І. Есенберлиннің шығармасы тілінің көркемдік жүйесі мен көріктеу құралдарының тілдік табиғатын анықтау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ҰЛТ ТАРИХЫН ТАНЫТҚАН ҰЛЫ ТАРЛАН

ТИТУЛЬНЫЙ ЛИСТ
ТОЛТЫРУ КЕРЕК!!!

Аңдатпа
Қазақ мемлекетінің жеке шаңырақ көтеруі мен қалыптасуының, ақырында отарлыққа тап болған халықтың азаттық үшін күресі Ілияс Есенберлиннің тарихи романдарында арқау етіліп, көркемдік таным мен тағылым тұрғысынан қарастырылып келеді. Кеңестік идеология үстемдік құрған заманда дүниеге келген Ілияс Есенберлиннің романдары мен поэмалары (әсіресе, тарихи романдары) өткен ғасырдың 80-ші жылдары тек қана оқырмандар санасына әсер етіп қана қоймай, сонымен қатар кәсіби тарихшылар үшін де тың ізденістерге шығудың жолдарын меңзеген шығармалар болғандығы белгілі. Бізге тұстас дәуірде алғашқылардың бірі болып қара қылды қақ жарар әділет биігінен шыққан жазушы Ілияс Есенберлин болды. Оның туындылары сөз өнерінің әлемдік нұсқасына қосылып тарихты көркем пайымдаудың өзіндік үлгілері болып қала бермек.
Ілияс Есенберлиннің тарихи да, социалистік реализм тұрғысында жазылған шығармаларында мұрагерлік қасиеттер сақтала отырып, ата-бабадан, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп келе жатқан тәрбиелік маңыздылығы бар көріністер арқылы жазылған туындылар десек бұл артық айтылған сөз емес. Оның негізгі квинтэссенциясы ұлттар мен ұлттық мемлекеттердің кешегісі, бүгінгісі және ертеңгісі.
Кешегі социализм дәуірінрде қазақтың шын реалистік тарихын жазуға мүмкіндік болған жоқ. Сол жағдайда ұлттық болмысты, ұлттық рухты халық санасына сіңіруді мақсат еткен Ілияс Есенберлин бұл тақырыпқа барды. Ол мақсаты орындалып, Қазақ хандығы заманындағы өмір суреттері халыққа жетті.
Осы себептен де бұл зерттеу жұмысында жазушының төл туындылары мен оның идеялық мазмұнын меже етіп алдық.

КІРІСПЕ
Отыз жетінші-отыз сегізінші жылдардағы жаппай жазалау мен елуінші жылдардағы тар кезеңде, яғни, тар заманда (М.Әуезов), санадағы ұлттық сарқыншақтар жуылып-тазартылды, тәуелсіз намысты рух жойылып, үмітті мақсат оты өшіріліп, тындым боп тындыруға бағытталған жазалау саясаты үздіксіз жүргізілді. Осынау бір кеңестік қысымның құрсауы босаған шағымды шақта қазақ ұлты рухани кепілдіксіз қалды. Міне, сол кезде Ілияс Есенберлин алмас қылыш боп қазақ көркем ойының көгінде жарқ ете қалды. Қатерлі өткелден өтті. Айқасты. Қаһарын төкті. Жанталасты. Майдандасты. Мұхиттан өтті. Алаштың Аманатын орын - дады. Халқын Көлеңкесімен қор - ғады.Ғашықтардың Алтын құсын қолына қондырып, Махаббат мей - рамын өткізді. Ең соңында Алтын орданың тоғыз құйрықты ақ туын Ақ ордаға тігіп,Қазақ хан - дығы - алтын орданың заңды мұ - рагері дегізіп тынды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Біздің қарастырып зерттейтін нысанамыз: жазушының тарихи туындылары мен оның көркемдік ерекшеліктері. Сонымен қатар жазушы жайлы естеліктер мен оның нақыл сөздері толық зерделеніп, зерттелді. Кеңес үкіметі тұсында әдебиет пен өнеркі тек социалистік реализм тұрғысында қарастырылып, сол бағытта зерттеліп келді. Жарық көрген немесе жарық көретін қандай шығарма болсын партиялық идеология принципінен ауытқымайтын, соған сай жазылатын, соған жауап беретін. Әсіресе, тарихи туындылар қатаң бақылаудан, елеп-екшеуден өтетін. Сәл нәрсеге бола небір үлкен шығармалар қайта өіһңделіп, ұнамаған жерлері қысқартылып барып жарыққа шығатын. Ал кейбірі мүлдем қиылып, орны жазған автор қуғын-сүргінге ұшырайтын. Кеңестік кезеңде жазушылар әр кез Партия сарбазы болып келді. Сол бағытта жұмыс істеді. Әрине, олардың арасында басын тәуекелге тігіп, ойын ашық білдіретін қаламгерлер де болды. Ілияс Есенберлин солардың бірі.
