оларды туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартын жасасу жөніндегі міндеттен босатпайды. Туроператордың
және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты туристік
қызметтер көрсету кезінде мүліктік немесе өзге де мүдделеріне зиян
келтірілуі мүмкін пайда алушының пайдасына сақтандырушы мен сақтанушының
арасында Туроператордың және турагенттің азаматтіқ-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының
Заңына сәйкес жасасылған келісімді білдіреді.
Осы орайда туроператордың және турагенттің жауапкешілігін міндетті
сақтандыру шарты сақтандырушының (туроператордың немесе турагенттің)
Республикасының сақтандыру қызметі туралы заңнамасының талаптарына сәйкес
ресімделген сақтандыру полисін беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүние жүзілік туристік ұйымның (БҰДТҰ) болжамы бойынша Қазақстан
Республикасы тұрақты туризмді дамыту үшін болашағы бар елдер сапында.
Барлық туристік нарықта Қазақстанның табиғатына, ландшафтарына және ұлттық
мәдениетіне үлкен қызығушылық білдіреді. Сондықтан да Қазақстанда туристік
сала елдің экономикалық дамуындағы басым сала ретінде белгіленді.
Туризм экономикалық мақсатта табыс табудың ең тиімді, пайдалы және
қызықты халық шаруашылық салалардың бірі болып келеді. Туризмнің кең
тараған бір саласы халықаралық туризм. Халықаралық туризм бағыты басқа
елдермен терең танысып, басқа мемлекеттерді жақсы зерттеуге көмек береді.
Жалпы мемлекеттер, қалалар дами келе туризм кеңінен дамиды. Сондықтан
дамыған елдерде туризм қатты дамыған. Себебі кез келген турист дамыған
мемлекеттерге саяхаттайды. Ал турист жүрген жерде әр қашанда туризм дамиды.
Туризмнің халық шаруашылығының бір саласы ретіндегі даму келешегі
төмендегідей жағдайлармен анықталады:
- Қызметтерді өндіру саласында шаруашылық бой көтеруде кәсіпкерлік
менталитеттерді қалыптастырудағы жаңа құндылықтар
- Жаңа нарықтық шаруашылық жағдайында бәсекелестік ортаны
қалыптастыру және туристік қызметтің менеджментін ұйымдастыру
- Белгілі капитал қоры қалыптасқан орта класты таптарды қалыптастыру,
яғни туристік қызметтің ішкі нарықта өсуіне және де экономикадағы
жұмыссыздық деңгейін тұрақтандыруға әсер етуі
- Туристерді мемлекетті басқару және де оның ұйымдастырушы құқықтық
дайындығын қамтамасыз ету
- Туристік кәсіпорын менеджерін даярлау
Бүтіндей алғанда, туризм көпмақсатты феномен болып табылады, мысалы, әр
түрлі оқиғалар, алыс саяхаттағы романтикалар, белгілі бір құпиялар,
экзотикалық жерлерді көру және осылармен қоса жүретін денсаулық, жеке
қауыпсіздік, мүлікті қорғау, кәсіпкерлік жұмыстары және т.б. сұрақтарды
қамтиды. Көптеген елдерде туризм индустриясы ел бюджетінің негізгі үлесін
құрайды, және сол елдің экономикасы тек бір салаға ғана, яғни туризм
саласына ғана бағытталған. Біздің елімізде басқа елдерден кем емес, тіпті
олардан артық деп асырып айтсақ та қателеспейміз. Осындай тамаша табиғаты
бар, ежелден келе жатқан дәстүрі мен мәдениеті, қонақжайлылығы және т.б.
жақсы жақтары бар еліміздің туризмін неге дамытпасқа?
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірісітік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Еліміздегі сақтандыру нарығы жаңа бағыттарды қамти отырып күннен-күнге
ілгерілеп дамып келеді. Сақтандыру нарығы Қазақстандағы қаржы нарығының
стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Сондықтан олардың ел
экономикасындағы рөлі өте жоғары. Егер Батыста сақтандыру компаниялары
банктермен бірдей деңгейде позицияланатын болса, бізде әзірге олар әлі
шағын. Олардың өсіп жетілуі үшін көптеген іс-шаралар жүргізілуі керек.
Қазақстан сақтандырушылары үшін бастысы – мемлекет тарапынан қолдау бар.
Республикада міндетті сақтандыру бойынша бірқатар заңдар енгізілуде, олар
өз кезегінде сақтандырудың ерікті түрлерін дамытуға итермелейді.
Елімізде туризмнің дамуы белгілі бір табиғи және әлеуметтік ортада
жүзеге асады, және де ол соның нәтижесінде оған шешуші бір әсер етеді. Бұл
әсер әр уақытта жағымды немесе оң түрде бола бермейді. Сол себептен де
туризм саласындағы орын алатын физикалық және әлеуметтік сипаттағы қауіп-
қатерлер туризм индустриясындағы субъектілердің назарында болуы керек және
де есепке алынуы тиіс. Олар туристік қызметтегі қауіпсіздікке төнетін әр
түрлі қауіп-қатерлердің алдын алуы қажет, және де олардың мүмкіндігін
неғұрлым төмендету керек.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – қазіргі күндегі экономиканың жетекші
салаларының бірі болып саналатын туриздегі сақтандыру қызметінің
мәселелерін зертеп, оның даму келешегін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін
мынадай міндеттер анықталды:
– сақтандырудың жалпы теориялық негіздеріне тоқталу;
– қазіргі таңдағы сақтандыру компанияларының ұсынатын қызметтеріне
тоқталу;
– туризмдегі сақтандыру қызметінің мәселелерін зертеу;
– сақтандыру қызметін дамытудың келешегіне болжам жасау.
Зерттеу объектісі – туристік қызметер нарығында әрекет етуші ЖШС
Байтерек трэвел туристік фирмасы болып табылады.
Зерттеу пәні – қаржылық нарықтағы туризмдегі сақтандыру қызметінің
жағдайы, сақтандыру қызметтері, туристтерді сақтандыру қызметіндегі
ерекшеліктер, туристерді сақтандыру қызметінің маңыздылығы. Дипломдық
жұмыстың ең өзекті мәселелері туризмді жоғарғы деңгейде дамытып,
туристтердің қауіпсіз демалуы үшін жағдай жасау, сақтандыру қызметінің ісін
қолға алу шараларын қарастыру. Зерттеу барысында осы қойылған мақсат пен
міндеттерге сәйкес жұмыстар жүргізілді. Практика барысында туристік
фирмамен серіктес сақтандыру компаниясының жалпы қызметімен танысып, оның
ішінде туристерді сақтандыру қызметіне талдау жасалды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- туризмдегі сақтандыру қызметінің шетелдік тәжірибелері көрсетілген;
- Қазақстандағы туризмдегі сақтандыру қызметінің негізгі мәселелері
қарастырылған;
- ЖШС Байтерек трэвел туристік фирмасымен серіктес Казкоммерц-LIFE
АҚ ерекше сақтандыру бағдарламалары ұсынылған;
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Сақтандырудың теориялық негіздері
1.1 Сақтандырудың мәні және мазмұны
Сақтандыру шартының ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің
803 бабынан туындайды.