Зерттеудің мақсаты. І.Есенберлин шығармасы тілінің көркемдік ерекшеліктерін оған дейінгі қазақ прозасымен, халықтық тіл үлгісімен салыстыра, ол өмір сүрген әлеуметтік және жазушылық ортамен байланысы ортақ бірліктер арқылы қарастырылмаса, алдымызға қойған мақсаттарға жету мүмкін болмайды. Сондықтан да І.Есенберлиннің шығармасы тілінің көркемдік жүйесі мен көріктеу құралдарының тілдік табиғатын анықтау зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Зерттеу жұмысының басты міндеті - Ілияс Есенберлиннің сөз өрнегін әдебиет тұрғысынан тану. Жазушы шығармашылығындағы тарихи үндестік, ондағы дәстүр жалғастығы, авторлық идея, ой-нысана, образ жасау жолдары, тарихи дерек, архивтік материал, аңыз желілерін пайдаланудағы жазушылық мақсат пен ой түю ерекшеліктері, оны қазіргі заман көріністерімен сабақтастыру.
Қазақ тіл білімінде көркем шығарма тілінің теориялық мәселелеріне
байланысты зерттеу нәтижелері басшылыққа алынды. А.Н. Қашқынбаев, А. Қалжанов, Н. Ақыш, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, М.Серғалиев, Х.Кәрімов, Б.Шалабай еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу нысанасы. І.Есенберлиннің шығармаларындағы ұлттық тілдің қолданылуының көркемдігі және туындыдағы жинақталған қазақ халқының дүниетаным тарихын, әдет-ғұрпын, салт-санасын сипаттайтын сөздер мен тілдік бірліктер.

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Тарихи жадыны жаңғыртқан жазушы
Жазушы туындыларының көркемдік идеясы
Поэзия - азабы мол ауыр жол.
Ұлттық руханияттың кесек тұлғасы
2.2 Жазушының көкейкесті ойлары
2.3 І. Есенберлин жайлы естеліктер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Ілияс Есенберлин қаламының тынымсыз қимылдап, өндіртіп жазуға кіріскен уақыт межесін сол 1965 жылдан бастап белгілесек қателеспейміз. Өйткені осыдан кейін-ақ прозалық кітаптары арасына бір жыл, екі жыл салып бірінен кейін бірі тоқтаусыз шыға бастады. Атап айтқанда, олар Айқас (1966), Қатерлі өткел (1967), Ғашықтар (1968), Қаһар (1969), Алмас қылыш (1971), Алтын құс (1972), Жанталас (1973), Көлеңкеңмен қорғай жүр (1974) романдары, Маңғыстау майданы, Аманат (1978) романдары, Алтын орда трилогиясы (1982-1983), Махаббат мейрамы, Алыстағы аралдар (1983), Аққу құстың қуанышы (1984) романдары еді.
Қ. Алпысбаев өз мақаласында: І.Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясы - партиялық идеологияның қылышынан қан тамып тұрған уақытта дүниеге келген шығарма. Ол кезде мұндай шығарманы жазбақ тұрмақ, қазақ халқының ертеректе өмір сүрген, елім деп еңіреген, ел үшін, жер үшін мерт болған батырлардың, хандардың, артында мол мұра қалдырған ақындар мен шешендердің атын атаудың өзі, олар жөнінде әңгіме қозғаудың өзі қиын еді, қауіпті еді. Ал І.Есенберлин осының бәрін біле тұрып қазақ халқының өткен тарихын бейнелейтін, тарихтан мол мағлұмат беретін бір кітап емес, бірнеше кітаптан тұратын роман жазып, оқырманға ұсынуы жай - ерлік қана емес, талантты жазушының саяси жеңісі еді, - деген болатын [1,1].