Осы бапқа сәйкес сақтандыру шарты бойынша сақтанушы деп аталатын бір
тарап сақтандыру төлемдерін төлеуге міндеттенеді. Ал сақтандырушы деп
аталатын екінші тарап сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға
немесе оның пайдасына шарт жасалған өзгеше тұлғаға – пайда алушыға шартта
белгіленген сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру төлемдерін төлеуіне
міндеттенеді.Сақтандыру сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүше негізде жүзеге асырылады.
Сақтандырудың түрлері Азаматтық Кодекстің 805 бабында көрсетілген. Осы
бапқа сәйкес сақтандыру: міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және
міндетті болып; сақтандыру объектісі бойынша жеке және мүліктік болып
бөлінеді.
Міндетті сақтандыру – заң актілері талаптарына орай жүзеге асырылатын
сақтандыру. Оның түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен
белгіленеді. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асрылады. Сақтанушы мен
сақтандырудың белгілі бір түрін жүзеге асыруға лицензиясы бар
сақтандырушының арасында міндетті түрде шарт жасалады.Егер міндетті
сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілермен белгіленсе, ал
ерікті сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі
бойынша белгіленеді.
Жеке сақтандыруға – азаматтың өмірін, денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру
жатады [11].
Сақтандырудың бұл түрі бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта
көрсетілген басқа адам сақтандырылуы мүмкін.Мүліктік сақтандыруға –
мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық-құқықтық жауаптылықты
қоса алғанда, оларға мүдделерді сақтандыру жатады.
Заңды тұлғаның немесе азаматтың кез келген мүддесі сақтандыру объектісі
бола алады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер тән болып келеді:
- қатынастардың ықтималдық сипаты;
- қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда –
мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке
адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
– сақтандыру қатынастарының ақшалай сипаты;
– сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
– оның іс - қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып
отырады;
– сақтандыру қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
– ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалылығы барлық
жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру – жеке тұлға немесе заңды тұлғаны білгілі бір зиян шегулерін
көптеген тұлғалар арасында (сақтандыру жиынтығы) бөлу тәсілі арқылы зиянның
орнын толтыру болып табылады. Зиянның орнын толтыру сақтандыру ұйымдарының
(сақтандырушының) иелігіндегі сақтандыру қорының көзінен жүргізіледі.
Сақтандыру іс-әрекеті және соған байланысты іс шаралар кешені
сақтандыру нарығында жүреді.
Сақтандыру нарығы дегеніміз – бұл ерекше әлеуметтік-экономикалық орта
және де сату және сатып алу объектісі ретінде сақтандыру қорғаушысы жүретін
экономикалық қатынастардың сферасы болып табылады.
Сақтандыру нарығына төмендегілер тән:
- Қоғамның сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету үшін, сақтандыру
қорларын бөлу және қалыптастыру бойынша қатынастардың ұйымдастыру формасы;
- Сақтандыру процессін жүзеге асыратын сақтандыру ұйымның
(сақтандырушылардың) жиынтығы.
Демек, сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған
кезде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға
материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану
жөнінідегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының
көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай
келеді [2, 167 б.].
Бөлу функциясы – бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтандыру жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты
сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық
функциясына байланысты болады. Бақылау функциясы сақтандыру төлемдерін
жұмылдыруды және сақтандыру қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз
етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
– міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
– сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік ;
– сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады
Жүзеге асырылатын құжаттармен сәйкес сақтандырудың міндетті түрлеріне
келесілер жатады:
- көлік транспорттарын иеленушілердің азаматтық жауапкершілігін
сақтандыру;
- транспорттық саяхаттарды сақтандыру.
Сонымен қатар бір қатар мемлекетер үшін, медициналық сақтандырудың
болуы елге кіру үшін міндетті шарттардың бірі болып табылады. Мұндай
мемлекеттер қатарына Шенген келісімінің мемлекеттері, АҚШ және басқа да
мемлекеттер кіреді [2, 211 б.].
Шенген келісімінің мемлекеттеріне бару үшін медициналық сақтандыру
жауапкершіліктің міндетті лимитімен 30 000 евро келеңсіз оқиға орын алғанда
барлық медициналық шығындарды жабуы керек, яғни оқиға орын алған жерде
жедел жәрдем көрсету, тұрғылықты журіне жеткізу немесе қаза болған жағдайда
туғандарына жеткізу.
Сақтандырудың қосымша (ерікті) түрлеріне келесілер кіре алады:
- шетелге шығу саяхатын өзгерткен жағдай салдарынан шығындарды
сақтандыру (шықпай қалуды сақтандыру);
- белсенді спорт түрлерімен айналысатын жеке тұлғалардың азаматтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- шетелге шығушылардың тұлғалық азаматтық жауапкершілігін
сақтандыру және сақтандырудың басқа түрлері.
Туристік фирмалар заңды тұлға ретінде бір қатар сақтандыру
компанияларының қызметін пайдаланады. Алайда туристік бизнесте ерікті және
міндетті сақтандырудың қосымша түрлері әрекет етеді. Туризм жүйесіндегі
сақтандыру келесі түрлерге бөлінеді:
- туристі және оның мүлкін сақтандыру;
- туристік фирмалардың тәуекелдерін сақтандыру;
- шетелдік саяхаттарда туристерді сақтандыру;
- шетелдік туристерді сақтандыру;
- азаматтық жауапкершілікті сақтандыру;
- автотранспорттық құралдардың иелерінің азаматтық жауапкершілігін
сақтандыру;
- медициналық шығындарды есепке ала отырып келеңсіз жағдайлардан
сақтандыру.
Сақтандырудың туристік жарнасы жарнаманың коммерциялық түріне жатады.
Туристтерді жеке сақтандыратын сақтандырушы ретінде жеке және заңды
тұлғалар әрекет ете алады (туристтер және турфирмалар) сақтандырылатындар –
тек қана туристтер. Алайда жеке сақтандыру кез-келген жағдайда әрқашан жеке
тұлғамен байланысты (физикалық тұлға). Мысалы, турфирма (заңды тұлға)
сақтандырушы ретінде өзінің жұмысшыларының жеке сақтандырылуын өзінің
қаражаты есебінен сақтандырылғандар ретінде жүзеге асыра алады.
Сақтандырылған туристер есебінде саяхаттай алатын 16 мен 80 жас
аралығындағы жеке тұлғалар бола алады.
Сондай – ақ әрбір адам өзінің жеке басымен байланысты мүліктік
қызығушылығын қорғауға құқықты, яғни сақтандырушы жеке басын сақтандыруда
сондай – ақ сақтандырылған жеке тұлға бола алады. Сақтандыру түрлерінің
соңғы жылдардағы өсу қарқыны мысал ретінде сурет 1 көрсетілген.
Сурет 1 – Негізгі сақтандыру түрлерінің соңғы жылдардағы өсу қарқыны
1-сурет бойынша негізгі сақтандыру түрлерінің соңғы жылдардағы өсу
қарқынын көруге болады. Соңғы мәліметтер бойынша жеке сақтандыру мен
жауапкершілікті сақтандыру жоғарғы қарқынды көрсеткіш көрсеткен Туристерді
жеке сақтандыру өз кезегінде мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың қосымша
түрі болып саналады [3, 278 б.].
Сақтандыруды қамтамасыз етудің төлемін білдіретін сақтандыру сомасы,
туристерді жеке сақтандыру келісімі бойынша сақтандырушымен келісілген кез
– келген көлемде жүзеге асырыла алады. Сақтандыруды қамтамасыз ету төлемі
орын алған келеңсіз оқиға келісімде көрсетілген сақтандырылатын оқиғаларға
сәйкес келсе, сонымен қатар сақтандыру ережелері мен шарттарына сәйкес
келген жағдайда жүзеге асырылады.
Туристерді сақтандыруда ережеге сәйкес сақтандыру оқиғаларына серуендеу
кезіндегі кездейсоқ барларда, кафелерде, немесе салт атта қыдыру кезіндегі
емес, тек қана тур жолдамамен қарастырылған жерлерде қаза болу, сондай – ақ
қысқамерзімді және күтілмеген кеселдер мен бақытсыз жағдайлар (тамақтан
улану), т.б. жатады. Жеке сақтандыруда сақтандыру оқиғаларына келесілер
жатпайды, асқындырылған, инфекциялық және рецидивті кеселдер (жүрек
қантамырлары аурулары, онкологиялық, туберкулездік және т.б. кеселдер).
Туристік сақтандыру қызметі сақтандыру жағдайы болған кезде
сақтандырушы сақтандырылушы –саяхаттаушыға мүмкін болатын зияндардың орынын
толтыру үшін өзінің міндеттемесін сататын тауар, ал сақтандырылушы
саяхаттаушы сақтандырушыға сол міндеттеме үшін сақтандыру жарнасы түрінде
(төлемдер немесе сыйақы) сақтандыру тарифінің көлеміне сәйкес белгілі бр
соманы төлейді.
- Туристік бизнесте сақтандыру компаниялары жекелеген клиенттер –
туристер ғана емес, тікелей туристік фирмалардың бәрімен жұмыс істейді.
Осыған орай туризмдегі сақтандыру қызметінің жарнамасы мыналарға
бағытталған:
- Туристік фирмалар тарапынан сақтандыру қызметіне деген сұранысты
қалптастыру;
- Жекелеген туристердің және жалпы фирмалардың сақтандыру
қызығушылықтарын қанағаттандыру;
- Сақтандыру қызметінің жаңа түрлерін нарықта жылжыту.
Сақтандыру саласындағы барлық сақтандыру фирмалары барлық жарнамалық
ақпараттық іс-шараларын мынандай 2 негізгі міндеттер бойынша бағыттайды:
- Сақтандыру компаниялардың жеке, заңды тұлғаларға (оның ішінде
туристік фирмаларға) сақтандыру қызметін көресету.
- Турситік нарықта сақтандырылушының оң әсерлі имиджін
қалыптастыру.
Туризмдегі сақтандыру жарнамасы ірі және кіші қалалрдың, елдің әртүрлі
өңірлеріндегі тұратын халықтардың сақтандыру сипатындағы қызметтермен
қамтамасыз етілуіндегі әржақтылықты немесе әртүрлі айырмашылықтарды жеуге
ықпал етеді. Бұл кезде сақтандыру қызметтерінің негізгі түрлерінің халықтың
барлықтоптары үшін саяхаттың кезінде оған қол жеткізудің мүмкіндігіне баса
назар аудару керек. Туристік фирмаларды және жекелеген туристерді жеке және
мүліктік сақтандыру және саяхаттау кезіндегі сақтандыру түрлері туралы
дұрыс ақпарат бере отырып, жарнама өз кезегінде олардың назарын аударту
керек, қызығушылықтарын ояту керек, және де нәтижелерде сақтандыру
келісімшарттын жасауға немесе қайта жаңғыртуға алып келуі қажет.
Сақтандырудың туристік жарнасы жарнаманың коммерциялық түріне жатады. Және
де туристік сақтандыру қызметтерін сақтандырушыдан сақтандырушыға
жылжытудың негізгі бір тәсілі болып табылады.
Туриздегі сақтандыру жарнаманың тиімділігі үшін маңызды жағдайлары
сақтандыру қоғамының эмблемасы, фирмалық белгісі және фирмалық стилі болып
табылады. Өйткені, дұрыс таңдалынып алынған жарнама құралдарының көмегімен
потенциалды клиентті белгілі бір сақтандыру полистерін алудағы
қажеттілігіне сендіру қажет. Өйткені, туристтерді тарту үшін, кез-келген
сақтандыру компаниясы үшін жарнама сақтандыру келісімшарттарын жасаудың
міндетті алғышарты болып табылады [3, 214 б.].
Туризмдегі сақтандыру жарнамасын дайындау кезінде мынандай негізгі
сәттерге назар аудару қажет:
- Жарнаманың бейнелік іс-әрекеті;
- Жарнама кезінде сақтандырушыға персоналды түрде бағытталу;
- Ақпараттың көздерін іздестіру;
- Сақтандыру қызметінің және сақтанушының фирмалық белгілерінің
бейнесінің болуы;
- Жарнаманың дәйектілігі;
- Сақтандыру қызметіне клиенттердің қызығушылығының дәрежесі;
- Клиенттің сақтандыру қызметіндегі артықшылықтарға
бағдарлау тәсілдері;
- Сақтандыру келісімшартын жасаған кездегі клиенттердің мотивациясы.
Туризмнің дамуы белгілі бір табиғи және әлеуметтік ортада жүзеге асады,
және де ол оның нәтижесінде шешуші бір әсер етеді. Бұл әсер әр уақытта
жағымды немесе оң түрде болса бермейді. Сол себептен де туризм саласындағы
орын алатын физикалық және әлеуметтік сипаттағы қауіп қатерлер туризм
индустриясындағы субъектілердің назарында болуы керек және де есепке алынуы
тиіс. Олар туристік қызметтегі қауіпсіздікке төнетін әр түрлі қауіп
қатерлердің алдын алуын қажет, және де олардың мүмкіндігін неғұрлым
төмендету керек. Туристік жорықтардағы қауіпсіздік туристердің жеке
қауіпсіздігін, олардың мүліктерінің сақталуын сондай-ақ саяхат барысында
қоршаған ортаға зиян келтірмеуді қарастырады.
Туроператорлар және турлар туристерге саяхат барысында мүмкін болатын
қауіп қатерлер туралы толық ақпарат беруге тиісті. Сонымен қатар олар
туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған барлық мүмкін
болатын шараларды жасауы қажет. Егерде туристер қауіпті инфекциялық
аурулары бар және оның тәуекелі жоғары болатын елдерге саяхатқа шыққан
кезде, олар халықаралық – медициналық талаптарға сәйкес алдын ала
профилактикадан өтуі қажет. Осыған орай Бүкіләлемдік Денсаулық Сақтау ұйымы
туристік ұйымдар мен туристердің өздері үшін басшылыққа алынатын Шетелге
жорыққа шығу кезінде салынатын прививкалар куәлігіне қойылатын талаптар
жасады.
Бүкіләлемдік Денсаулық Сақтау ұйымы қатерлі инфекциялардың тарлу
мүмкіндігін, сонын ішінде туризм арқылы таралу мүмкіндігін
эпидемиялогиялық жылнама және ұсыныстар шығарып отырады [4, 95 б.].
Халықаралық деңгейдегі мәнге ие карантинді аурулардың түрі:
- оба (чума);
- оспа –қабыну, ісіну аурулары;
- індет (Холера);
- сары ауру (Желтая лихорадка);
- ЖҚТБ (Вич–Спид).