Расымен де, автор шындықты басты орынға қойып, хандық дәуірге лайық тақ таластарын әр қырынан ала отырып, шығармасын жалаң, жасанды тап тартысына құрудан бой тартады. Керісінше, қазақ халқы өміріне тән рулық тартыстың астарларын ашуға тырысады. І.Есенберлин трилогиясында Асан қайғы, Бұқар, Нысанбай сияқты атақты жыраулардың, Төле, Қазыбек, Әйтеке сынды тарихи тұлғалар, аттары бүкіл қазаққа мәлім билердің, ондаған өнер адамдарының жарқын бейнелері қатар түзейді. Атап айтар болсақ, Алмас қылыш романында - Әбілқайыр хан, Жәнібек хан, Керей хан. Жанталас романында - Қасым хан, Хақназар хан, Абылай хан, Бұқар жырау. Қаһар романында - Асан қайғы, Қазтуған, Кенесары хан, Ағыбай батыр сияқты тарихи, аты аңызға айналған тұлғалар басты кейіпкерлер болып табылады.
Ілияс Есенберлиннің өмірлік көзқарастарының жас кезден бастап ерекше қалыптаса бастауына әсер еткен оқиғалардың бірі - Атбасардан қырық шақырым жерде орналасқан Балуанкөл маңында өткізген кездер екені сөзсіз. Әсіресе Көкбай есімді қырғыз ақыннан жазушы алғаш рет Асан қайғы, Бұқар жырау, Едіге, Қобыланды, Абылай, Кенесары яғни өзінің болашақ шығармасы Көшпенділердің бас кейіпкері туралы естіген.
Ілияс Есенберлиннің туындыларындағы көркем идея мен көркем жүйе тұтастай қарастырылса ғана, жазушының нысаналы аңсары толық бағаланады. Бұл жайлы ғалым Тұрсын Жұртбай: Егерде: Алтын орда мен Көшпенділер үштағандарындағы қазақ хандығының тарихы мен ұлт-азаттық қозғалыс, Қатерлі өткелдегі алаш идеясы, Айқастағы идеологиялық қысым мен жазалау саясаты, Мұхиттан өткен қайықтағы қазақ тектілерінің қазақ жерінің тұтастығын сақтап қалу жолындағы елуінші-алпысыншы жылдардағы саяси ахуал, Маңғыстау майданындағы тұтқындағы зиялылардың рухани күресі, Ғашықтардағы өнер қайраткерлерінің ұлттық көркем ойлау мен дербес көркем шешім қабылдау барысындағы даралығы - деп, бұтарлап-бұтарлап, бұтақтап әкетсек, мәуесіз қу ағаштың өзіне ғана емексіп, оның басын қосып, нәрлендіріп тұрған алтын өзегін назардан тыс қалдырғанымыз болып шығады, - деген болатын [2,3].
Яғни қаламгерлік қарымның бар қуаты бір тудың астынан табылса ғана табысқа жетеді. Ілияс Есенберлиннің шығармасы - жалғыз-ақ көркем идеяны арқау етеді. Ол идея - қазақтың ұлттық-азаттық идеясы. Жазушының барлық шығармашылық аңсары мен мақсаты сол идеяға түбірлі түрде бағынған. Жазушы Есенберлин де сол толғақты басынан кешірді. Кешіре отырып, қазақ тарихының ауызекі шежіре мен жәдігерлердің арасындағы қиянпұрыс бұрмалар мен қайшылықтардан шындықтың қылын суыртпақтап тарту үшін көркем ойды саралай отырып, тарихи салыстыра талдауды таңдап алды.
Бұл жадағайлата баяндау емес, әдеби тәсіл. Сол тәсіл арқылы оқырманға мағлұмат та берді, әсерге де бөледі, ойға да қалдырды, яғни, көркем тәфсірлеудің негізінде көркем шығарманың да, тарихи талдаудың да міндетін мойынына алды. Сондықтан да Ілияс Есенберлин - ұлттық тарихи көркем ойлау жүйесін қазақ әдебиетіне әкелген реформатор.
Ілияс Есенберлин үлкен әдеби шығармашылық жолға бірден келген жазушы емес. А. Қашқымбаев: Мектепте оқып жүрген кезінде жазылған бірді-екілі өлең жолдары, жас кезіндегі баспа бетін көрген азды-көпті туындылары болғанымен Ілияс Есенберлин ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.