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы БТҰ (ЮНВТО)-мен белгілі бір жұмыс
келісімін жасаған, оған сәйкес санитарлық бақылаудан өтумен байланысты
барлық рәсімделу туралы ақпаратын Шетелдік туризм – шекаралық рәсімдеулер
баспа жинағында шығып тұрады. Негізінен онда белгіленген халықаралық
үлгідей сертификаттармен бекітілген прививкаларды жасау қажет елдердің
тізімі көрсетіледі.
Саяхаттар кезінде қауіпті инфекциялық ауруларды болдырмас үшін белгілі
бір медициналы-санитарлық ережелер бар. Осы ережелер жорық басталғанға
дейін клиенттерге міндетті түрде туристік – экскурсиялық қызмет көрсету
стандарты бойынша ақпараттық парақтар түрінде жеткізілуі қажет. Туристік
жолдамалардың типтік формасында турист өзі баратын ел туралы және ондағы
мінез-құлықтық, іс-әрекеттік ерекшеліктер жөнінде саяхаттың ақысын төлемей
тұрып, толық танысуы қажет және сол туралы толық ақпарат алу керектігі
жөнінде ескерту болады, турист оған өзі қол қою арқылы міндеттенеді.
Өйткені шетелге шыққан кезде турист экстрималды жағдайда болады.
Өзіне таныс емес қоршаған орта, басқа климат тамақтанудың басқа режимі,
судың химиялық құрамының өзгеруі және әр түрлі аяқ асты жағдайлар және
күтпеген оқиғалар туристердің денсаулығы үшін белгілі бір қауіп тудыруы
мүмкін. Осыған орай туристерді сақтандыру бағдарламасы шетелге шығатын
туристерді жоғарыда аталғандай тәуекелдерді ескерту және олардың салдарымен
күресу жөнінде белгілі бір мақсаттарды қояды. Туризм саласына қатысты
сақтандыру дегеніміз – белгілі бір жағдайлар (сақтандыру тәуекелдері немесе
жағдайлар) орын алған кезде сақтандырудың орнын толтыратын төлемдер арқылы
сақтандыру жарнамаларынан құрылатын ақша қорлары (сақтандыру қорлары)
есебінен заңды немесе жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау бойынша
экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз. Туризмдегі сақтандыру өзінің
алдына турстік іс-әрекеттің тәжірибесінде мүмкін болатын, бірақ міндетті
емес алдын ала қарастырылған жағдайлардың жағымсыз әсерлерінен болатын
зияндардың орнын толтыруды мақсат етіп қояды [5, 161 б.].
Туризмдегі сақтандыру белгілі бір құқықтық нормативтік құжаттармен
реттелінеді. Туризм сферасындағы сақтандыру түрлері туристі және оның
мүлкін сақтандыру, соның ішінде өмірін және денсаулығын сақтандыру туристік
фирмалардың тәуекелдерін сақтандыру және т.б. түрлерге бөлінеді.
Сақтандырудың айрықша түрлері ретінде көлік құралдарының кешігуі, демалыста
сақтандырылатын тұлғалардың жүрген жеріндегі ауа-райының нашарлауы және
жолдамадан немесе ваучерде көрсетілген туристік қызметтерді пайдалану
немесе толығымен пайдаланбау кезінде болатын жағдайларды сақтандырулар
жатады.
Көптеген елдердегі заңнама бойынша жүргізушілердің азаматтық
жауапкершілігі және сонын ішінде автокөлік иесінің (автотурист)
жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру қарастырылады, шекарадан өткен
кезде жүргізуші немесе автотурист сақтандыру полисін алу қажет немесе
рәсімдеуі қажет. Еуропа одағында автотуристер үшін мұндай сақтандыру түрін
алуды жасыл карта дейді. Ол бойынша сақтандыру төлемінің мөлшері
автомобильдің классына, саяхат жасалатын елдің саяси жағдайына және
жорықтың ұзақтығына байланысты белгіленеді.
Туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық жаупкершілігі тиісті
туроператордың және турагенттің туристік қызметтер көрсетуі кезінде нақтылы
туристерге (туристер тобына) келтірілген зиянды өтеу жөніндегі олардың
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында белгіленген міндеті
ретінде көрініс табады. Өздеріне осындай, негізінен алғанда, материалдық
сипатты міндет жүктелген туроператор – өзінің туристік өнімін қалыптастыру,
алға бастыру және турагенттер мен туристерге сату жөніндегі қызметпен
айналысу құқығына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген
тәртіппен лицензия алған заңды тұлға, ал турагент лицензия негізінде
туристік өнімді алға бастыру және сату жөніндегі қызметті жүзеге асыратын
жеке немесе заңды тұлға болып табылады.
Туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершілгін
міндетті сақтандырудың мақсаты өздерінің туристік қызметтер көрсетуді
кезінде туристердің мүліктік және өзге де мүдделерін сақтандыру төлемдерін
жүзеге асыру жолымен қорғауды қамтамасыз етуге бағытталатындықтан,
туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру
объектісі осы туроператордың немесе турагенттің туристік өнімді сату
жөніндегі қызметті жүзеге асыруы кезінде туристің мүліктік немесе өзге де
мүдделеріне келтірілген зиянды олардың Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген өтеу міндетіне байланысты мүліктік мүддесін
нысаналайды. Туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті
сақтандырудың негізгі принциптеріне: туристің мүліктік немесе өзге де
мүдделерін қорғауды заңда белгіленген көлемде және тәртіппен қамтамасыз
ету; туроператордың және турагенттің өз қызметін туроператордың және
турагенттің өз қызметін туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты болғанда ғана жүзеге асыруы;
туроператордың және турагенттің туристік қызметтер көрсету қауіпсіздігін
арттыруға орай экономикалық мүдделілігі жатады.
Сонымен, өркениетті туристік қызметтер көрсету жөніндегі лицензиялауға
жататын қызметті жүзеге асыратын туроператордың және турагенттің
жауапкершілігін міндетті сақтандыру заң жүзінде белгіенген осындай және
т.б. мән-жайларды қамтиды [5, 211 б.].
Біздің елде туристерді сақтандыру ерікті және тұрақты іс болғандықтан
турист полисті (сертификат) туристерді сақтандырумен айналысатын кез –
келген сақтандыру компанияларынан ала алады, турист келісімге қол қоярдан
алдын сақтандырудың шарттарын міндетті түрде білуі керек, яғни қандай
жағдайларда сақтандыру жүзеге асырылатындығы. Егер турист ережені бұзып
аталған шарттардың бірін орындамай қалған жағдайда сақтандырушы сақтандыру
сомасын төлемеуге құқылы.
Туристерді жеке сақтандыру шартында сақтандыру жауапкершілігі жүктеле
бермейтін бөлімдер бар. Мысалы, ауыратын жағдайдағы, бақытсыз оқиға мен
қаза болу бөлімдеріне туристтің ессіз жасаған әрекеттері жатады (шарап
немесе наркоиктерді пайдалану, төбелестерге, митингтерге, көтерілістерге
қатысу, атысқа бару, өз өзіне қол жұмсау). Шетелге шығушы туристтерді жеке
сақтандыруда, өзге елге келгеннен соң, бақытсыз оқиғаның нәтижесінде
сақтандырылушымен орын алған кенеттен ауыру немесе жаралану жағдайында
әдетте ерікті медициналық сақтандыру қарастырылады. Медициналық
сақтандырудың қарапайым түрі саяхатқа шығар алдында сіздің денсаулығыңыз
жақсы, ешқандай физикалық кемшілігі жоқ, сондай-ақ асқынып кеткен немесе
жұқпалы кеселі жоқ екендігін қарастырады.
Бүгінгі күнде туристтерді сақтандыруда шығу туризмін жеке
сақтандырудың екі шартты схемасы бар:
- сервистік (немесе әрекет жасау), шетелдегі сақтандыру
қызметтерін қамтамасыз етуші кешен;
- өтемақы, ертедегі кеңес заманында кең қолданылған.
Барлық дамыған әлемде туристік фирмалардың, туристтердің және
саяхатшылардың мүліктік сақтандырылуының тәжірибесі ертеректе қабылданған.
Халықаралық туризм мен ішкі туризм бүгінгі таңда сақтандырусыз мүлде мүмкін
еместігі бәріне аян.
Сақтандыру полисі — туристтерге (саяхаттаушыларға) қауіпсіздік пен
жайлылыққа кепілдеме беретін туристтік қызметтің қажетті бөлігі. Дәл
қауіпсіздік пен жайлылық туристтердің бірге алып жүретін, сондай – ақ
саяхат барысында қаржылық (коммерциялық) істерді пайдаланатын мүлкіне
қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
АҚШ-та бүгінгі таңда 8000-нан аса мүлікті сақтандыру компаниялары
жұмыс жасайтыны бекер емес. Туристтердің мүлкін сақтандыру сақтандырылушы
мен оның жанұясының мүшелері (сақтандырыдғандар) жеке пайдаланатын
(кинокамералар, фотоаппараттар, магнитофондар, киім және т.б.) немесе
саяхат барысында өзімен бірге алып жүретін заттары сияқты, туристік
мүліктерді де (спорттық, тау шаңғы, су-серуені және т.б.) сақтандырады.
Осылайша туристік фирмалар (сақтандырушылар) мен туристтердің
сақтандыру ұйымдарымен мүліктік сақтандырудағы құқықтық арақатынасы,
мүліктік сақтандыру келісімінде және Қазақстан республикасының заңы
негізінде сақтандыру департаментімен өңделетін, мүлікті жалпы сақтандыру
ережесінің шеңберінде сақтандырудың нақты бір түріне сақтандыру ұйымымен
жеке дара жасалатын ережелерде нақты көрсетілген. Мысал ретінде туристік
фирманың мүлікті сақтандырудың ерікті қорғаудың шартты схемасын
қарастырайық.
Туристі және оның мүлкін сақтандыру өзіне туристтердің мүлкінің
жоғалуына және зардап шегуіне жауапкершілік алады. Мұндай келісімнің іске
кірісуі сақтандырылушының тұрғылықты мекен-жайынан шығу мезетінен басталады
және оның қайта оралуы кезеңінде аяқталады. Мұндай келісім бойынша,
туристер иелік ететін туристік және жеке мүліктерді сақтандыруға болады.
Багажда туристтердің тіркелген және тіркелмеген мүліктері болады. Бұдан
бөлек, сақтандыруға оның киіміндегі және денесіндегі заттар, бірге алып
жүрген жүктері сондай-ақ шетелдік саяхат барысында алынған бұйымдар жатады.
Сақтандыру жауапкершілігінің түрлері: апатты жағдайлар, өрттер,
жарылыстар, табиғаттың жағымсыз құбылыстары, жыртқыштық және тағы да басқа
күтілмеген және адейі әрекеттер, әскери әрекеттер. Туристік фирмалардың
тіуекелдерін сақтандыру қаржылық тәуекелдерді, туристердің, олардың
туыстарының, үшінші адамның тәуекелділігіне жауапкершілікті қамтиды.
Қаржылық тәукелдер қатарына келесілер жатады:
- коммерциялық тәуекелдер (төлемді кешіктіру немесе төлемеу, келісімді
бұзған жағдайда төленетін қосымша төлемдер мөлшері);
- фираманың банкротқа ұшырауы;
- кедендік заңнаманың, валюталық реттелудің, паспорттық бақылаудың және
өзге де кедендік формалдылықтардың өзгерісі;
- форс-мажорлық сипаттамадағы жағдайлардың пайда болуы;
- саяси тәуекелділіктер және т.б.
Шетелдік туристік саяхаттарда сақтандыру ережеге сәйкес келесілерді
қамтиды:
- шетелге саяхатқа шығуда кенеттен кеселеге шалыну немесе бьақытсыз
жағдайға ұшыраған жағдайда жедел медициналық көмектің көрсетілуі;
- медициналық бақылаумен сәйкес сапалы ем жүргізуге қабілетті жақын
жердегі ауруханаға жеткізу;
- медициналық бақылаумен тұрғылықты жеріне эвакуациялау;
- науқасқа және оның туыстарына хабар беру және ішкі емдік бақылау;
- егер келеңсіз жағдай болған жерге медициналық препараттарды жеткізу
мүмкін емес болған жағдайда, оны жеткізу;
- дәрігер-маманның кеңестік қызметтері (қажет болған жағдайда);
- науқас адамды немесе оның денесін тұрғылықты жері орналасқан
мемлекетке жеткізу бойынша көлік шығындарын төлеу;
- турист денесінің қалдығын репатриациялау;
- шетелде азаматтық және қылмыстық істерді зерттеуде туристке заңгерлік
көмек көрсету [6,167 б.].
1.2 Туризмдегі сақтандыру қызметінің есептеулері мен сақтандыру
төлемдері
Сақтандыру ұйымы бола отырып, корпорация Сақтандыру қызметі туралы
заңға сәйкес іс-әрекет етуге міндетті. Осыған байланысты сақтандырудың
немесе қайта сақтандырудың жеке келісім-шарты бойынша сақтық (қайта
сақтандыру) ұйымының міндеттемелердің ең жоғары көлемі меншікті капитал мен
сақтық резервтерінің 10 % - ын құрайды. Тәуекелдікті сақтандыруға
корпорация алатын көлемдердің әлеуетін көбейту мақсатымен, сондай-ақ
алапаттық сипаттағы оқиғалар кезіндегі төлем қабілетсіздігі тәуекелділігін
болдырмау үшін жетекші халықаралық қайта сақтандыру ұйымдарына
тәуекелдіктерді ішінара қайта сақтандыру практикасы жүзеге асырылады.
Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүлікті және
жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық категория
ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкіндік береді. Сақтандыру
функциялары микроэкономикалық және макроэкономикалық деңгейде бірін-бірі
толықтырушы және жеке дара ерекше жағдайларда орындалады. Тәуекелділік
функциясы – сақтандырушы сақтандыру арқылы белгілі бір тәуекелдердің
қаржылық салдарларын сақтандыру ұйымына жүктеу арқылы орындалады [6, 89
б.].
Сақтандырудың жинақтаушы – жинақтық функциясы –маңызды әлеуметтік рөлді
атқарады, яғни еңбекке қабілеттікті жоғалтқан кезде қалыпты өмір деңгейін
ұстап тұру үшін денсаулығын сақтау және белгілі бір қорды жинақтауды
қамтамасыз етеді.
Қаржыландыруды жеңілдету функцисы – бірнеше аспектіден тұрады:
- сақтандырушы сақтандыру жағдайы болған кезде, сақтандыру шартында
көрсетілген, өзіне келтірілген зиянның орнын толтыратын белгілі бір қаржы
қорын алады;
- сақтандыру жарналарын кәсіпорын шығындар топтамасына
қосуы мүмкін, яғни өздерінің тауарлаы мен қызметінің бағасына қосады;
- сақтандыру мүліктері және жауапкершілігі несие алу үшін қажетті шарт
болып табылады.
Алдын-ала ескерту функциясы – сақтандыру келісімшартын жасаған кезде
сақтандыру ұйымының андеррайтері (тәуекелдерді бағалаушы) мүмкін болатын
тәуекелдерді бағалауды жүргізеді және сақтандыру объектісінде тәуекелдер
деңгейін бақылауға мүмкіндік беретін, ескеруші сипатындағы іс-шаралардың
жүйесін жасап ұсынады. Сақтандырылмайтын тәуекелдерге басты назарды
шоғырлау мүмкіндігі функциясы – сақтандыру келісімшартын жасаған кезде
кәсіпкер өзін көптеген мазалаушы жағдайлардан өзін арылтады және толығымен
нарықтық конъюктураның тәуекелділіктерін талдауға жүгінеді және өзінің
кәсіпорынның стратегиялық менеджмент мәселелерін қарастырушымен орындалады.
Қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету функциясы
дегеніміз – сақтандыру жағдайының нәтижесінде зардап шеккен кәсіпорынның іс-
әрекеттерін қайта жандандыру және оның орнын жылдам қалпына келтіру үшін
қаржылық жағдайды жасайды. Сол үшінде қоғамда сақтандыру қорлары құрылады.
Мемлекеттік қосымша шығындардан арылту функциясы – бірден-бір сақтандыру
қорларының болуымен қамтамасыз етеді. Өйткені, оларсыз стихиялық
жағдайлардың, авариялардың салдарларын жою мемлекеттің мойында болар еді.
Ал мемлекеттің иелігінде мемлекеттік бюджет және бюджеттік емес
қорлардың шектеулі ғана қоры бар. Ғылыми-техникалық прогресивті ынталандыру
функциясы – 2 жолмен жүреді. 1) сақтандыру ұйымдастыру өздерінің
коорпоративті клиенттерінің назарын технология және өнімдердің қауіпті
элементтеріне бағдарлайды. 2) сақтандыру ұйымдары өз күштерімен және алдын-
ала ескерту іс-шараларының қолары арқылы технологиялармөнімдерді
жетілдіруге бағытталған белгілі бір туындыларды қаржыландыруға күш-жігерін
жұмсайды. Азаматтық жауапкершілік қарым қатынастар жүйесіндегі зардап
шегуші тұлғалардың мүддесін қорғау функциясы – жеке және заңды тұлғалардың
оларға үшінші бір тұлғаның келтірілген зияны үшін азаматтық
жауапкершіліктерін сақтандыру арқылы жүргізеді. Инвестициялық ресурстарды
шоғырландыру, ұлттық шаруашылық үшін экономикалық өсуді ынталандыру
функциясы – сақтандыруда олардың құрған сақтандыру резерв қорлары
мемлекеттік бағалы қағаздарға, кәсіпорынның акциясына, банкеттерге және
жылжымайтын мүлікке инвестицияланады.
Сонымен, туризмнің дамуы белгілі бір табиғи және әлеуметтік ортада
жүзеге асады, және де ол оның нәтижесінде шешуші бір әсер етеді. Бұл әсер
әр уақытта жағымды немесе оң түрде болса бермейді. Сол себептен де туризм
саласындағы орын алатын физикалық және әлеуметтік сипаттағы қауіп қатерлер
туризм индустриясындағы субъектілердің назарында болуы керек және де есепке
алынуы тиіс. Олар туристік қызметтегі қауіпсіздікке төнетін әр түрлі қауіп
қатерлердің алдын алуын қажет, және де олардың мүмкіндігін неғұрлым
төмендету керек.
Туристік жорықтардағы қауіпсіздік туристердің жеке қауіпсіздігін,
олардың мүліктерінің сақталуын сондай-ақ саяхат барысында қоршаған ортаға
зиян келтірмеуді қарастырады. Туроператорлар және турлар туристерге саяхат
барысында мүмкін болатын қауіп қатерлер туралы толық ақпарат беруге тиісті.
Сонымен қатар олар туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған
барлық мүмкін болатын шараларды жасауы қажет [7, 243 б.].
Сақтандырушылар актуарлы есепті жүргізу үрдісінде екі негізгі мәселені
шешеді:
- анықталған сақтандыру объектісінің шығындарын анықтау және талдау,
сақтандыру қызметінің өзіндік құны;
- сақтандырудың нақты бір түрінің тарифін есептеу, сақтанушының
сақтандырушыға көрсетілген қызметі үшін төлемі.
Актуарлы есептеу актуария сөзінен шыққан. Актуария (ағылшынша
actuary, латынша actuarmus – жылдам жазушы, есептеуші) – сақтандыру бойынша
маман, ғылыми дәлелденген әдістердің тарифтік ставкаларын ұзақ уақыттық
өмірін сақтандыруды есептейді, сақтандыру қорымен байланысты білім деңгейін
есептейді, төлемдердің көлемін анықтайды және т.б.
Актуарлы есептеу теориясының негізі XVII ғасырда бірнеше ғалымдардың
көмегімен қаланды. 1662 жылы ағылшындық ғалым Д.Граунттың Өлу бюллетені
негізінде жасалған шынайы және саясаттық бақылаулар атты жұмысы басып
шығарылды, бұнда алғаш рет адамдардың өлу деңгейі есептеліп, сызба
құрастырылды. Шамамен осы уақытта голландық ғалым Я де Витт өмірлік
сақтандыру тарифінің рентасы жайлы жұмысын шығарды, бұнда сақтандыру
төлемдерінің әдістерін сақтандырылған ақша өсу деңгейімен байланыстырды.
Актуарлы есептеудің дамуының келесі теорияларын ағылшын астрономы және
математигі Э.Галлея өлім деңгейіне байланысты сызбасын шығарды, оның
мақсаттары әлі күнге дейін пайдаланылады.
Актуарлы есептеулер кезінде қосымша төмендегідей көрсеткіштер
есептеледі:
- сақтандырудың бір келісімшарты бойынша орташа сақтандыру құны;
- сақтандырудың бір келісімшарты бойынша орташа сақтандыру төлемі;
- сақтандырудың бір келісімшарты бойынша сақтандыру жағдайының түсу
мүмкіндігі;
- анықталған уақыт бойынша келісілген келісімшарттар саны (мысалға, бір
жыл);
- келісім шарт бойынша болған жағдайлардың саны.
Көрсетілген көрсеткіштер тарифтік ставкаларды (брутто-ставка және нетто-
ставка), қауіп-қатер қосылымдары, шығын көрсеткіштері және сақтандыру
кәсіпорнының басқа да функционалды көрсеткіштерін қызметтің барлық
түрлерінде анықтауға және талдауға мүмкіндік береді. Актуарлы есептер
сақтандыру түріне және құралған уақытына байланысты жіктеледі (есептік және
жоспарлық) [6, 234 б.].
Есептік актуарлы есептеулер сақтандырушының жүргізіп қойған
операциялары бойынша өндіріледі, яғни бар есептік мәліметтерден
жүргізеледі. Жоспарлық актуарлы есептеулер жаңа сақтандыру түрін енгізу
кезінде жүргізіледі, бұнда шынайы қауіп-қатерлер қарастырылады. Бұл
жағдайда нарықта пайдаланылған актуарлы есептеулердің мысалында алынып,
ұқсас – біртипті сақтандыру түрлерімен салыстырылады.
Жоспарлық актуарлы есептеулер 3-4 жыл сайын дұрысталған статистикалық
мәліметтер бойынша жүргізіледі. Осылайша, жоспарлық актуарлы есептеулер
есептікке айналады. Осылайша, актуарлы есептеуде келесідей негізгі
факторларды ескеру қажет: инфляция, сақтандыру сыйақысының көлемінің
өзгеруі, кешігіп төленетін төлемдер, сақтандыру портфелінің құрылысының
өзгерісі, ірі сақтандыру төлемдері.
Актуарлы есептеулер жалпы-мемлекет территориясы бойынша; зоналық- жеке
аудандар бойынша (республика, шет, облыс); территориялық-жеке аудандар мен
ауылдар бойынша жүргізілуі мүмкін. Актуарлы есептеулердің орталығы –
тарифтік ставкаларды анықтау болып табылады.
Тарифтік ставка – сақтандыру қызметінің құны немесе көрсетілген
сақтандырудың бағасы.Тарифтік ставка ақшалық бірлікпен немесе сақтандыру
құнының пайызымен есептеледі.
Брутто-ставка деп те аталатын тарифтік ставка бойынша келісімшарт екі
бөлімнен тұрады:
- нетто-ставка – сақтандыру қорын қалыптастыруға арналған, бұдан
сақтандыру төлемдері алынады, яғни нетто-ставка толығымен сақтандырушыға
қайтарылады;
- қысым – сақтанушының кәсіпорындар бойынша сақтандыру қызметіның
шығындары, қосымша қорларға бөлу және пайда. Брутто-ставка құрылымында
негізгі орынды нетто-ставка алады, сақтандырудың түріне байланысты 60-90%;
ал қысым сәйкесінше 40-5% алады.
Қысым сақтандырушының сақтандыру қызметімен айналысатын кәсіпорын
шығынынан қосымша қорынан және пайданың пайызынан тұрады. Басты қысым –
істі жүргізуге кеткен шығын.
Сақтандыру тәжірибесінде сақтандыру ісіне кеткен шығын төмендегіше
бөлінеді:
– ұйымдық-шығындар, қоғамдық сақтандыру кәсіпорынымен байланысты;
– аквизиционды - өндірістік шығындар, яғни жаңа клиенттерді тартуға
және келісімшартқа отыруға, мүлікті бағалау, сақтандырылғандарды
медициналық куәләндыру т.с.с. кеткен шығындар;
– инкассациялық - шығындар, қолма-қол сақтандыру төлемдерін төлеумен
байланысты (сақтандыру төлемдеріне бланктар, түбіртектер, ведомосттер,
анықтамалар т.б. дайындау);
– ликвидациялық шығындар, бұған ликвидаторға еңбек ақы төлеу,
сақтандыру жағдайында болған шығындар, сақтандыру төлемдеріне кеткен
шығындар жатады;
– басқарушылық шығындар, маманданған персоналға еңбекақы төлеуге,
кеңселік және шаруашылық қажеттіліктерге, сақтанушының негізгі қорларына
және оны қамтамасыз етуге кеткен шығындар.
Актуарлы есептер сақтандыру статистикасының мәліметтеріне негізделеді.
Статистиканы зерттеу көрсеткіштерінің барлығын 2 топқа бөлуге болады –
сақтандыру қорын қалыптастыру көрсеткіштері және сақтандыру қорын пайдалану
көрсеткіштері.
Сақтандыру статистикасының негізгі көрсеткіштері
- сақтандыру объектісінің саны;
- сақтандыру жағдайларының саны;
- сақтандыру жағдайларында зардап шеккен объектілер саны;
- жиналған сақтандыру төлемінің сомасы;
- сақтандыру төлемін төлеудің сомасы;
- кез-келген сақтандыру объектісінің сақтандыру сомасы;
- бақылаудағы зардап шегілген объектіге кеткен сақтандыру сомасы.
Сақтандыру статистикасы көмегімен шығын жиілігі және әрбір тәуекелдік
топтағы шығындылық зерттеледі (мысалға, кредитті қайтара алмау тәуекелі,
автокөліктің ұрлану қаупі т.б.). Статистикалық әдістерді талдай отырып,
шығынның себебі және оның уақытта және кеңістікте орналасуы есептеледі.
Сақтандыру статистикасын талдау кезінде сақтандыру төлемінің инфляциясын
ескеру қажет. Кей кездері жалпы тәуекелділік жағдайлары өзгеруі
мүмкін,мысалға, көлік иегерлерінің барлығына міндетті түрде сақтану
жауапкершілігі енгізілгенде.
Алайда жаңа статистикалық мәліметтерді қолдану актуарлы есептеудің
дұрыс емес нәтижесін алып келуі мүмкін. Себебі, сақтандыру төлемінің нақты
сомасы анықталғанына, бірнеше жыл өтуі қажет. Актуария әрқашан таңдау
алдында тұрады деп айтуға болады: өтіп кеткен жылдардың көптеген
мәліметтерін пайдалану статистиканың сенімділігін жоғалтып, шығынға алып
келеді; тым жаңа мәліметтерді пайдалану сақтандыру жағдайы және төлемі
бойынша статистикалық мәліметтердің санын азайтып, есептеудің сенімділігі
зардап шегеді. Бұл факторларды сақтанушының қаржылық жағдайын талдау
кезінде ескерген жөн.Актуарлы есептеудің көмегімен сақтандыру кірісінің
көлемі анықталады, олар сақтандыру компаниялары сататын сақтндыру өнімінің
бағасы болып табылады. Сақтандыру кірістерін сақтанушы бірден немесе
бөлшектеп төлей алады.
Сақтандыру тәжірибесінде сақтандыру кірісінің әртүрі пайдаланылады.
Функционалды бағыты бойынша сақтандыру төлемі қауіп-қатерлік төлемге,
жинақтаушы кіріс, нетто-кіріс, жеткілікті кіріс, брутто кіріс (тарифтік
ставка) деп бөлінеді.
Қауіп-қатерлік төлем – қауіп-қатерді жабуға арналған сақтандыру
кірісінің бөлшегі, қауіпті кірістің төлемі сақтандыру жағдайының
мүмкіншілігіне тәуелді.
Жинақтаушы төлемі - өмірді сақтандыру келісімшартында қолданылады және
уақытының мерзіміне дейінгі төлемдерді жабуға арналған.
Нетто-төлем – берілген сақтандыру түріне анықталған бір уақыт
аралығында төленетін сақтандыру кірісінің бөлшегі. Оның көлемі қатердің
дамуына байланысты.
Нетто-кіріс қауіп-қатерлік кіріске қатердің дамуы жоспарланған
жағдайда тең болады. Алайда тәжірибеде жағдайдың дамуының жоспарлануы оң
немесе теріс болуы мүмкін. Сондықтан қатерлік төлемге куәлікті және тұрақты
қосымшалар қосылады, ол нетто-төлемді береді.
Жеткілікті төлем – сақтанушының шығынына қосылатын нетто-кіріс пен
қысымның сомасына тең. Жеткілікті төлемді брутто-төлем немесе тарифтік
ставка ретінде қарастыруға болады.
Брутто-төлем – жеткілікті төлем мен қосымша шығындардан тұратын
сақтанушының тарифтік ставкасы, бұл жарнамаларды, ескерту ісшараларына
кеткен шығындар, сақтандыру түрінің шығындарын төлеуге кеткен шығындармен
байланысты.
Қауіп-қатердің сипатына байланысты сақтандыру төлемдері табиғи және
тұрақты төлемдерге бөлінеді.
Табиғи төлем – анықталған бір уақыт аралығынада болатын
қатерлердіжабуға арналған және қауіп-қатерлік төлемге тең.
Тұрақты төлем – уақыттың өтуімен байланыссыз және қатерлерге байланысты
ғана уақытқа тәуелді емес сақтандыру шығындары, көбінесе мүліктік
сақтандыру келісімшартында кездеседі [7,147 б.].
Төлеу формаларына байланысты бір уақыттық, ағымдық, жылдық және бөліп
төлеуге арналған тлемдерге бөлінеді.
Бір уақыттық төлем – сақтанушы сақтандырушыға бүкіл мерзімі үшін бірден
төлейтін сақтандыру төлемі.
Ағымдық төлем – біруақыттық төлемнің бөлшегі. Оның көлемі бір
уақыттыққа қарағанда көбірек, ол сақтанушының ағымдық бөлінген шығындарымен
түсіндіріледі.
Жылдық төлем – жылдық мерзімге қойылған келісімшарт бойынша бірден
төленетін төлем.
Бөлшектелген сақтандыру төлемі – екі бөлікке (немесе айлық, кварталдық,
жартыжылдық) бөлінген жылдық төлемнің түрі. Актуарлы есептеудің теориясы
бойынша жылдық төлемге қарағанда бөлшектелген төлемнің көлемі едәуір
көбірек болады, себебі мұнда сақтанушы шығындалады.
Төлену уақытына байланысты сақтандыру төлемдері аванстық және алдын-ала
төленетін төлемдер болып бөлінеді.
Аванстық төлемдер деп сақтанушының келісімшартта көрсетілген уақыттан
бұрын төлеп қоятын төлемдерді атайды. Ол бүкіл мерзім бойынша төленеді.
Экономикалық табиғатына қарай ол бірден төленетін төлемдерге тең.
Алдын-ала төленетін төлемдер – сақтанушының келісімшартта көрсетілген
уақыттан бұрын бөлшектеп төленетін төлемдер. Алдын ала төлем мен аванстық
төлемнің айырмашылығы алдын ала төлемдер сақтандыру қоғамына түсетін
жинақтаушылық мәні бар төлемдер ретінде қарастырылады.
Қоғамдық сақтандыру төлемдерінің балансы өтпелі төлемдер, эффективті
төлемдер және нәтижелі төлемдерге бөлінеді.
Өтпелі төлемдер календарлық және сақтандырушылық жылдың сәйкес
келмеуінен туындайды, себебі сақтандыру кірістері жылдың әр мезгілінде
болуы мүмкін; сонымен қатар келісімшарт бір немес бірнеше жылға қойылуы
мүмкін.
Эффективті төлемдер ағымдағы жылда қорға сақталған келесі жылға нәтиже
ретінде жиналған төлемдердің және өтпелі төлемдердің сомасын көрсетеді. ол
сақтанушының ағымдағы жылы алған қолма-қол сақтандыру көлемінің сомасына
тең.
Нәтижелік төлем – ағымдағы жылдың жылдық нетто-төлемі мен өтпелі
төлемнің келесі жылға қатысты айырмашылығы. Басқа да тең шарттарда
сақтандыру көлемі төлем мерзіміне байланысты (ай сайын, квартал сайын,
жарты жылда 1рет немесе жыл сайын); бөліп беретін төлем периоды аз болған
сайын төлем нәтижесі де төменірек болады [7, 106 б.].
Бөліну әдісіне байланысты сақтандыру төлемдері орташа,кезеңдік және
индивидуалдық (жеке) төлемдер деп бөлінеді.
Орташа төлемдер – компания сақтандыру қызметінің өзіндік құнына кіретін
қауіп-қатерлері жайлы ақпаратты жеткіліксіз жинаса қолданылады. Орташа
төлемдерді есептеу кезінде уақытша факторларды әртүрлі қатерлер түрімен
салыстырғанда орташа көлемдерін есептейді.
Кезеңдік төлемдер – сақтандыру қызметінің өзіндік құнына кіретін
қауіптің көлеміне байланысты объектінің сақтандыру төлемі. Оны есептеу үшін
қауіптік себептерге байланысты статистикалық ақпараттар керек (мысалға,
объектінің құрылу уақыты, оның функционалды қызметі, орналасу орыны және
т.б.).
Индивидуалды (жеке) төлемдер – объектілердің барлығының өзіндік құнын
орташа арифметикалық есептеусіз, тек объектілердің жеке қасиеттерін
есептейтін сақтандыру төлемі.
Сонымен қатар тәжірибеде негізгі және қосымша сақтандыру төлемдері
пайдаланылады.
Негізгі сақтандыру төлемі сақтандыру келісім шартын орындағанда
анықталады. Ол сақтандыру объектісінің жеке қасиеттеріне және бар қауіп-
қатерлеріне байланысты көбеюі және азаюы мүмкін. Негізгі төлемге қосылатын
қосымшалар және жеңілдіктер қосымша төлемдер деп аталады.
1.3 Туристік ұйымдардың жауапкершілігін сақтандыру
Тиісті лицензияға әрі Туроператордың және турагенттің азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес сақтанушы мен сақтандырушының арасында
жасасылатын міндетті сақтандыру шартына орай туристік өнімді сатуға
байланысты қызметтер көрсететін туроператордың және турагенттің
жауапкершілігін міндетті сақтандыруды құқықтық реттеу Қазақстан
Республикасы Конституциясының, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің,
Сақтандыру қызметі туралы, Туроператордың және турагенттің азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы Қазақстан Республикасы
Заңдарының және өзге де нормативтік құқықтық актілерінің принциптері мен
ережелеріне негізделеді [8,165 б.].
Демек, туроператор мен турагенттің өз жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартын жасаспай туристік қызметтер көрсету жөніндегі қызметті
жүзеге асыруына жол берілмейді. Туроператор мен турагенттің кәсіби қызметін
жүзеге асыруға байланысты өз жауапкершілігін ерікті сақтандыру шартын
жасасуы да оларды туроператордың және турагенттің жауапкершілігін міндетті
сақтандыру шартын жасасу жөніндегі міндеттен босатпайды. Туроператордың
және турагенттің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты туристік
қызметтер көрсету кезінде мүліктік немесе өзге де мүдделеріне зиян
келтірілуі мүмкін пайда алушының пайдасына сақтандырушы мен сақтанушының
арасында Туроператордың және турагенттің азаматтіқ-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының
Заңына сәйкес жасасылған келісімді білдіреді.
Осы орайда туроператордың және турагенттің жауапкешілігін міндетті
сақтандыру шарты сақтандырушының (туроператордың немесе турагенттің)
Республикасының сақтандыру қызметі туралы заңнамасының талаптарына сәйкес
ресімделген сақтандыру полисін беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz