Саяси биліктің түрлері
САЯСАТТАНУ
пәні бойынша дәрістер
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
Глоссарий
Дәрістер
ГЛОССАРИЙ
Альтернатива-бірнеше мүмкіндіктің ішінен мәселенің шешімін таңдап, бірін ғана талғап алу.
Альянс-ортақ амақсаттарға жету үшін келісім-шарт негізінде жасаған ұйымдардың одағы, бірлестігі.
Анархизм-жеке адамды мемлекеттік биліктен құтқаруға бағытталған әлеуметтік-саяси ағым.
Апатридтер-ешбір мемлекеттің азаматы болып саналмайтын адамдар.
Ассамблея-халықаралық ұйым мүшелерінің жалпы жиналысы. Мысалы, БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы.
Ассимиляция- бір халықтың өз тілін, мәдениетін, ұлттық сана-сезімін жоғалтып, екінші халыққа сіңіп кетуі.
Ассоциация- белгілі бір саяси, ғылыми, шаруашылық, мәдени т.б. мақсаттарға жету үшін ұйымдасқан адамдар немесе мекемелер бірлестігі.
Бихевиоризм- жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін талдауға негізделген әдістемелік бағыт.
Буржуазиялық-демократиялық партиялар- ХІХ ғасырда Еуропа мен Солтүстік Америкада бір кезде пайда болды.
Бюрократ-азаматтрадың мүддесіне нұқсан келтіріп өз міндеттерін формалды түрде атқаратын қызмет адамы.
Волюнтаризм-саяси серкелердің қоғамдық өмір жағдайларымен санаспай, өз бетімен күштеу әдістеріне сүйеніп жүргізген саясаты.
Геноцид-адамдарды шығу тегіне, бір ұлттың, діннің өкілі болуына байланысты әдейі қыру немесе қудалау.
Геосаясат-сыртқы саясатты географиялық факторларға байланысты жүргізетін саясат.
Глобальдылық-бүкіл жер шарын қамтитын, әлемдік мәселелерді шешуге арналған ғылыми бағыт.
Гуманизм-адамзаттың еркін жетілуне негізделген мақсатты әлеуметтік қозғалыс.
Депортация-жеке адамдарды, халықтарды еріксіз, күшпен жер аудару.
Диверсификация-мәселенің әр түрлі, жан-жақты қаралуы, дамуы, саяси қызметтің көп түрлілігі.
Диктатура-қарулы күшке сүйенетін, заңмен шектелмеген шексіз мемлекеттік билік.
Еуропарламент-еуропалық бірлестіктің 12 елін қамтитын мемлекетаралық саяси мекеме.
Егемендік-мемлекеттің, халықтың, ұлттың, адамның саяси тәуелсіздігі.
Идеология-белгілі бір әлеуметтік топтар, таптар, партиялар және т.б. мақсаттары мен мүдделерін бейнелейтін, үстемдік етіп отырған қоғамдық қатынастарды орнықтыруға немесе оларды өзгертуге қызмет ететін тұжырымдардың, пікірлердің, идеялардың жүйесі.
Импичмент-жоғарғы лауазымды адамдарды конституцияны бұзғаны үшін немесе басқа қылмысы үшін жауапкершілікке тартуға және ісін сотта қарауға мүмкіндік беретін ерекше тәртіптің түрі.
Инновация-жаңалық енгізу
Охлократия-қоғамдық өмір жағдайына қанағаттанбай мемлекеттік мекемелерді басып алып, ойран салған, демократияны теріс түсінген тобыр билігі.
Парадигма-жасалатын өзгерістердің нәтижесінде туатын болашақтағы қоғамдық құбылыстың үлгісі, бейнесі.
Прагматизм-алға қойған мақсатқа іс жүзінде жету үшін ұстаған бағыт.
Инагурация -мемлекет басшысының өз қызметіне салтанатты кірісуі
Коалиция -ортақ жауға қарсы немесе мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін бірлескен мақсатты партиялар мен қоғам қайраткерлерінің бірігіуі.
Конституция-мемлекеттік және қоғамдық құрылыстың негізгі қағидаларын, принциптерін білдіретін негізгі заң.
Көппартиялылық-мемлекеттік билік үшін күрес барысында бірнеше саяси партиялардың әр түрлі мүдделері мен пікір алалығын пайдалана отырып басқару түрі
Легитимдік-халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы.
Можаритарлық жүйе-сайлау нәтижесінде үміткердің округ бойынша көпшілік дауыс алуы.
Маргиналдар-белгілі бір себептерге байланысты қоғамның негізгі әлеуметтік тобына, табына кірмей қалған аралық жағдайдағы адамдар.
Меморандум-дипломатиялық хат жазысудың бір түрі.
Мороторий-ішкі жіне сыртқы міндеттемелерді орындауды уақытша тоқтату, үзіліс жариялау.
Саясаттану - қоғамның саяси дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік заңдылықтары туралы ғылым
Саясаттану зерттеуі-қоғамтану зерттеуінің бір түрі, қоғамды саяси-идеологиялық тұтас жүйе ретінде қарастырады.
Саясаттану сауалдамасы-жеке адамдар мен топтарға ауызша және жазбаша түрінде сұрақтар қою жолымен алғашқы саяси- әлеуметтік ақпарат алу тәсілдері
Абсентеизм-халықтың саяси өмірге немқұрайды қарайтындығы
Автономия-бір мемлекеттің шеңберінде өзін-өзі басқаруға құқық берілген саяси-ұлттық құрылым
Әлеуметтік-саяси институттар- біршама жоғары ұйымдасқан әлеуметтік және саяси жүйелік түзілім.
Иделды тип-дәуірге сәйкес ұтымды құндылықтар бағытының эталоны және саяси - әлеуметтік ақиқатты тану туралы қызметі атқарушы. Негізін салған-М.Вебер.
Абсолютизм-жоғары өкімет билігі шексіз жеке-дара бір адамның қолында тұрған мемлекеттік басқарудың түрі..
Азаматтық қоғам- әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани адамгершілік қатынастары мен мемлекеттің қызмет ету қажеттігін мойындау негізінде құралатын қоғам.
Саяси- әлеуметтік байланыс- адамдардың немесе топтардың тәуелділігін және сәйкестігін көрсететін әлеуметтік әрекет.
Саяси даму-жаңа қоғамдық қатынастардың, институттардың, нормалардың, құндылықтардың қалыптасқан өзгерістері
Саяси- әлеуметтік қауымдастық - ортақ әлеуметтік белгілердің болуымен біріккен, бірлескен, адамдар жиынтығы.
Саяси нормалар - адамдардың іс-әрекетін реттейтін ереже.
Саяси прогресс - қоғамдық дамудың бағыты.
Саяси -әлеуметтік төңкеріс - қоғам дамуындағы сапалық, терең және жоғары прогрессивтісімен алмастыру тәсілі.
Саяси- әлеуметтік заңдар- қоғамның, мемлекеттің т.б. топтардың даму бағытын анықтайтын әлеуметтік және саяси құбылыстар мен процесстердің арасындағы тұрақты өзара байланыстар.
Саяси- әлеуметтік институттар - біршама жоғары ұйымдасқан әлеуметтік саяси түзілім.
Саяси- әлеуметтік коммуникация - тікелей және қарым-қатынастар мен әлеуметтік және саяси субьектілер арасындағы өзара әрекет актісі мен процесі.
Саяси- әлеуметтік конвергенция - түрлі әлеуметтік және саяси жүйелердің біртіндеп жақындасуы.
Саяси- леуметтік қозғалыс - адамдардың әлеуметтік және саяси қолдау мен қарсылық көрсетуге бағытталған ұжымдық әрекетімен байланысқан әлеуметтік және саяси процестердің формасы.
Саяси- әлеуметтік мүдделер - қоғамның, әлеуметтік топтардың, қауымдастықтардың, субьектілердің әлеуметтік-саяси әрекеттерінің себептері, қайнар көздері, талаптары, мотивтерінің қызметі.
Әлеуметтік-саяси элита-қоғамның иерархиялық әлеуметтік құрылымындағы негізгі бұқара көпшіліктен белгілі бір ерекшеліктерімен айрықшаланып, жетекшілігі, жеңілдіктері бар және мемлекеттік билікке салмақты ықпал жасайтын немесе оны жүзеге асыратын адамдар тобы, жігі.
Саяси теңсіздік - адамдардың әлеуметтік және саяси жағдайларының біркелкі еместігі.
Бедел-белгілі бір тұлғаның немесе адамдардың салмақты ықпал жасаудағыәрекеті.
Урбанизация - қалалардың, қала халқының өсуінің, қоғам дамуындағы ролінің артуы және өмір салтының таралуының әлеуметтік процесі.
2. Дәрістер
Тақырып №1 Саясаттану ғылым және оқу пәні ретінде.
Сабақтың мақсаты:
Саясаттану пәнін,қызметтерін және әдіс-тәсілдерін анықтау
Негізгі мәселелері:
1. Саясаттану объектісі мен пәні
2. Саясаттану саясат туралы билік саяси жүйе, процестер жөніндегі ғылым.
3. Саясаттану пәнін анықтаудағы негізгі амалдар.
4. Саясаттану функциялары.
Саясаттанудың зерттейтін мәселесін қарастырғанда ең алды-мен саясаттану ұғымынан бастаған жөн. Саясаттану ұғымы гректің Politik және Logos - деген сөздерінен шыққан. Біріншісі - мемлекеттік іс немесе мемлекеттік істі басқару мағынасында қолданса, ал екіншісі - ілім, ғылым деген мағынаны береді. Яғни, қорыта келгенде саясат туралы ғылым. Жалпы алғанда саясаттану дегеніміз - қоғамның саяси өмірінің қалыптасуы мен даму заңдылықтары, қозғаушы күштері, оны ұйымдастыру жолдары тәсілдері, принциптері және халықаралық саяси қатынас туралы ғылым. Дәлірек айтқанда саясаттану- саясат пен саяси билік, саяси мүдделер мен саяси қатынастар, саяси сана мен саяси мәдениет, адамдардың саяси әрекеттері мен саяси үрдістер туралы логикалық тұрғыдан негізделген біртұтас ілімдердің жиынтығы. Бір сөзбен айтқанда саясаттану - саяси теориялар мен ойлардың бірыңғай жүйесі.
Саясаттануды өз алдына, дербес ғылым дейтін болсақ, оның зерттейтін мәселесін анықтау үшін алдымен, оның зерттейтін объектісін анықтаған дұрыс. Жалпы алғанда, қазіргі қоғам өміріндегі барлық қоғамдық-саяси қатынастардың жиынтығы саясаттанудың зерттеу объектісі болып табылады. Мәселен, мемлекеттің өз ішіндегі және мемлекетаралық саяси қатынастар, таптар, ұлттар және ұлыстар, әлеуметтік топтар, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақтар, жеке адамдар арасыңдағы қатынастар. Дәлірек айтқанда, саясат-танудың объектісі - саяси.
Саясаттану ғылыми жүйенің нақтылы саласы ретінде жалпы алғанда саяси билікке, саяси мүдделерге, саяси қатынастар мен үрдістерге, саяси сана мен мәдениетке, қоғамдағы саяси жүйені ұйымдастыруға байланысты құбылыстардың диалектикалық жүйесін зерттейді деп айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда саясаттану бір-бірімен диалектикалық байланыста болатын әртүрлі теориядан тұратын табиғи құбылыс. Демек саясаттанудың зерттейтін мәселелерін жіктейтін болсақ, оларды мынандай үш топқа біріктіруге болады. Біріншісіне, саясаттың әлеуметтік және идеялық-теориялық негіздерін, саяси құбылыстарды белгілі бір жүйеге келтіретін белгілері мен сипаттарын, қоғамның белгілі бір нақтылы тарихи кезеңдеріне сәйкес келетін саяси парадигмаларды жатқызуға болады. Екіншісіне, саяси жүйе және саяси мәдениет, саяси сана, әртүрлі саяси жүйелердің ортақ, белгілері мен ерекшеліктері, олардың ұтымды жақтары мен кемшіліктері, саяси режимдер, олардың өзгеріп және ауысып отыру жағдайлары т.б. жатады, үшіншісіне, саяси институттар, саяси процестер, саяси әрекеттер мен адамның саяси мінез-құлықтарын, саяси көсемдік пен саяси элита мәселелерін топтастыруға болады.
Бірінші топтағы мәселелерге байланысты саясаттану саяси идеялардың әртүрлі ағымдарын зерттейді. Мәселен, консерватизм, либерализм, радикализм, экстремизм, конформизм, авантюризм, анархизм, лоббизм, бонапартизм, этатизм, демократизм, социализм, плюрализм, гуманизм, реализм, позитивизм т.б. ағымдар.
Саясаттанудың негізгі қатегорияларының бірі - билік. Осыған байланысты саяси биліктің дәстүрлі теорияларын зерттейді. Оларға: монархия, аристократия, автократия, авторитаризм, деспотизм, охло-кратия, плутократия, тирания, тоталитаризм, этатизм, элитаризм, бюрократия, олигархия (финанс билігі), теократия, технократия т.б. жатады.
Саясаттану саяси ілімдердің утопиялық, діни, ғылыми түрлерін зерттейді. Сонымен бірге саяси білімнің ғылыми емес төмендегідей түрлерін де қарастырады. Мысалы: саяси жалған хабар, саяси көнерген ұғымдар, саяси өсек, саяси эмоциялар, сыбыстар т.б.
Екінші топтағы мәселелерге байланысты саясаттану қоғамның саяси жүйесінің қажеттілігі мен оны құру мәселерін, оның әрекет ету заңдылықтары мен принциптерін қарастыра отырып, саяси жүйенің элементтерінің қоғамдағы орны мен рөліне, қызметіне талдау жасайды. Мемлекеттің, саяси партиялардың, қоғадмдық ұйымдардың, әртүрлі еңбек ұжымдары мен нарықтық құрылымдардың қызметінесаяси баға берін, олардың рөлін көрсетеді. Олардың өзара қатынастарын қарастырады. Мемлекеттің саяси бағдарламаларына талдау жасау, оны болжау және оны іске асыру механизмдерін зерттейді. Мемлекеттік саясаттың жүруін бақылап отыратын өкімет органдарының жұмыстарын қарастырады.
Саяси режимдерге қатысты мәселелерді қарастырады. Саяси режим дегеніміз саяси билікті жүргізудің заңды тәртібі мен әдістер жүйесі болғандықтан, сондай-ақ, әдетте билікті жүргізу тәжірибесі конституциялық негіздерге сәйкес келе бермейді. Осыған байланысты саясаттану ғылыми саяси режимдердің демократиялық және анти-демократиялық түрлерін де зерттейді. Мәселен, парламенттік және президенттік режим, авторитарлық, тоталитарлық режимдер, олардың ортақ белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін анықтап отырады. Олардың бірінен екінші түріне ауысып отыруы мен араласып келіп отыру заңдылықтарына талдау жасалынады.
Саяси мәдениетке байланысты, саясаттану саяси мәдениет ұғымын, саяси мәдениеттің қалыптасу процесін, оның ішкі құрылымын, саяси мәдениеттің мазмұндық сипаттарын, ұлттық сипаттың ерек-шеліктерін қарастырады. Сонымен бірге саясаттың, саяси нанымдардың рухани негіздерін, саяси актілердің моральдық және аморальдық жақтарына талдау жасайды.
Саясаттану саяси санаға қатысты, оның құрылымын, деңгейлерін, қалыптасу көздерін қарастыра отырып, сонымен бірге саяси сананың әлеуметтік негіздерін зерттейді. Саяси сананың қоғамдық санамен, мәдениетпен, адамның саяси мінез-құлқымен байланыстыра келіп, саяси сана қоғам саяси болмысының субъективтік бейнесі болатындығын дәлелдейді.
Саясаттанудың зерттейтін мәселелерінің үшінші тобына келетін болсақ, оның негізгілерінің бірі-саяси процесс. Бұған байланысты саясаттану қоғамның негізгі салаларына қарай бөлінетін саясаттың бағыттарын қалыптастыру және оларды іске асыру жағын қарастырады. Саяси шешімдерді, заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесінің қызметтері зерттеледі. Халықтың және оның топтарының саясатқа араласу белсенділігі, қоғамдағы әртүрлі саяси қозғалыстар, саяси тұрақтылық пен оның өзгеру мәселелері, ақпарат құралдарының орны мен рөлі айқындалады. Сонымен бірге бұқаралық стихиялық қозғалыстарды, саяси процестердегі қысым жасау мәселелерін, ымыраға келу, саяси протест, саяси популизм, лоббизм, сайлау жүйесін де зерттейді.
Саясаттануда ең бір маңызды орын алатын, күрделі мәселенің бірі саясаттағы жеке адамның, дара тұлғаның орны мен рөлі. Мұның өзі саясаттың барлық субъектілерінің, сайып келгенде жеке адамның саясатқа араласуы және оның белсенділігі мен енжарлық мәселесін көрсетеді. Саясаттану адамның саяси ойы мен ісінің кейбір жалпы адамгершілік қасиеттеріне көңіл бөледі. Мәселен, шыншылдық, хабардарлық, жауапкершілік, патриотизм, білімдарлық, батыл ой, әділдік, әлеуметтік белсенділік т.б. қасиеттердің қалыптасуына көмектеседі.
Саясаттану саяси элита, саяси басшы (лидер) мәселелерін де қарастырады. Саяси элитаның қалыптасуының антропологиялық жақтарын қарастыра отырып, оның типологиясын көрсетеді. Саяси элитаның қоғам саяси жүйесіндегі орнын, қызметін анықтайды. Саяси элиталардың ауысу заңдылықтарын қарастырады. Саяси элита мен билеуші таптың, қоғамның арасындағы өзара байланыстың ерекшелігін ашып көрсетеді. Қазіргі дүниедегі элитарлық және партиципаторлық концепциялардың мән-мағынасына талдаулар жасайды.
Саяси басшылардың рөлі анықталып, түрлеріне сипаттама беріледі. Олардың арасындағы өзара байланыстарын көрсете отырып, саяси басшылардың қоғамды нақтылы жағдайлармен байланыстылықтары қарастырылады. Сондай-ақ, саясаттану саяси басшылардың басшылық жүргізу стильдерімен тәсілдерн де зерттейді.
Саясаттанудың зерттейтін мәселесінің тағы бірі - ол халықаралық саяси қатынастар жүйесі. Қазіргі дүниежүзілік аренада болып отырған әртүрлі әлеуметтік-саяси іргелі өзгерістерге саяси баға бере отырып, мемлекетаралық қатынастарға теориялық тұрғыдан тұжырым-дар жасау міндетін атқарады. Сонымен бірге, саясаттану халықаралық қатынастарда бұрынғы таптық мүддеден көрі жалпы азаматтық мүддені бірінші кезекке қоюдың маңыздылығын, қажеттілігін көрсетеді. Жалпы адамзаттың құңдылықтарға негізделетін жаңа ой жүйесін қалып-тастырып отырады. Халықаралық саясатты дүниенің біртұтастығы принципі тұрғысынан жүргізудің заңдылықтарын ашып көрсетеді.
Саясат және оның мәні. Саясат ұғымына тоқталатын болсақ, саясат дегеніміз - қоғамдағы үлкен әлеуметтік топтар мен таптар, ұлттар мен ұлыстар, олар мен мемлекет арасындағы, қарым-қатынас барысындағы олардың өз мүдделерін қорғауға, іске асыруға, саяси билікті жеңіп алуға, сақтап қалуға бағытталған және оны қолдау тәсілдері жайлы әрекеттер жүйесі.
Саясат қоғамның дұрыс қызметі және оның өмірін қамтамасыз ету үшін қажет сол үшін дүниеге келген. Сондықтан саясат қоғамның қажетті әрі маңызды элементі болып табылады.
Саясаттың қоғамдағы рөлі мен маңызы, оның атқаратын қызметінен келіп шығады:
Қоғамның жалпы мақсатын анықтау
Қоғамның тұтастығы мен тұрақтылығын сақтау
Қоғамдағы қатынастарды реттеу мен бөлу
Шешімдер қабылдау
Саясаттың ерекшелігі оның мемлекеттік билік мәселесіне байланысты болуында. Саясат биліктің түрін, мақсатын, мазмұнын анықтауға және билікті қолдану әдісіне ықпал етіп отырады. Саясаттың өзекті мәселесі - белгілі идеология негізінде құрылған мемлекеттік билік жүйесі. Мәселен: орта ғасырдағы монархиялық режим абсолютизм идеологиясы негізінде жүргізілді. Ал 18-ғасырдың аяғында - буржуазиялық идеологияға негізделген саяси режим пайда болды.
Саясат қоғамның әртүрлі салаларына байланысты мынандай бағыттарға бөлінеді: экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, мәдение, ғылыми - техникалық, әскери, экологиялық, демографиялық, аграрлық, финанс, инвестициялық, кадр т.б. саясаттар.
Саясат әртүрлі деңгейде, ауқымда, формада, мерзімде жүріп отырады.
Саясаттың ең басты мақсаты - ол оның бағыттары, деңгейлері, формалары арасындағы байланысты, бір-біріне өзара ықпалын, олардың үйлесімділігін және әрекет ету механизмдерін анықтау болып табылады.
Саясаттың объектісі қоғам болып есептеледі. Субъектісі-қоғамдағы үлкен әлеуметтік топтар (таптар, ұлттар мен ұлыстар), мемлекет, партиялар, нақтылы жеке адам. Саясаттың негізгі мәселесі мемлекеттік билік, ал билік белгілі бір таптың екінші тапты өзіне бағындыру қабілеті болғандықтан, таптардан, әлеуметтік топтардан тыс саясат болуы мүмкін емес. Сонымен саясаттың қарастыратын басты мәселелерінің бірі - саяси қатынас мәселесі.
Күнделікті қоғам өмірінде саяси қатынас таптар арасындағы өзара қатынасы ретінде билік арқылы көрініс тауып отырады. Саяси қатынас ең алдымен үстемдік және тәуелділік арқылы жүргізілетін адамдар арасындағы қатынас белгілі бір тарихи кезеңде объективтік қажеттілік. Мұнысыз қоғамдық қызметтің жүруі мүмкін емес. Әдетте үстемдік жүргізетін тап - ол, қолында иелігі бар, қожалығы, билігі бар тап, ал ондайы жоқ тап тәуелді тап. Сондықтан бұл жағдай саяси қатынастың экономикалық негізі болып есептеледі. Бірақ, саяси мүдде тек қана экономикалық жағдаймен шектелмейді, ол жалпы таптық, ұлттық мүдделерді де қамтиды. Ал саяси мақсатты көп жағдайда өкімет мақсаты деп түсінген дұрыс. Яғни қоғамды дұрыс басқарудың өзі саяси мақсатқа жатады. Саяси мақсат жоқ жерде, қоғамды басқару жоқ, демек саясат жоқ деп айтуға болады. Тіпті алғашқы қауымдық құрылыстың өзінде саяси мүдделер, саяси мақсаттар пайда болып, саяси жүйенің алғы шарттары қалыптаса бастады десек қателеспейміз. Мәселен, алғашқы қауымдық, құрылыста-ақ әлеуметтік өмірге, жеке адам мен оның туыстық қарым-қатынасына байланысты басқарудың кейбір мүдделік және мақсаттық түсінік-ұғымдары қалыптасты. Саяси мақсат, мұраттардың өзі саяси мүдделерден басталады. Мұнда өкімет туралы мәселе жатыр. Саяси мүдденің негізгі мазмұны - ол саяси билікті жеңіп алу қажеттілігі. Әлеуметтік құрылым тіршілігінің сипатын, ерекшелігін анықтайтын басты элемент ең алдымен, үлкен әлеуметтік топтар: таптар, ұлттар, ұлыстар, олардың қауымдастығының формасы мемлекет, саяси партиялар, кәсіптік одақтар болып келеді. Әлеуметтік топтар және олардың ұйымдары белгілі бір идеологиялық құндылыққа негізделеді. Қазіргі жағдайдағы саяси қатынас пен қозғалыстарға негіз болатын үш басты құндылықтың түрлерін айтуға болады: ұлттық теңсіздік, қауіпсіздік пен тәуелсіздік; экономикалық молшылық және даму; еркіндік және конституциялық праволар. Алайда, саясат қоғамдық өмірдің бір ғана жағы болғандықтан оған қоғамдағы басқа экономикалық, әлеуметтік, рухани-идеологиялық жағдайлар да ықпалын тигізеді. Осыған байланысты саясатқа әсер ететін жағдайларды өзінің ықпалы дәредесіне қарай бірнеше деңгейге бөлуге болады. Бірінші деңгейдегі жағдай - ол дүниежүзілік және жалпы адамзаттық, жағдай. Екіншісі - елдегі экономикалық, әлеуметтік, рухани-идеологиялық ахуал. Үшіншісі - нақтылы тарихи кезеңдегі қоғамның алдына қойып отырған негізгі мақсаттарының мазмұны мен сипаты. Төртіншісі - қоғамдағы нақтылы саяси өмірдің ахуалы. Қоғамның саяси өмірі басқаларға қарағанда дербестеу болады және онда саясаттың субъектілері, стратегиялық, тактикалық мақсаттары күрт өзгеріп отырады.
Саясат экономикалық заңдарды саналы түрде қолдану түрі болғандықтан саясат экономикаға белсенді ықпал етеді. Оны мынадан көруге болады.
1. Саясат экономиканың даму бағытына тура ықпал етуі мүмкін. Бұл жағдайда халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарып, қоғам прогресті түрде дамуы мүмкін. Яғни саясат қоғам дамуы мақсатын оны іске асыру жолдарын анық көрсетеді және оны іске асыру үшін халықты ұйымдастырады. Экономикалық мәселелерге нақтылы дұрыс саяси мақсаттар, міндеттер қойылмайынша бірде бір тап өз билігін қолына ала да, ұстап та тұра алмайды. Яғни, саясат экономикалық мәселелерді шешу құралы болып келеді.
2. Саясат экономикаға кері ықпал етуі мүмкін. Бұл жағдайда саясат белгілі бір дәрежеде, бағытта экономиканың дамуына кадергі жасап отырады. Өйткені, саясат экономиканың табиғи даму зандылықтарына қайшы келіп, өндіргіш күштер мен өндірістіік қатынастардың арасындағы үйлесімділік заңын бұзып, олардың арасындағы конфликті тереңдете түседі. Мұндай үрдістер қоғам экономикасының даму бағытына қарама-қайшы, немесе сыңар жақты жалаң істерге жол береді. Әдетте мұндай саясат саяси авантюризмге, субъективизмге әкеледі де түбінде күйзеліске, дағдарысқа ұшырауы мүмкін. Оны біздің бұрынғы Кеңес Өкіметі тұсындағы тәжірибемізден-ақ көруге болады. Мәселен, саясаттың экономика үстінен үстемдік етуі, оның экономикалық заңдармен санаспауы басым болды. Сондықтан көптеген саяси шешімдер экономикалық жағдайларға қайшы келіп, өз шешімін таба алмай жатты. Мысалы: Сталинның коллективтердірудегі асығыстығы, Хрущевтік 80-жылдары коммунизмге өту туралы тезистері, Брежневтің - кемелденген социализмді жариялауы, Горбачевтің - жеделдету концепциясы мен арақты мүлдем жою үшін күресі. Сонымен өткен тарихи жағдай саясаттың басқа қоғамдық салалардың үстінен үстемдік етуінің дәлелі болды. Ал қазіргі жағдай қоғамдық өмірдің барлық, салаларында, әсіресе, экономикада саяси қатынастардың рөлін ескермеудің немесе саясаттың қоғам дамуына ықпалының әлсіреуінің дәлелі болып отыр. Шаруашылықтың құлдырауы, халықтың әлеуметтік - экономикалық жағдайының күрт төмендеуі, бағаның өсуі, ақша инфляциясы халық арасындағы саяси қобалжуларды, сенімсіздіктерді ұлғайтуда. Бұдан біз ел басшыларының қоғам дамуын жоспарлау ісінде өзіндік ерекшеліктердің жоқтығын немесе әлемдік тәжірибеден Қазақстан жағдайына тиімді үлгіні таңдап алудағы дәрменсіздікті байқаймыз. Осыдан саясатты ғылымға негіздей отырып, дәйекті жүргізу, қоғамды ғылыми тұрғыдан басқару да саясаттанудың зерттейтін мәселелерінің бірі болуға тиіс деп айтуға болады. Себебі, қоғамдағы саяси басшылық әлеуметтік экономикалық өркендеудің сыннан өткен, сұрыпталған нақтылы ғылыми-теориясына негізделуді, сүйенуді талап етеді.
Саясат идеологиямен де тығыз байланысты. Идеология таптар-дың ең алдымен экономикалық, әлеуметтік т.б.мүдделерінің теориялық көрінісі. Сондықтан идеология экономикалық-әлеуметтік т.б. саясаттардың іске асырылуындағы идеялық құралы болып есептеледі. Идеологиядан бас тарту саясаттың құнсыздануына әкеліп соғады. Идеология саяси іс-әрекеттердің теориялық негізі. Сондықтан, идеологиясыз саясат болмайды. Олай болса идеология кез келген мемлекетке тән табиғи нәрсе. Алайда саясат пен идеологияның арасындағы байланыс, идеология саясаттың теориялық негізі болумен ғана шектелмейді. Сонымен бірге саясат халыққа идеологиялық тәрбие берудегі құралы болып есептеледі. Өйткені оның қолында қоғамдық-саяси теорияны жасау үшін барлық жағдай бар. Сондықтан билеуші тап өз идеяларын, көзқарастар жүйесін тәуелді тапқа күшпен енгізеді, халықты рухани жағынан иландырады, яғни идеологиялық үстемдік жүргізеді. Ол үшін олар арнайы мекемелер, ұйымдар, институттар құрады солар арқылы өз идеологиясын жүргізіп отырады. Оған қарсы көзқарастармен күрес жүргізеді.
Ал енді қоғам мәдениетінің саясатқа тигізетін ықпалына келетін болсақ, мынандай ықпал ету бағыттарын айтуға болады. Біріншіден, жеке адамды тәрбиелеуде және оны әлеуметтік ортаға бейімдеуде, демек адамды білім беру және кәсіптік оқыту, тәрбиелеу арқылы қоғамдық жағдайларға икемдеу. Олардың өз мінез-құлқын қоғамдағы әлеуметтік нормаларға, қағидаларға сай реттеп отыруға тәрбиелеу. Екіншіден, саясат субъектілерінің іс-әрекеттеріне бағыт-бағдар беретін қоғамда материалдық, рухани мұралар жүйесінің қалыптасуы. Үшіншіден, іс-әрекеттер мен мінез-құлықтардың және әртүрлі саяси мәселелерді іске асыру үлгілерін жасау. Ондай мінез үлгілері адамның әрбір саяси жағдайға көзқарасын айқындап отырады. Төртіншіден, мәдениеттің саяси өмірге ықпалы саяси институттар қызметінің модельдерін жасау арқылы көрінеді.
Сонымен, саяси қоғамның барлық салаларымен тығыз байланысты. Саяси қоғамның барлық жақтарының табиғи бірлігін қамтамасыз етудің тұтқасы болып табылады. Егер қоғамның барлық салалары саясат арқылы жүзеге асырылып отырса, ал саясат қоғамдағы белгілі бір экономикалық, мәдени, идеологиялық құрылымдар (ұйымдар, мекемелер, бірлестіктер, институттар т.б.) арқылы іске асырылады. Яғни саясаттын өзі экономикадан, идеология мен мәдениеттен тыс өмір сүре алмайды.
Саясатты, сонымен бірге, өнер деп қарастыру керек. Өйткені, саясаттың объектісі де, субъектісі де адам. Сондықтан саясаттың сапасы, деңгейі, тиімділігі, сауаттылығы әрі қуаттылығы көп жағдайда саясаткердің, ел басшысының, сайып келгенде, жеке адамның қабілетіне, ішкі мәдениетіне, білімдарлығына, тапқырлығына, творчестволық іскерлігіне байланысты. Демек, саясаттың дұрыс жүруі саясаткердің қоғамдағы бар табиғи-әлеуметтік мүмкіндіктерді пайдалана білуімен, теориялық негіздер мен принциптерді қолдана алуымен, саяси шешімдерді қабылдауда творчестволық батылдық көрсете алуымен және оны қоғамның келешегін болжай алатын логикалық көрегендіктермен байланыстыра білуіне тәуелді. Саясаттың өнер болуы ең алдымен саясаткердіңхалықпен жұмыс істей білуінде және оның саясат объектісі мен субъектісінің біртұтастығын тани білу және мойындай білу қасиетімен байланысты. Саясаткердің мұндай қабілеттері оның ішкі рухани дүниесіне сай болып келетін ерекше жеке қасиеттеріне де тәуелді. Мәселен, адамгершілігі, халық пен ар-намыс алдындағы жауапкершілігімен, психологиялық құрылымымен, мінезіндегі салмақтылық, тұрақтылық, табандылықпен халықтың пікірімен санаса білу және олардың көңіл-күйін түсіне білу мүмкіндіктерімен де байланысты. Саяси басшылардың іскерлігі оның қалың бұқараны саяси өмірге қатыстыра білуінен, қоғам дамуының тарихи кезеңіне, халықтың саяси мәдениет деңгейіне сәйкес келетін саясаттың түрлерін және оны іске асыру құралдары мен әдістерін, тәсілдерін таңдап алу қабілетінен көрінеді. Мәселен, қазіргі саясаткерлер елдегі экономикалық, әлеуметтік, мәдени-рухани, ғылыми-техникалық, финанс, инвистициялық, кадр саясаттарында Республиканың табиғи және әлеуметтік ресурстарының ерекшеліктері ондағы экологиялық, демографиялық, мәдени, ұлттық факторлар толық ескерілуде ме деген мәселе тұрады. Елдің өзіндік ерекшеліктерін түсіне білу саяси басшының даралығына, ерен қабілеттеріне байланысты құбылыс. Саясатты өнер деп мойындамау әртүрлі жағымсыз: субъективизм, волюнтаризм, трайбализм т.б. сияқты салдарды туғызатыны белгілі. Сондықтан саясат өнер ретінде көпжақтылы, көпмәнді өте күрделі процесс.
Саясат қоғамда үлкен өзгертуші, айқындаушы күшке айналуы үшін ол қоғам дамуының негізгі заңдылықтарына сүйенуі қажет. Ол зандылықтар ғылым арқылы айқындалады. Сондықтан саясат ғылымға негізделуі керек, яғни саясат ғылыми саясат болуы тиіс. Саясатты ғылым ретінде қарастыратын болсақ, ол - ғылым. Өйткені, саясат-қоғамдық даму заңдылықтарына негізделеді. Кезінде, В.И.Ленин өзінің Коммунизмдегі солшылдықтың балалық ауруы - деген еңбегінді саясат - ғылым және өнер - деп көрсеткен. Саясат таппен бірге пайда болғанымен ғылым болып кешірек қалыптасты. Яғни қоғам дамуының заңдылықтары ашылғаннан кейін ғана және ірі қоғам қайраткерлері, ойшылдар ғылым негізінде әлеуметтік процестерге ықпал ете бастағаннан бастап саясат ғылымға айналды деп айта аламыз. Әрекетсіз - заңдылық жоқ. Егер адам әрекеті қоғамның даму заңы мен санаспаса онда ол нәтижесіз болады.
Саясаттың ғылым ретінде қалыптасуына әсер еткен жағдайлар біріншіден, қоғамдық, дамудың заңдарының ашылуы және олардың саяси әрекеттерде басшылыққа алынуы. Екіншіден, әлеуметтік дамудың кез келген кезеңінде оның басты әлеуметтік күші тап болып есептеледі. Сол тап қана объективтік заңдылықтарды өзінің практикалық қызметінде қолдана алады. Үшіншіден, саясаттың ғылым болуына ықпал ететін фактор - ол қоғамда нақтылы бір идеологияның бекітілуі және оның халық санасында орнығуы. Төртінші жағдай, ол саяси әрекетті жүргізетін ұйымдардың институттардың болуы. Ол үстем таптың ұйымы. Олай болса, осы ұйымдар таптың, жеке адамның мүддесін қорғау үшін белгілі ғылымға сүйенуі керек.
Сонымен саясат ғылым ретінде - ол партия мен мемлекеттің мақсат міндеттері, заңдылықтары қозғаушы күштері, халық қызметінің негізгі мазмұны туралы логикалық бірліктегі білімдер жүйесі. Екінші сөзбен айтқанда неге саясат ғылым болады. Десек, өйткені ол қоғамның саяси өмірі жөніндегі ілім. Осыдан саяси ғылым келіп шығады, ал оның негізгі мәселелері: қазіргі жағдайдағы саясаттың мәні мен мазмұны; оның айқындаушы белгілері мен принциптері және негіздері; қоғамдық өмірдің негізгі бағыттары бойынша басты мақсат-міндеттері, олардың заңдылықтары, қозғаушы күштері және олардың бір-біріне ықпал ету механизмдері; саясаттың әртүрлі жақтарының арасындағы қарым-қатынас; саяси мәдениеттің және қоғам мүшелерінің қоғамдық-саяси әрекеттерінің рөлі; өмір сүріп жатқан саяси мемлекеттер мен партиялардың саясатына, әлеуметтік саяси күштердің әрекеттеріне ғылыми сипаттама беру. Саясатты ғылым ретінде танытатын ғылымның саласы - саясаттану болып табылады.
Саясаттундың зандары мен принцип-тері, категориялары мен тәсілдері. Саясаттанудың заңдарын үш топқа бөлуге болады. 1. Саяси-экономикалық заңдар. 2. Әлеуметтік заңдар. 3. Саяси психологиялық заңдар.
Саясаттану өзінің танымдық процесінде мынандай негізгі принцип-терге сүйенеді:
1. Саясаттану қоғамның саяси өмірін үнемі қозғалыста болатын құбылыс ретінде қарастырады.
2. Саяси өмірді үнемі қайшылықта болатын процесс ретінде тану принципіне негізделеді.
3. Саясаттану саяси құбылыстардың, жалпы саясаттың ішкі біртұтастығын мойындау принципіне негізделеді.
Бұл бүкіл қоғамдық саяси процесті бірбүтін қозғалыс ретінде тануға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, саясаттану ғылыми танымның мынандай жалпы философиялық принциптеріне де сүйенеді: тарихи-логикалық сабақтастық принциптері, абстракциядан деректілікке өту; жалпының, ерекшенің және жекешенің диалектикалық бірлігі принциптері.
Саясаттанудың ғылым ретінде өзінің категориялары жүйесі бар. Категориялар дегеніміз әр ғылымның бүкіл құрылымдық табиғатын айқындауда, түсіндіруде қолданатын негізгі ұғымдар тізбегі.
Саясаттанудың негізгі ұғымдарына төмендегілерді жатқызуға болады: саясат, саяси өмір, саяси жүйе, саяси процесс, саяси қозғалыс, саяси ұйымдар, саяси мүдде, саяси партия, саяси билік, саяси институттар, саяси қатынас, саяси құндылық, саяси нормалар, саяси субъект, саяси объект, саяси сана, саяси мәдениет, саяси этика, мемлекет, саяси право, саяси үстемдік, саяси конфликт, саяси ымыра, саяси статус, саяси күрес, саяси бостандық пен теңдік, саяси жауапкершілік, саяси талғам, саяси болжам, саяси плюрализм, саяси тәжірибе, саяси мінез-құлық, саяси дағдарыс, саяси тұрақтылық, саяси пікір, саяси іс-әрекет, саяси эмоция, саяси элита, саяси көсем т.б. Саясаттанудың танымдық мүмкіндіктері оның ұғымдық (категориялық) аппаратының қалыптасуы және дамуымен ғана байланысты емес, сонымен бірге саясаттанудың жаңа білімдерді алу тәсілдерімен де байланысты. Барлық ғылымдардағы сияқты оған да төмендегідей ғылыми зерттеу тәсілдері тән.
1. Жүйеліқ тәсіл. Бұл тәсіл саясаттануда зерттелетін құбылыстардың пайда болуы, оның даму барысы туралы шынайы бағдарламаларды жасауға көмектеседі. Жүйелік тәсіл арқылы экономикалық даму жүйесі мен қоғамның саяси жүйесі, урбанизация мен адамдардың саяси мүддесі, саяси белсенділігі, саяси партиялардың сандық және сапалық көрсеткіштері мен сайлау жүйесі арасындағы өзара байланыстылықтар ашылады.
2. Бихевиористік тәсіл. Бұл саяси құбылыстарды жеке адамдар мен оның топтарының мінез-құлықтарына талдау жасау арқылы зерттейтін тәсіл. Ол тиімді тәсілдердің бірі болып есептеледі. Өйткені, мұнда саяси құбылыстардың көпжақтылығын, көпмәнділігін, өпқырлылығын, ондағы қарама-қарсылықты, еркін саяси бәсекелер мен тайталастарды, бір сөзбен айтқанда саяси плюрализмді ескеруге негізделеді.
3. Сандық көрсеткіштерге негізделу тәсілі (сандық тәсіл). Бұл зерттелетін құбылыстарды ғылыми тұрғыдан дәлелдеуге және саяси процестердегі белгілі бір тұрақты заңдылықтарды негіздеу үшін маңызды рөл атқарады. Сандық көрсеткіштерге негізделу тәсілі әдетте сайлау процесінде, референдум жағдайларында саяси институттардың дамуында халықтың, әртүрлі әлеуметтік топтардың оң және теріс пікірлерін есепке алып, олардың саяси мінез-құлқы мен іс-әрекетін алдын-ала болжап отыру үшін қажет.
4. Салыстырмалы тәсіл. Бұл кеңінен қолданылатын дәстүрлі тәсілдердің қатарына жатады. Бұл тәсілдің салыстыру объектілерін іріктеуде белгілі бір принциптерге сүйенеді. Салыстырмалы тәсіл әртүрлі саяси жағдайларды салыстыра отырып талдау арқылы әр елдің өз мемлекеттік құрылымына сай, экономикалық-саяси, мәдени-рухани жағдайына сай келетін тиімді шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді.
Саясаттанудың атқаратын қызметі. Саясаттанудың қызметі, оның алдына қоятын мақсаттарының екі жақтылы: танымдық және тәжірибелік сипатынан туындайды. Ең алдымен саясаттану, бізді қоршаған саяси ортаны шынайы танып-білудің құралы. Саяси орта әр азаматтың өмірлік мақсат-мұратына, мүддесіне, бағдарына тигізер ықпалы зор. Сондықтан адам бойында саяси болмыс туралы түсініктердің неғұрлым шынайы, дәлірек қалыптасуы, оның мақсат-мүдделерін қорғаудың және оны іске асырудың қажетті алғы шарттарының бірі. Саяси білімнің басты мақсаты - азаматтардың қоғамдағы күрделі саяси ортада дұрыс бағдар алуға, өз мүдделерін дұрыс түсінуге, қорғай білуге, бостандықтары мен құқықтарын сақтай білуге, қоғамдық мүддені құрметтей білуге үйрету, тәрбиелеу.
Саясаттану қоғамда ерекше қызмет атқарады және ол мынандай факторлармен байланысты. Саясаттың ғылым ретіндегі қызметі біріншіден, саяси объектісін біртұтас әлеуметтік организм ретінде танумен және оны мойындаумен байланысты. Яғни саяси ғылым дүниенің біртұтастығын мойындауы қажет, бұдан таптық және жалпыадамзаттық мәселелердің біртұтастығы шығады. Екіншіден, саяси әрекеттің және оны ұйымдастыру принциптерінің сипатымен байланысты. Себебі бұл әлеуметтік шындықты теория тұрғысынан тануына байланысты. Үшіншіден, саяси әрекеттер әдісін материалистік тұрғыдан түсінуімен байланысты.
Саясаттану танымдық тұрғыдан алғанда теориялық-методологиялық қызмет атқарады. Қоғамның нақтылы тарихын зерттеу процесінде, оның белгілі бір тарихи кезеңінде үстемдік құрған саяси режимді саяси тұрғыдан талдауда және оған баға беруде теориялық-методологиялық база міндетін атқарады.
Саясаттану идеологиялық қызмет атқарады. Қоғамдағы үлкен әлеуметтік топтардың мүддесіне сай келетін саяси идеяларды, құндылықтарды және мақсат-мұраттарды іске асыруды негіздеуде және уағыздауда үлкен рөл атқарады.
Саясаттану саяси - тәжірибелік қызмет те атқарады. Мәселен, мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы органдар, сондай-ақ, құқықтық актілерді, қарарларды, бағдарламаларды қабылдауда алдын ала ғылыми сараптардан өткізгенде саяси білімдерді қолданады. Сондықтан саясаттану саяси басқару құрылымдарына дер кезінде керекті ұсыныстар жасап отырады. Осы тұста саяси болжамның практикалық тұрғыдан маңызының зор екендігін айтуға болады. Мысалы, өткен тәжірибеміздегі қоғамның экономикалық, әлеуметтік саласында, ұлтаралық қатынастарда, мемлекеттік құрылыста, рухани-мәдени өмірде жіберілген кемшіліктер мен қиындықтарға себеп болған факторлардың бірі біздің елдегі саяси болжамдардың өз дәрежесінде болмауы деп айтуға болады.
Сонымен бірге саясаттану тәрбиелік қызмет атқарады. Демек, ол қоғамдағы болып жатқан саяси құбылыстар мен процестер туралы мәліметтер бере отырып, адамды отан сүйгіштікке, адамгершілік пен жауапкершіліккке тәрбиелейді. Саяси білімге баули отырып, субъектінің саяси сапасын, мәдениетін, белсенділігін, саяси сауаттылығын, саяси мінез-құлқы мен эмоциясын қалыптастырады. Саяси құбылыстардың мәнің түсінуге көмектеседі. Сондықтан қазіргі жастарға саяси білім беру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Бақылау сұрақтары:
Саясат деген не, ол қашан пайда болды?
Саясаттың негзгі қарастыратын мәселелері қандай?
Саясаттың қызметтеріне не жатады?
Басқа әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың ішінде саяси ғылымының орны қандай?
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Жамбылов Д.А.Саясаттану. Алматы, 2005 ж
2. Қуандық Е.С. Саясаттану негіздері. Оқу құралы. Астана, 2000 ж.
3. Общая и прикладная политология. Под ред. Краснова Б.И. М., 1997.
4. Основы политологии. Курс лекций под ред. Капесова Н.К. Алматы: "Жеты Жаргы", 1995.
5. Политология. Под ред. Т.Т. Мустафина. Алматы, 1994.
6. Политология. Под ред. Л.А. Байдельдинова Л.А. Алматы, 1995.
Тақырып №2 Саяси ғылымдардың негізгі кезеңдері мен қалыптасуы
Сабақтың мақсаты:
Ежелгі дәуірлердегі ойшылардың саяси көзқарастарына қысқаша шолу
Негізгі мәселелері:
Ежелгі шығыстағы саяси ойлар;
Еуропалық ағартушылық дәуірдегі саяси ойлар;
ХХ ғасырдағы саяси ойлар.
Саясаттанутың даму жолын зерттеудің маңызы:біріншіден, қазіргі өркениетті деп саналатын қоғамдық құрылыс, демократия-лық идеялар бір күн немесе бір жылда пайда бола қойған жоқ. Оған мындаған жылдар бойы озық ойлы данышпан ойшылдар ерінбей еңбек етіп, әрқайсысы өшпестей өз үлестерін қосты. Екіншіден, қоғамдық ой-пікірде түпкілікті, үзілді-кесілді шешуге келмейтін мәңгілік мәселелер де кездеседі. Әрбір тарихи дәуір оларға өзінше ой жүгіртіп, өзінше баға береді. Ал тарих болса, сскі қателіктерді қайталамауға үйретеді. Үшіншіден, адамзат ақыл-ойы дамуының өзіндік ішкі қисыны, логикасы болады. Оларды оқып-білу арқылы адам өркениеттіліктің сатыларынан өтіп, саяси тәжірібе жияды. Сондықтан саясаттанудың тарихын білмей, қазіргі саяси жағдайды толық түсіну қиындық етеді. Төртіншіден, кейбір саяси теориларды негіздеушілер және олардың жақтау-шылары өз іс-әрекеттерінің шындығын дәлелдеу үшін тарихи дәстүрлерге жүгінуді ұнатады. Бұл да тарихи тағылымға талмай үңілуді талап етеді.Сондықтан саясаттанудың ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуының негізгі кезендерін өткен замандардағы ғұлама ғалымдардың, данышпан дарындардың саралы саяси ой-пікірлерін оқып-үйренудің маңызы зор.
Адамзат коғамы сияқты, ғылым мен білім, мәдениет пен әдебиет біркелкі дами қоймайды. Олардың шарықтап шалқитын, құлдырап түсетін де кезендері болады. Тарихта белгілі ең алғаш өрелі өркениеттіліктің ошағы болып, құлпырып гүлдену Ежелгі Шығыс -- Мысыр (Египет), Вавилон (Ирак), Үндістан, Қытай, Парсы (Иран) елдеріне келеді. XV ғасырға дейін Шығыс мәдениеті Батыс мәдениетінен шоқгығы көш жоғары болып, өркениеттіліктің үлгісін көрсетті. Мұнда ең алдымен математика, геометрия, астрономия, медицина сияқты нақты ғылымдар басым дамыды.
Батыс елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде қатты дамыды. Онда қоғам Шығыс елдерімен салыстырғанда көп жағ-дайда қарама-қарсы өрістеді. Греция ол кезде саяси бытыраңқы күн кешкен ел еді. Саяси ұйым түрін жеке мемлекет болып санал-ған қалалар (полистер) құрды. Патшалық өкіметтің орнына арис-тократиялык және құл иеленушілік демократия орын алды. Би-леу түрі сан алуан болатын және жиі ауысып отырды. Саяси өмір қызу өрбіді, ол саяси сана теориясының терең дамуына әкелді. Сондықтан олардың саяси санасы мифтан теорияға тез ауысты.
Көне гректерде саяси ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп. Бірақ біз солардың ішінде ең көрнекті екі өкіліне -- Платон мен Аристотельге тоқталамыз. Платон б. з. б. 427 -- 347 жылдарда өмір сүрді. Шын аты -- Аристокл. Жасында спортпен көп шұғылданды, жоғары көрсеткіштерге де жетті. Жауырыны кең болды. Сондыктан оны Платон (кең жауырынды) деп атап кетті. Сол атпен ол адамзат тарихында мәңгілік қалды.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Олардың ішінде біздің ғылымымызға тікелей қатысы бар шығармалары "Мемлекет", "Саясатшы", "Зандар", "Софист", "Парменид" және т. б.
Платонның ойынша, адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндірулері, үй салулары және т.т. жасаулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері қүрылысшылықпен, төртіншілері етікшілікпен және т.с.с. айналысады. Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет адамдарды алаламай, байына да, кедейіне де, азына да, көбіне де қарамай -- бәріне бірдей әділ кызмет етуі керек. Бірақ бұдан Платон адамдардың бәрін тендестірген екен деген ой тумауы керек. Керісінше, ол адамдарды үш үлкен әлеуметгік топқа (сословиеге): 1) әкімдер; 2) қорғаушылар; 3) өндірушілер етіп бөлді. Әкімдерге фәлсафашыларды жатқьгзды.
Платон мемлекеттік құрылысты 5 түрге бөлді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия және тирания. Бұлардың ішінде ең жақсысына аристократиялык мемлекетті жатқызды. Онда ақыл-естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері -- адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.
Ертедегі гректердің саяси ой-пікірлерін одан әрі дамытып, фәлсафасын шыңына жеткізген ұлы ойшыл Аристотель (б.з.б. 384 -- 322) болды. Ол 17 жасында аты шыққан Платон академиясын іздеп келіп оқуға түседі. Оны үздік бітірген соң 20 жыл бойы сонда ұстаздық етті. Платон дүние салған соң біраз елдерді аралады. Б.з.б. 342 -- 340 жылдары Македония патшасы II Филиптің шақыруымен оның баласы, болашақ император Ескендірді (Алексаңдр Македонскийді) оқытып, тәрбиеледі. Кейін Афиныға оралып, өз мектебін (лицейді) ашты. Осында ол бірінші рет саяси ғылымды пән ретінде кіргізіп, өзі сабақ берді. Аристотельді саясаттанудың әкесі дейтіні содан.
Аристотель саясатқа кең мағына берді. Оған этиканы да, экономиканы да енгізді. Саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты -- адамды, мемлекетті жақсы түрмысқа, молшылыққа, бақытқа жеткізу деп білді. Сөйте түра, ол құл иеленушілікті қолдады, кұлдар мен ерікті кедейлерге саяси құқық бергісі келмеді.
Аристотельдің ойынша, мемлекет -- қауымның дамыған түрі, ал кауым -- отбасының дамыған түрі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті дұрыс және бұрыс түрлерге бөлді. Дұрыс түріне монархияны, аристократияны және политияны (Аристотель дәу іріндегі Грециядағы мемлекеттік құрылыс) жатқызды. Ал тирания, олигархия мен демократияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
пәні бойынша дәрістер
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
Глоссарий
Дәрістер
ГЛОССАРИЙ
Альтернатива-бірнеше мүмкіндіктің ішінен мәселенің шешімін таңдап, бірін ғана талғап алу.
Альянс-ортақ амақсаттарға жету үшін келісім-шарт негізінде жасаған ұйымдардың одағы, бірлестігі.
Анархизм-жеке адамды мемлекеттік биліктен құтқаруға бағытталған әлеуметтік-саяси ағым.
Апатридтер-ешбір мемлекеттің азаматы болып саналмайтын адамдар.
Ассамблея-халықаралық ұйым мүшелерінің жалпы жиналысы. Мысалы, БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы.
Ассимиляция- бір халықтың өз тілін, мәдениетін, ұлттық сана-сезімін жоғалтып, екінші халыққа сіңіп кетуі.
Ассоциация- белгілі бір саяси, ғылыми, шаруашылық, мәдени т.б. мақсаттарға жету үшін ұйымдасқан адамдар немесе мекемелер бірлестігі.
Бихевиоризм- жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін талдауға негізделген әдістемелік бағыт.
Буржуазиялық-демократиялық партиялар- ХІХ ғасырда Еуропа мен Солтүстік Америкада бір кезде пайда болды.
Бюрократ-азаматтрадың мүддесіне нұқсан келтіріп өз міндеттерін формалды түрде атқаратын қызмет адамы.
Волюнтаризм-саяси серкелердің қоғамдық өмір жағдайларымен санаспай, өз бетімен күштеу әдістеріне сүйеніп жүргізген саясаты.
Геноцид-адамдарды шығу тегіне, бір ұлттың, діннің өкілі болуына байланысты әдейі қыру немесе қудалау.
Геосаясат-сыртқы саясатты географиялық факторларға байланысты жүргізетін саясат.
Глобальдылық-бүкіл жер шарын қамтитын, әлемдік мәселелерді шешуге арналған ғылыми бағыт.
Гуманизм-адамзаттың еркін жетілуне негізделген мақсатты әлеуметтік қозғалыс.
Депортация-жеке адамдарды, халықтарды еріксіз, күшпен жер аудару.
Диверсификация-мәселенің әр түрлі, жан-жақты қаралуы, дамуы, саяси қызметтің көп түрлілігі.
Диктатура-қарулы күшке сүйенетін, заңмен шектелмеген шексіз мемлекеттік билік.
Еуропарламент-еуропалық бірлестіктің 12 елін қамтитын мемлекетаралық саяси мекеме.
Егемендік-мемлекеттің, халықтың, ұлттың, адамның саяси тәуелсіздігі.
Идеология-белгілі бір әлеуметтік топтар, таптар, партиялар және т.б. мақсаттары мен мүдделерін бейнелейтін, үстемдік етіп отырған қоғамдық қатынастарды орнықтыруға немесе оларды өзгертуге қызмет ететін тұжырымдардың, пікірлердің, идеялардың жүйесі.
Импичмент-жоғарғы лауазымды адамдарды конституцияны бұзғаны үшін немесе басқа қылмысы үшін жауапкершілікке тартуға және ісін сотта қарауға мүмкіндік беретін ерекше тәртіптің түрі.
Инновация-жаңалық енгізу
Охлократия-қоғамдық өмір жағдайына қанағаттанбай мемлекеттік мекемелерді басып алып, ойран салған, демократияны теріс түсінген тобыр билігі.
Парадигма-жасалатын өзгерістердің нәтижесінде туатын болашақтағы қоғамдық құбылыстың үлгісі, бейнесі.
Прагматизм-алға қойған мақсатқа іс жүзінде жету үшін ұстаған бағыт.
Инагурация -мемлекет басшысының өз қызметіне салтанатты кірісуі
Коалиция -ортақ жауға қарсы немесе мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін бірлескен мақсатты партиялар мен қоғам қайраткерлерінің бірігіуі.
Конституция-мемлекеттік және қоғамдық құрылыстың негізгі қағидаларын, принциптерін білдіретін негізгі заң.
Көппартиялылық-мемлекеттік билік үшін күрес барысында бірнеше саяси партиялардың әр түрлі мүдделері мен пікір алалығын пайдалана отырып басқару түрі
Легитимдік-халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы.
Можаритарлық жүйе-сайлау нәтижесінде үміткердің округ бойынша көпшілік дауыс алуы.
Маргиналдар-белгілі бір себептерге байланысты қоғамның негізгі әлеуметтік тобына, табына кірмей қалған аралық жағдайдағы адамдар.
Меморандум-дипломатиялық хат жазысудың бір түрі.
Мороторий-ішкі жіне сыртқы міндеттемелерді орындауды уақытша тоқтату, үзіліс жариялау.
Саясаттану - қоғамның саяси дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік заңдылықтары туралы ғылым
Саясаттану зерттеуі-қоғамтану зерттеуінің бір түрі, қоғамды саяси-идеологиялық тұтас жүйе ретінде қарастырады.
Саясаттану сауалдамасы-жеке адамдар мен топтарға ауызша және жазбаша түрінде сұрақтар қою жолымен алғашқы саяси- әлеуметтік ақпарат алу тәсілдері
Абсентеизм-халықтың саяси өмірге немқұрайды қарайтындығы
Автономия-бір мемлекеттің шеңберінде өзін-өзі басқаруға құқық берілген саяси-ұлттық құрылым
Әлеуметтік-саяси институттар- біршама жоғары ұйымдасқан әлеуметтік және саяси жүйелік түзілім.
Иделды тип-дәуірге сәйкес ұтымды құндылықтар бағытының эталоны және саяси - әлеуметтік ақиқатты тану туралы қызметі атқарушы. Негізін салған-М.Вебер.
Абсолютизм-жоғары өкімет билігі шексіз жеке-дара бір адамның қолында тұрған мемлекеттік басқарудың түрі..
Азаматтық қоғам- әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани адамгершілік қатынастары мен мемлекеттің қызмет ету қажеттігін мойындау негізінде құралатын қоғам.
Саяси- әлеуметтік байланыс- адамдардың немесе топтардың тәуелділігін және сәйкестігін көрсететін әлеуметтік әрекет.
Саяси даму-жаңа қоғамдық қатынастардың, институттардың, нормалардың, құндылықтардың қалыптасқан өзгерістері
Саяси- әлеуметтік қауымдастық - ортақ әлеуметтік белгілердің болуымен біріккен, бірлескен, адамдар жиынтығы.
Саяси нормалар - адамдардың іс-әрекетін реттейтін ереже.
Саяси прогресс - қоғамдық дамудың бағыты.
Саяси -әлеуметтік төңкеріс - қоғам дамуындағы сапалық, терең және жоғары прогрессивтісімен алмастыру тәсілі.
Саяси- әлеуметтік заңдар- қоғамның, мемлекеттің т.б. топтардың даму бағытын анықтайтын әлеуметтік және саяси құбылыстар мен процесстердің арасындағы тұрақты өзара байланыстар.
Саяси- әлеуметтік институттар - біршама жоғары ұйымдасқан әлеуметтік саяси түзілім.
Саяси- әлеуметтік коммуникация - тікелей және қарым-қатынастар мен әлеуметтік және саяси субьектілер арасындағы өзара әрекет актісі мен процесі.
Саяси- әлеуметтік конвергенция - түрлі әлеуметтік және саяси жүйелердің біртіндеп жақындасуы.
Саяси- леуметтік қозғалыс - адамдардың әлеуметтік және саяси қолдау мен қарсылық көрсетуге бағытталған ұжымдық әрекетімен байланысқан әлеуметтік және саяси процестердің формасы.
Саяси- әлеуметтік мүдделер - қоғамның, әлеуметтік топтардың, қауымдастықтардың, субьектілердің әлеуметтік-саяси әрекеттерінің себептері, қайнар көздері, талаптары, мотивтерінің қызметі.
Әлеуметтік-саяси элита-қоғамның иерархиялық әлеуметтік құрылымындағы негізгі бұқара көпшіліктен белгілі бір ерекшеліктерімен айрықшаланып, жетекшілігі, жеңілдіктері бар және мемлекеттік билікке салмақты ықпал жасайтын немесе оны жүзеге асыратын адамдар тобы, жігі.
Саяси теңсіздік - адамдардың әлеуметтік және саяси жағдайларының біркелкі еместігі.
Бедел-белгілі бір тұлғаның немесе адамдардың салмақты ықпал жасаудағыәрекеті.
Урбанизация - қалалардың, қала халқының өсуінің, қоғам дамуындағы ролінің артуы және өмір салтының таралуының әлеуметтік процесі.
2. Дәрістер
Тақырып №1 Саясаттану ғылым және оқу пәні ретінде.
Сабақтың мақсаты:
Саясаттану пәнін,қызметтерін және әдіс-тәсілдерін анықтау
Негізгі мәселелері:
1. Саясаттану объектісі мен пәні
2. Саясаттану саясат туралы билік саяси жүйе, процестер жөніндегі ғылым.
3. Саясаттану пәнін анықтаудағы негізгі амалдар.
4. Саясаттану функциялары.
Саясаттанудың зерттейтін мәселесін қарастырғанда ең алды-мен саясаттану ұғымынан бастаған жөн. Саясаттану ұғымы гректің Politik және Logos - деген сөздерінен шыққан. Біріншісі - мемлекеттік іс немесе мемлекеттік істі басқару мағынасында қолданса, ал екіншісі - ілім, ғылым деген мағынаны береді. Яғни, қорыта келгенде саясат туралы ғылым. Жалпы алғанда саясаттану дегеніміз - қоғамның саяси өмірінің қалыптасуы мен даму заңдылықтары, қозғаушы күштері, оны ұйымдастыру жолдары тәсілдері, принциптері және халықаралық саяси қатынас туралы ғылым. Дәлірек айтқанда саясаттану- саясат пен саяси билік, саяси мүдделер мен саяси қатынастар, саяси сана мен саяси мәдениет, адамдардың саяси әрекеттері мен саяси үрдістер туралы логикалық тұрғыдан негізделген біртұтас ілімдердің жиынтығы. Бір сөзбен айтқанда саясаттану - саяси теориялар мен ойлардың бірыңғай жүйесі.
Саясаттануды өз алдына, дербес ғылым дейтін болсақ, оның зерттейтін мәселесін анықтау үшін алдымен, оның зерттейтін объектісін анықтаған дұрыс. Жалпы алғанда, қазіргі қоғам өміріндегі барлық қоғамдық-саяси қатынастардың жиынтығы саясаттанудың зерттеу объектісі болып табылады. Мәселен, мемлекеттің өз ішіндегі және мемлекетаралық саяси қатынастар, таптар, ұлттар және ұлыстар, әлеуметтік топтар, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақтар, жеке адамдар арасыңдағы қатынастар. Дәлірек айтқанда, саясат-танудың объектісі - саяси.
Саясаттану ғылыми жүйенің нақтылы саласы ретінде жалпы алғанда саяси билікке, саяси мүдделерге, саяси қатынастар мен үрдістерге, саяси сана мен мәдениетке, қоғамдағы саяси жүйені ұйымдастыруға байланысты құбылыстардың диалектикалық жүйесін зерттейді деп айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда саясаттану бір-бірімен диалектикалық байланыста болатын әртүрлі теориядан тұратын табиғи құбылыс. Демек саясаттанудың зерттейтін мәселелерін жіктейтін болсақ, оларды мынандай үш топқа біріктіруге болады. Біріншісіне, саясаттың әлеуметтік және идеялық-теориялық негіздерін, саяси құбылыстарды белгілі бір жүйеге келтіретін белгілері мен сипаттарын, қоғамның белгілі бір нақтылы тарихи кезеңдеріне сәйкес келетін саяси парадигмаларды жатқызуға болады. Екіншісіне, саяси жүйе және саяси мәдениет, саяси сана, әртүрлі саяси жүйелердің ортақ, белгілері мен ерекшеліктері, олардың ұтымды жақтары мен кемшіліктері, саяси режимдер, олардың өзгеріп және ауысып отыру жағдайлары т.б. жатады, үшіншісіне, саяси институттар, саяси процестер, саяси әрекеттер мен адамның саяси мінез-құлықтарын, саяси көсемдік пен саяси элита мәселелерін топтастыруға болады.
Бірінші топтағы мәселелерге байланысты саясаттану саяси идеялардың әртүрлі ағымдарын зерттейді. Мәселен, консерватизм, либерализм, радикализм, экстремизм, конформизм, авантюризм, анархизм, лоббизм, бонапартизм, этатизм, демократизм, социализм, плюрализм, гуманизм, реализм, позитивизм т.б. ағымдар.
Саясаттанудың негізгі қатегорияларының бірі - билік. Осыған байланысты саяси биліктің дәстүрлі теорияларын зерттейді. Оларға: монархия, аристократия, автократия, авторитаризм, деспотизм, охло-кратия, плутократия, тирания, тоталитаризм, этатизм, элитаризм, бюрократия, олигархия (финанс билігі), теократия, технократия т.б. жатады.
Саясаттану саяси ілімдердің утопиялық, діни, ғылыми түрлерін зерттейді. Сонымен бірге саяси білімнің ғылыми емес төмендегідей түрлерін де қарастырады. Мысалы: саяси жалған хабар, саяси көнерген ұғымдар, саяси өсек, саяси эмоциялар, сыбыстар т.б.
Екінші топтағы мәселелерге байланысты саясаттану қоғамның саяси жүйесінің қажеттілігі мен оны құру мәселерін, оның әрекет ету заңдылықтары мен принциптерін қарастыра отырып, саяси жүйенің элементтерінің қоғамдағы орны мен рөліне, қызметіне талдау жасайды. Мемлекеттің, саяси партиялардың, қоғадмдық ұйымдардың, әртүрлі еңбек ұжымдары мен нарықтық құрылымдардың қызметінесаяси баға берін, олардың рөлін көрсетеді. Олардың өзара қатынастарын қарастырады. Мемлекеттің саяси бағдарламаларына талдау жасау, оны болжау және оны іске асыру механизмдерін зерттейді. Мемлекеттік саясаттың жүруін бақылап отыратын өкімет органдарының жұмыстарын қарастырады.
Саяси режимдерге қатысты мәселелерді қарастырады. Саяси режим дегеніміз саяси билікті жүргізудің заңды тәртібі мен әдістер жүйесі болғандықтан, сондай-ақ, әдетте билікті жүргізу тәжірибесі конституциялық негіздерге сәйкес келе бермейді. Осыған байланысты саясаттану ғылыми саяси режимдердің демократиялық және анти-демократиялық түрлерін де зерттейді. Мәселен, парламенттік және президенттік режим, авторитарлық, тоталитарлық режимдер, олардың ортақ белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін анықтап отырады. Олардың бірінен екінші түріне ауысып отыруы мен араласып келіп отыру заңдылықтарына талдау жасалынады.
Саяси мәдениетке байланысты, саясаттану саяси мәдениет ұғымын, саяси мәдениеттің қалыптасу процесін, оның ішкі құрылымын, саяси мәдениеттің мазмұндық сипаттарын, ұлттық сипаттың ерек-шеліктерін қарастырады. Сонымен бірге саясаттың, саяси нанымдардың рухани негіздерін, саяси актілердің моральдық және аморальдық жақтарына талдау жасайды.
Саясаттану саяси санаға қатысты, оның құрылымын, деңгейлерін, қалыптасу көздерін қарастыра отырып, сонымен бірге саяси сананың әлеуметтік негіздерін зерттейді. Саяси сананың қоғамдық санамен, мәдениетпен, адамның саяси мінез-құлқымен байланыстыра келіп, саяси сана қоғам саяси болмысының субъективтік бейнесі болатындығын дәлелдейді.
Саясаттанудың зерттейтін мәселелерінің үшінші тобына келетін болсақ, оның негізгілерінің бірі-саяси процесс. Бұған байланысты саясаттану қоғамның негізгі салаларына қарай бөлінетін саясаттың бағыттарын қалыптастыру және оларды іске асыру жағын қарастырады. Саяси шешімдерді, заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесінің қызметтері зерттеледі. Халықтың және оның топтарының саясатқа араласу белсенділігі, қоғамдағы әртүрлі саяси қозғалыстар, саяси тұрақтылық пен оның өзгеру мәселелері, ақпарат құралдарының орны мен рөлі айқындалады. Сонымен бірге бұқаралық стихиялық қозғалыстарды, саяси процестердегі қысым жасау мәселелерін, ымыраға келу, саяси протест, саяси популизм, лоббизм, сайлау жүйесін де зерттейді.
Саясаттануда ең бір маңызды орын алатын, күрделі мәселенің бірі саясаттағы жеке адамның, дара тұлғаның орны мен рөлі. Мұның өзі саясаттың барлық субъектілерінің, сайып келгенде жеке адамның саясатқа араласуы және оның белсенділігі мен енжарлық мәселесін көрсетеді. Саясаттану адамның саяси ойы мен ісінің кейбір жалпы адамгершілік қасиеттеріне көңіл бөледі. Мәселен, шыншылдық, хабардарлық, жауапкершілік, патриотизм, білімдарлық, батыл ой, әділдік, әлеуметтік белсенділік т.б. қасиеттердің қалыптасуына көмектеседі.
Саясаттану саяси элита, саяси басшы (лидер) мәселелерін де қарастырады. Саяси элитаның қалыптасуының антропологиялық жақтарын қарастыра отырып, оның типологиясын көрсетеді. Саяси элитаның қоғам саяси жүйесіндегі орнын, қызметін анықтайды. Саяси элиталардың ауысу заңдылықтарын қарастырады. Саяси элита мен билеуші таптың, қоғамның арасындағы өзара байланыстың ерекшелігін ашып көрсетеді. Қазіргі дүниедегі элитарлық және партиципаторлық концепциялардың мән-мағынасына талдаулар жасайды.
Саяси басшылардың рөлі анықталып, түрлеріне сипаттама беріледі. Олардың арасындағы өзара байланыстарын көрсете отырып, саяси басшылардың қоғамды нақтылы жағдайлармен байланыстылықтары қарастырылады. Сондай-ақ, саясаттану саяси басшылардың басшылық жүргізу стильдерімен тәсілдерн де зерттейді.
Саясаттанудың зерттейтін мәселесінің тағы бірі - ол халықаралық саяси қатынастар жүйесі. Қазіргі дүниежүзілік аренада болып отырған әртүрлі әлеуметтік-саяси іргелі өзгерістерге саяси баға бере отырып, мемлекетаралық қатынастарға теориялық тұрғыдан тұжырым-дар жасау міндетін атқарады. Сонымен бірге, саясаттану халықаралық қатынастарда бұрынғы таптық мүддеден көрі жалпы азаматтық мүддені бірінші кезекке қоюдың маңыздылығын, қажеттілігін көрсетеді. Жалпы адамзаттың құңдылықтарға негізделетін жаңа ой жүйесін қалып-тастырып отырады. Халықаралық саясатты дүниенің біртұтастығы принципі тұрғысынан жүргізудің заңдылықтарын ашып көрсетеді.
Саясат және оның мәні. Саясат ұғымына тоқталатын болсақ, саясат дегеніміз - қоғамдағы үлкен әлеуметтік топтар мен таптар, ұлттар мен ұлыстар, олар мен мемлекет арасындағы, қарым-қатынас барысындағы олардың өз мүдделерін қорғауға, іске асыруға, саяси билікті жеңіп алуға, сақтап қалуға бағытталған және оны қолдау тәсілдері жайлы әрекеттер жүйесі.
Саясат қоғамның дұрыс қызметі және оның өмірін қамтамасыз ету үшін қажет сол үшін дүниеге келген. Сондықтан саясат қоғамның қажетті әрі маңызды элементі болып табылады.
Саясаттың қоғамдағы рөлі мен маңызы, оның атқаратын қызметінен келіп шығады:
Қоғамның жалпы мақсатын анықтау
Қоғамның тұтастығы мен тұрақтылығын сақтау
Қоғамдағы қатынастарды реттеу мен бөлу
Шешімдер қабылдау
Саясаттың ерекшелігі оның мемлекеттік билік мәселесіне байланысты болуында. Саясат биліктің түрін, мақсатын, мазмұнын анықтауға және билікті қолдану әдісіне ықпал етіп отырады. Саясаттың өзекті мәселесі - белгілі идеология негізінде құрылған мемлекеттік билік жүйесі. Мәселен: орта ғасырдағы монархиялық режим абсолютизм идеологиясы негізінде жүргізілді. Ал 18-ғасырдың аяғында - буржуазиялық идеологияға негізделген саяси режим пайда болды.
Саясат қоғамның әртүрлі салаларына байланысты мынандай бағыттарға бөлінеді: экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, мәдение, ғылыми - техникалық, әскери, экологиялық, демографиялық, аграрлық, финанс, инвестициялық, кадр т.б. саясаттар.
Саясат әртүрлі деңгейде, ауқымда, формада, мерзімде жүріп отырады.
Саясаттың ең басты мақсаты - ол оның бағыттары, деңгейлері, формалары арасындағы байланысты, бір-біріне өзара ықпалын, олардың үйлесімділігін және әрекет ету механизмдерін анықтау болып табылады.
Саясаттың объектісі қоғам болып есептеледі. Субъектісі-қоғамдағы үлкен әлеуметтік топтар (таптар, ұлттар мен ұлыстар), мемлекет, партиялар, нақтылы жеке адам. Саясаттың негізгі мәселесі мемлекеттік билік, ал билік белгілі бір таптың екінші тапты өзіне бағындыру қабілеті болғандықтан, таптардан, әлеуметтік топтардан тыс саясат болуы мүмкін емес. Сонымен саясаттың қарастыратын басты мәселелерінің бірі - саяси қатынас мәселесі.
Күнделікті қоғам өмірінде саяси қатынас таптар арасындағы өзара қатынасы ретінде билік арқылы көрініс тауып отырады. Саяси қатынас ең алдымен үстемдік және тәуелділік арқылы жүргізілетін адамдар арасындағы қатынас белгілі бір тарихи кезеңде объективтік қажеттілік. Мұнысыз қоғамдық қызметтің жүруі мүмкін емес. Әдетте үстемдік жүргізетін тап - ол, қолында иелігі бар, қожалығы, билігі бар тап, ал ондайы жоқ тап тәуелді тап. Сондықтан бұл жағдай саяси қатынастың экономикалық негізі болып есептеледі. Бірақ, саяси мүдде тек қана экономикалық жағдаймен шектелмейді, ол жалпы таптық, ұлттық мүдделерді де қамтиды. Ал саяси мақсатты көп жағдайда өкімет мақсаты деп түсінген дұрыс. Яғни қоғамды дұрыс басқарудың өзі саяси мақсатқа жатады. Саяси мақсат жоқ жерде, қоғамды басқару жоқ, демек саясат жоқ деп айтуға болады. Тіпті алғашқы қауымдық құрылыстың өзінде саяси мүдделер, саяси мақсаттар пайда болып, саяси жүйенің алғы шарттары қалыптаса бастады десек қателеспейміз. Мәселен, алғашқы қауымдық, құрылыста-ақ әлеуметтік өмірге, жеке адам мен оның туыстық қарым-қатынасына байланысты басқарудың кейбір мүдделік және мақсаттық түсінік-ұғымдары қалыптасты. Саяси мақсат, мұраттардың өзі саяси мүдделерден басталады. Мұнда өкімет туралы мәселе жатыр. Саяси мүдденің негізгі мазмұны - ол саяси билікті жеңіп алу қажеттілігі. Әлеуметтік құрылым тіршілігінің сипатын, ерекшелігін анықтайтын басты элемент ең алдымен, үлкен әлеуметтік топтар: таптар, ұлттар, ұлыстар, олардың қауымдастығының формасы мемлекет, саяси партиялар, кәсіптік одақтар болып келеді. Әлеуметтік топтар және олардың ұйымдары белгілі бір идеологиялық құндылыққа негізделеді. Қазіргі жағдайдағы саяси қатынас пен қозғалыстарға негіз болатын үш басты құндылықтың түрлерін айтуға болады: ұлттық теңсіздік, қауіпсіздік пен тәуелсіздік; экономикалық молшылық және даму; еркіндік және конституциялық праволар. Алайда, саясат қоғамдық өмірдің бір ғана жағы болғандықтан оған қоғамдағы басқа экономикалық, әлеуметтік, рухани-идеологиялық жағдайлар да ықпалын тигізеді. Осыған байланысты саясатқа әсер ететін жағдайларды өзінің ықпалы дәредесіне қарай бірнеше деңгейге бөлуге болады. Бірінші деңгейдегі жағдай - ол дүниежүзілік және жалпы адамзаттық, жағдай. Екіншісі - елдегі экономикалық, әлеуметтік, рухани-идеологиялық ахуал. Үшіншісі - нақтылы тарихи кезеңдегі қоғамның алдына қойып отырған негізгі мақсаттарының мазмұны мен сипаты. Төртіншісі - қоғамдағы нақтылы саяси өмірдің ахуалы. Қоғамның саяси өмірі басқаларға қарағанда дербестеу болады және онда саясаттың субъектілері, стратегиялық, тактикалық мақсаттары күрт өзгеріп отырады.
Саясат экономикалық заңдарды саналы түрде қолдану түрі болғандықтан саясат экономикаға белсенді ықпал етеді. Оны мынадан көруге болады.
1. Саясат экономиканың даму бағытына тура ықпал етуі мүмкін. Бұл жағдайда халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарып, қоғам прогресті түрде дамуы мүмкін. Яғни саясат қоғам дамуы мақсатын оны іске асыру жолдарын анық көрсетеді және оны іске асыру үшін халықты ұйымдастырады. Экономикалық мәселелерге нақтылы дұрыс саяси мақсаттар, міндеттер қойылмайынша бірде бір тап өз билігін қолына ала да, ұстап та тұра алмайды. Яғни, саясат экономикалық мәселелерді шешу құралы болып келеді.
2. Саясат экономикаға кері ықпал етуі мүмкін. Бұл жағдайда саясат белгілі бір дәрежеде, бағытта экономиканың дамуына кадергі жасап отырады. Өйткені, саясат экономиканың табиғи даму зандылықтарына қайшы келіп, өндіргіш күштер мен өндірістіік қатынастардың арасындағы үйлесімділік заңын бұзып, олардың арасындағы конфликті тереңдете түседі. Мұндай үрдістер қоғам экономикасының даму бағытына қарама-қайшы, немесе сыңар жақты жалаң істерге жол береді. Әдетте мұндай саясат саяси авантюризмге, субъективизмге әкеледі де түбінде күйзеліске, дағдарысқа ұшырауы мүмкін. Оны біздің бұрынғы Кеңес Өкіметі тұсындағы тәжірибемізден-ақ көруге болады. Мәселен, саясаттың экономика үстінен үстемдік етуі, оның экономикалық заңдармен санаспауы басым болды. Сондықтан көптеген саяси шешімдер экономикалық жағдайларға қайшы келіп, өз шешімін таба алмай жатты. Мысалы: Сталинның коллективтердірудегі асығыстығы, Хрущевтік 80-жылдары коммунизмге өту туралы тезистері, Брежневтің - кемелденген социализмді жариялауы, Горбачевтің - жеделдету концепциясы мен арақты мүлдем жою үшін күресі. Сонымен өткен тарихи жағдай саясаттың басқа қоғамдық салалардың үстінен үстемдік етуінің дәлелі болды. Ал қазіргі жағдай қоғамдық өмірдің барлық, салаларында, әсіресе, экономикада саяси қатынастардың рөлін ескермеудің немесе саясаттың қоғам дамуына ықпалының әлсіреуінің дәлелі болып отыр. Шаруашылықтың құлдырауы, халықтың әлеуметтік - экономикалық жағдайының күрт төмендеуі, бағаның өсуі, ақша инфляциясы халық арасындағы саяси қобалжуларды, сенімсіздіктерді ұлғайтуда. Бұдан біз ел басшыларының қоғам дамуын жоспарлау ісінде өзіндік ерекшеліктердің жоқтығын немесе әлемдік тәжірибеден Қазақстан жағдайына тиімді үлгіні таңдап алудағы дәрменсіздікті байқаймыз. Осыдан саясатты ғылымға негіздей отырып, дәйекті жүргізу, қоғамды ғылыми тұрғыдан басқару да саясаттанудың зерттейтін мәселелерінің бірі болуға тиіс деп айтуға болады. Себебі, қоғамдағы саяси басшылық әлеуметтік экономикалық өркендеудің сыннан өткен, сұрыпталған нақтылы ғылыми-теориясына негізделуді, сүйенуді талап етеді.
Саясат идеологиямен де тығыз байланысты. Идеология таптар-дың ең алдымен экономикалық, әлеуметтік т.б.мүдделерінің теориялық көрінісі. Сондықтан идеология экономикалық-әлеуметтік т.б. саясаттардың іске асырылуындағы идеялық құралы болып есептеледі. Идеологиядан бас тарту саясаттың құнсыздануына әкеліп соғады. Идеология саяси іс-әрекеттердің теориялық негізі. Сондықтан, идеологиясыз саясат болмайды. Олай болса идеология кез келген мемлекетке тән табиғи нәрсе. Алайда саясат пен идеологияның арасындағы байланыс, идеология саясаттың теориялық негізі болумен ғана шектелмейді. Сонымен бірге саясат халыққа идеологиялық тәрбие берудегі құралы болып есептеледі. Өйткені оның қолында қоғамдық-саяси теорияны жасау үшін барлық жағдай бар. Сондықтан билеуші тап өз идеяларын, көзқарастар жүйесін тәуелді тапқа күшпен енгізеді, халықты рухани жағынан иландырады, яғни идеологиялық үстемдік жүргізеді. Ол үшін олар арнайы мекемелер, ұйымдар, институттар құрады солар арқылы өз идеологиясын жүргізіп отырады. Оған қарсы көзқарастармен күрес жүргізеді.
Ал енді қоғам мәдениетінің саясатқа тигізетін ықпалына келетін болсақ, мынандай ықпал ету бағыттарын айтуға болады. Біріншіден, жеке адамды тәрбиелеуде және оны әлеуметтік ортаға бейімдеуде, демек адамды білім беру және кәсіптік оқыту, тәрбиелеу арқылы қоғамдық жағдайларға икемдеу. Олардың өз мінез-құлқын қоғамдағы әлеуметтік нормаларға, қағидаларға сай реттеп отыруға тәрбиелеу. Екіншіден, саясат субъектілерінің іс-әрекеттеріне бағыт-бағдар беретін қоғамда материалдық, рухани мұралар жүйесінің қалыптасуы. Үшіншіден, іс-әрекеттер мен мінез-құлықтардың және әртүрлі саяси мәселелерді іске асыру үлгілерін жасау. Ондай мінез үлгілері адамның әрбір саяси жағдайға көзқарасын айқындап отырады. Төртіншіден, мәдениеттің саяси өмірге ықпалы саяси институттар қызметінің модельдерін жасау арқылы көрінеді.
Сонымен, саяси қоғамның барлық салаларымен тығыз байланысты. Саяси қоғамның барлық жақтарының табиғи бірлігін қамтамасыз етудің тұтқасы болып табылады. Егер қоғамның барлық салалары саясат арқылы жүзеге асырылып отырса, ал саясат қоғамдағы белгілі бір экономикалық, мәдени, идеологиялық құрылымдар (ұйымдар, мекемелер, бірлестіктер, институттар т.б.) арқылы іске асырылады. Яғни саясаттын өзі экономикадан, идеология мен мәдениеттен тыс өмір сүре алмайды.
Саясатты, сонымен бірге, өнер деп қарастыру керек. Өйткені, саясаттың объектісі де, субъектісі де адам. Сондықтан саясаттың сапасы, деңгейі, тиімділігі, сауаттылығы әрі қуаттылығы көп жағдайда саясаткердің, ел басшысының, сайып келгенде, жеке адамның қабілетіне, ішкі мәдениетіне, білімдарлығына, тапқырлығына, творчестволық іскерлігіне байланысты. Демек, саясаттың дұрыс жүруі саясаткердің қоғамдағы бар табиғи-әлеуметтік мүмкіндіктерді пайдалана білуімен, теориялық негіздер мен принциптерді қолдана алуымен, саяси шешімдерді қабылдауда творчестволық батылдық көрсете алуымен және оны қоғамның келешегін болжай алатын логикалық көрегендіктермен байланыстыра білуіне тәуелді. Саясаттың өнер болуы ең алдымен саясаткердіңхалықпен жұмыс істей білуінде және оның саясат объектісі мен субъектісінің біртұтастығын тани білу және мойындай білу қасиетімен байланысты. Саясаткердің мұндай қабілеттері оның ішкі рухани дүниесіне сай болып келетін ерекше жеке қасиеттеріне де тәуелді. Мәселен, адамгершілігі, халық пен ар-намыс алдындағы жауапкершілігімен, психологиялық құрылымымен, мінезіндегі салмақтылық, тұрақтылық, табандылықпен халықтың пікірімен санаса білу және олардың көңіл-күйін түсіне білу мүмкіндіктерімен де байланысты. Саяси басшылардың іскерлігі оның қалың бұқараны саяси өмірге қатыстыра білуінен, қоғам дамуының тарихи кезеңіне, халықтың саяси мәдениет деңгейіне сәйкес келетін саясаттың түрлерін және оны іске асыру құралдары мен әдістерін, тәсілдерін таңдап алу қабілетінен көрінеді. Мәселен, қазіргі саясаткерлер елдегі экономикалық, әлеуметтік, мәдени-рухани, ғылыми-техникалық, финанс, инвистициялық, кадр саясаттарында Республиканың табиғи және әлеуметтік ресурстарының ерекшеліктері ондағы экологиялық, демографиялық, мәдени, ұлттық факторлар толық ескерілуде ме деген мәселе тұрады. Елдің өзіндік ерекшеліктерін түсіне білу саяси басшының даралығына, ерен қабілеттеріне байланысты құбылыс. Саясатты өнер деп мойындамау әртүрлі жағымсыз: субъективизм, волюнтаризм, трайбализм т.б. сияқты салдарды туғызатыны белгілі. Сондықтан саясат өнер ретінде көпжақтылы, көпмәнді өте күрделі процесс.
Саясат қоғамда үлкен өзгертуші, айқындаушы күшке айналуы үшін ол қоғам дамуының негізгі заңдылықтарына сүйенуі қажет. Ол зандылықтар ғылым арқылы айқындалады. Сондықтан саясат ғылымға негізделуі керек, яғни саясат ғылыми саясат болуы тиіс. Саясатты ғылым ретінде қарастыратын болсақ, ол - ғылым. Өйткені, саясат-қоғамдық даму заңдылықтарына негізделеді. Кезінде, В.И.Ленин өзінің Коммунизмдегі солшылдықтың балалық ауруы - деген еңбегінді саясат - ғылым және өнер - деп көрсеткен. Саясат таппен бірге пайда болғанымен ғылым болып кешірек қалыптасты. Яғни қоғам дамуының заңдылықтары ашылғаннан кейін ғана және ірі қоғам қайраткерлері, ойшылдар ғылым негізінде әлеуметтік процестерге ықпал ете бастағаннан бастап саясат ғылымға айналды деп айта аламыз. Әрекетсіз - заңдылық жоқ. Егер адам әрекеті қоғамның даму заңы мен санаспаса онда ол нәтижесіз болады.
Саясаттың ғылым ретінде қалыптасуына әсер еткен жағдайлар біріншіден, қоғамдық, дамудың заңдарының ашылуы және олардың саяси әрекеттерде басшылыққа алынуы. Екіншіден, әлеуметтік дамудың кез келген кезеңінде оның басты әлеуметтік күші тап болып есептеледі. Сол тап қана объективтік заңдылықтарды өзінің практикалық қызметінде қолдана алады. Үшіншіден, саясаттың ғылым болуына ықпал ететін фактор - ол қоғамда нақтылы бір идеологияның бекітілуі және оның халық санасында орнығуы. Төртінші жағдай, ол саяси әрекетті жүргізетін ұйымдардың институттардың болуы. Ол үстем таптың ұйымы. Олай болса, осы ұйымдар таптың, жеке адамның мүддесін қорғау үшін белгілі ғылымға сүйенуі керек.
Сонымен саясат ғылым ретінде - ол партия мен мемлекеттің мақсат міндеттері, заңдылықтары қозғаушы күштері, халық қызметінің негізгі мазмұны туралы логикалық бірліктегі білімдер жүйесі. Екінші сөзбен айтқанда неге саясат ғылым болады. Десек, өйткені ол қоғамның саяси өмірі жөніндегі ілім. Осыдан саяси ғылым келіп шығады, ал оның негізгі мәселелері: қазіргі жағдайдағы саясаттың мәні мен мазмұны; оның айқындаушы белгілері мен принциптері және негіздері; қоғамдық өмірдің негізгі бағыттары бойынша басты мақсат-міндеттері, олардың заңдылықтары, қозғаушы күштері және олардың бір-біріне ықпал ету механизмдері; саясаттың әртүрлі жақтарының арасындағы қарым-қатынас; саяси мәдениеттің және қоғам мүшелерінің қоғамдық-саяси әрекеттерінің рөлі; өмір сүріп жатқан саяси мемлекеттер мен партиялардың саясатына, әлеуметтік саяси күштердің әрекеттеріне ғылыми сипаттама беру. Саясатты ғылым ретінде танытатын ғылымның саласы - саясаттану болып табылады.
Саясаттундың зандары мен принцип-тері, категориялары мен тәсілдері. Саясаттанудың заңдарын үш топқа бөлуге болады. 1. Саяси-экономикалық заңдар. 2. Әлеуметтік заңдар. 3. Саяси психологиялық заңдар.
Саясаттану өзінің танымдық процесінде мынандай негізгі принцип-терге сүйенеді:
1. Саясаттану қоғамның саяси өмірін үнемі қозғалыста болатын құбылыс ретінде қарастырады.
2. Саяси өмірді үнемі қайшылықта болатын процесс ретінде тану принципіне негізделеді.
3. Саясаттану саяси құбылыстардың, жалпы саясаттың ішкі біртұтастығын мойындау принципіне негізделеді.
Бұл бүкіл қоғамдық саяси процесті бірбүтін қозғалыс ретінде тануға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, саясаттану ғылыми танымның мынандай жалпы философиялық принциптеріне де сүйенеді: тарихи-логикалық сабақтастық принциптері, абстракциядан деректілікке өту; жалпының, ерекшенің және жекешенің диалектикалық бірлігі принциптері.
Саясаттанудың ғылым ретінде өзінің категориялары жүйесі бар. Категориялар дегеніміз әр ғылымның бүкіл құрылымдық табиғатын айқындауда, түсіндіруде қолданатын негізгі ұғымдар тізбегі.
Саясаттанудың негізгі ұғымдарына төмендегілерді жатқызуға болады: саясат, саяси өмір, саяси жүйе, саяси процесс, саяси қозғалыс, саяси ұйымдар, саяси мүдде, саяси партия, саяси билік, саяси институттар, саяси қатынас, саяси құндылық, саяси нормалар, саяси субъект, саяси объект, саяси сана, саяси мәдениет, саяси этика, мемлекет, саяси право, саяси үстемдік, саяси конфликт, саяси ымыра, саяси статус, саяси күрес, саяси бостандық пен теңдік, саяси жауапкершілік, саяси талғам, саяси болжам, саяси плюрализм, саяси тәжірибе, саяси мінез-құлық, саяси дағдарыс, саяси тұрақтылық, саяси пікір, саяси іс-әрекет, саяси эмоция, саяси элита, саяси көсем т.б. Саясаттанудың танымдық мүмкіндіктері оның ұғымдық (категориялық) аппаратының қалыптасуы және дамуымен ғана байланысты емес, сонымен бірге саясаттанудың жаңа білімдерді алу тәсілдерімен де байланысты. Барлық ғылымдардағы сияқты оған да төмендегідей ғылыми зерттеу тәсілдері тән.
1. Жүйеліқ тәсіл. Бұл тәсіл саясаттануда зерттелетін құбылыстардың пайда болуы, оның даму барысы туралы шынайы бағдарламаларды жасауға көмектеседі. Жүйелік тәсіл арқылы экономикалық даму жүйесі мен қоғамның саяси жүйесі, урбанизация мен адамдардың саяси мүддесі, саяси белсенділігі, саяси партиялардың сандық және сапалық көрсеткіштері мен сайлау жүйесі арасындағы өзара байланыстылықтар ашылады.
2. Бихевиористік тәсіл. Бұл саяси құбылыстарды жеке адамдар мен оның топтарының мінез-құлықтарына талдау жасау арқылы зерттейтін тәсіл. Ол тиімді тәсілдердің бірі болып есептеледі. Өйткені, мұнда саяси құбылыстардың көпжақтылығын, көпмәнділігін, өпқырлылығын, ондағы қарама-қарсылықты, еркін саяси бәсекелер мен тайталастарды, бір сөзбен айтқанда саяси плюрализмді ескеруге негізделеді.
3. Сандық көрсеткіштерге негізделу тәсілі (сандық тәсіл). Бұл зерттелетін құбылыстарды ғылыми тұрғыдан дәлелдеуге және саяси процестердегі белгілі бір тұрақты заңдылықтарды негіздеу үшін маңызды рөл атқарады. Сандық көрсеткіштерге негізделу тәсілі әдетте сайлау процесінде, референдум жағдайларында саяси институттардың дамуында халықтың, әртүрлі әлеуметтік топтардың оң және теріс пікірлерін есепке алып, олардың саяси мінез-құлқы мен іс-әрекетін алдын-ала болжап отыру үшін қажет.
4. Салыстырмалы тәсіл. Бұл кеңінен қолданылатын дәстүрлі тәсілдердің қатарына жатады. Бұл тәсілдің салыстыру объектілерін іріктеуде белгілі бір принциптерге сүйенеді. Салыстырмалы тәсіл әртүрлі саяси жағдайларды салыстыра отырып талдау арқылы әр елдің өз мемлекеттік құрылымына сай, экономикалық-саяси, мәдени-рухани жағдайына сай келетін тиімді шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді.
Саясаттанудың атқаратын қызметі. Саясаттанудың қызметі, оның алдына қоятын мақсаттарының екі жақтылы: танымдық және тәжірибелік сипатынан туындайды. Ең алдымен саясаттану, бізді қоршаған саяси ортаны шынайы танып-білудің құралы. Саяси орта әр азаматтың өмірлік мақсат-мұратына, мүддесіне, бағдарына тигізер ықпалы зор. Сондықтан адам бойында саяси болмыс туралы түсініктердің неғұрлым шынайы, дәлірек қалыптасуы, оның мақсат-мүдделерін қорғаудың және оны іске асырудың қажетті алғы шарттарының бірі. Саяси білімнің басты мақсаты - азаматтардың қоғамдағы күрделі саяси ортада дұрыс бағдар алуға, өз мүдделерін дұрыс түсінуге, қорғай білуге, бостандықтары мен құқықтарын сақтай білуге, қоғамдық мүддені құрметтей білуге үйрету, тәрбиелеу.
Саясаттану қоғамда ерекше қызмет атқарады және ол мынандай факторлармен байланысты. Саясаттың ғылым ретіндегі қызметі біріншіден, саяси объектісін біртұтас әлеуметтік организм ретінде танумен және оны мойындаумен байланысты. Яғни саяси ғылым дүниенің біртұтастығын мойындауы қажет, бұдан таптық және жалпыадамзаттық мәселелердің біртұтастығы шығады. Екіншіден, саяси әрекеттің және оны ұйымдастыру принциптерінің сипатымен байланысты. Себебі бұл әлеуметтік шындықты теория тұрғысынан тануына байланысты. Үшіншіден, саяси әрекеттер әдісін материалистік тұрғыдан түсінуімен байланысты.
Саясаттану танымдық тұрғыдан алғанда теориялық-методологиялық қызмет атқарады. Қоғамның нақтылы тарихын зерттеу процесінде, оның белгілі бір тарихи кезеңінде үстемдік құрған саяси режимді саяси тұрғыдан талдауда және оған баға беруде теориялық-методологиялық база міндетін атқарады.
Саясаттану идеологиялық қызмет атқарады. Қоғамдағы үлкен әлеуметтік топтардың мүддесіне сай келетін саяси идеяларды, құндылықтарды және мақсат-мұраттарды іске асыруды негіздеуде және уағыздауда үлкен рөл атқарады.
Саясаттану саяси - тәжірибелік қызмет те атқарады. Мәселен, мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы органдар, сондай-ақ, құқықтық актілерді, қарарларды, бағдарламаларды қабылдауда алдын ала ғылыми сараптардан өткізгенде саяси білімдерді қолданады. Сондықтан саясаттану саяси басқару құрылымдарына дер кезінде керекті ұсыныстар жасап отырады. Осы тұста саяси болжамның практикалық тұрғыдан маңызының зор екендігін айтуға болады. Мысалы, өткен тәжірибеміздегі қоғамның экономикалық, әлеуметтік саласында, ұлтаралық қатынастарда, мемлекеттік құрылыста, рухани-мәдени өмірде жіберілген кемшіліктер мен қиындықтарға себеп болған факторлардың бірі біздің елдегі саяси болжамдардың өз дәрежесінде болмауы деп айтуға болады.
Сонымен бірге саясаттану тәрбиелік қызмет атқарады. Демек, ол қоғамдағы болып жатқан саяси құбылыстар мен процестер туралы мәліметтер бере отырып, адамды отан сүйгіштікке, адамгершілік пен жауапкершіліккке тәрбиелейді. Саяси білімге баули отырып, субъектінің саяси сапасын, мәдениетін, белсенділігін, саяси сауаттылығын, саяси мінез-құлқы мен эмоциясын қалыптастырады. Саяси құбылыстардың мәнің түсінуге көмектеседі. Сондықтан қазіргі жастарға саяси білім беру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Бақылау сұрақтары:
Саясат деген не, ол қашан пайда болды?
Саясаттың негзгі қарастыратын мәселелері қандай?
Саясаттың қызметтеріне не жатады?
Басқа әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың ішінде саяси ғылымының орны қандай?
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Жамбылов Д.А.Саясаттану. Алматы, 2005 ж
2. Қуандық Е.С. Саясаттану негіздері. Оқу құралы. Астана, 2000 ж.
3. Общая и прикладная политология. Под ред. Краснова Б.И. М., 1997.
4. Основы политологии. Курс лекций под ред. Капесова Н.К. Алматы: "Жеты Жаргы", 1995.
5. Политология. Под ред. Т.Т. Мустафина. Алматы, 1994.
6. Политология. Под ред. Л.А. Байдельдинова Л.А. Алматы, 1995.
Тақырып №2 Саяси ғылымдардың негізгі кезеңдері мен қалыптасуы
Сабақтың мақсаты:
Ежелгі дәуірлердегі ойшылардың саяси көзқарастарына қысқаша шолу
Негізгі мәселелері:
Ежелгі шығыстағы саяси ойлар;
Еуропалық ағартушылық дәуірдегі саяси ойлар;
ХХ ғасырдағы саяси ойлар.
Саясаттанутың даму жолын зерттеудің маңызы:біріншіден, қазіргі өркениетті деп саналатын қоғамдық құрылыс, демократия-лық идеялар бір күн немесе бір жылда пайда бола қойған жоқ. Оған мындаған жылдар бойы озық ойлы данышпан ойшылдар ерінбей еңбек етіп, әрқайсысы өшпестей өз үлестерін қосты. Екіншіден, қоғамдық ой-пікірде түпкілікті, үзілді-кесілді шешуге келмейтін мәңгілік мәселелер де кездеседі. Әрбір тарихи дәуір оларға өзінше ой жүгіртіп, өзінше баға береді. Ал тарих болса, сскі қателіктерді қайталамауға үйретеді. Үшіншіден, адамзат ақыл-ойы дамуының өзіндік ішкі қисыны, логикасы болады. Оларды оқып-білу арқылы адам өркениеттіліктің сатыларынан өтіп, саяси тәжірібе жияды. Сондықтан саясаттанудың тарихын білмей, қазіргі саяси жағдайды толық түсіну қиындық етеді. Төртіншіден, кейбір саяси теориларды негіздеушілер және олардың жақтау-шылары өз іс-әрекеттерінің шындығын дәлелдеу үшін тарихи дәстүрлерге жүгінуді ұнатады. Бұл да тарихи тағылымға талмай үңілуді талап етеді.Сондықтан саясаттанудың ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуының негізгі кезендерін өткен замандардағы ғұлама ғалымдардың, данышпан дарындардың саралы саяси ой-пікірлерін оқып-үйренудің маңызы зор.
Адамзат коғамы сияқты, ғылым мен білім, мәдениет пен әдебиет біркелкі дами қоймайды. Олардың шарықтап шалқитын, құлдырап түсетін де кезендері болады. Тарихта белгілі ең алғаш өрелі өркениеттіліктің ошағы болып, құлпырып гүлдену Ежелгі Шығыс -- Мысыр (Египет), Вавилон (Ирак), Үндістан, Қытай, Парсы (Иран) елдеріне келеді. XV ғасырға дейін Шығыс мәдениеті Батыс мәдениетінен шоқгығы көш жоғары болып, өркениеттіліктің үлгісін көрсетті. Мұнда ең алдымен математика, геометрия, астрономия, медицина сияқты нақты ғылымдар басым дамыды.
Батыс елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде қатты дамыды. Онда қоғам Шығыс елдерімен салыстырғанда көп жағ-дайда қарама-қарсы өрістеді. Греция ол кезде саяси бытыраңқы күн кешкен ел еді. Саяси ұйым түрін жеке мемлекет болып санал-ған қалалар (полистер) құрды. Патшалық өкіметтің орнына арис-тократиялык және құл иеленушілік демократия орын алды. Би-леу түрі сан алуан болатын және жиі ауысып отырды. Саяси өмір қызу өрбіді, ол саяси сана теориясының терең дамуына әкелді. Сондықтан олардың саяси санасы мифтан теорияға тез ауысты.
Көне гректерде саяси ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп. Бірақ біз солардың ішінде ең көрнекті екі өкіліне -- Платон мен Аристотельге тоқталамыз. Платон б. з. б. 427 -- 347 жылдарда өмір сүрді. Шын аты -- Аристокл. Жасында спортпен көп шұғылданды, жоғары көрсеткіштерге де жетті. Жауырыны кең болды. Сондыктан оны Платон (кең жауырынды) деп атап кетті. Сол атпен ол адамзат тарихында мәңгілік қалды.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Олардың ішінде біздің ғылымымызға тікелей қатысы бар шығармалары "Мемлекет", "Саясатшы", "Зандар", "Софист", "Парменид" және т. б.
Платонның ойынша, адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндірулері, үй салулары және т.т. жасаулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері қүрылысшылықпен, төртіншілері етікшілікпен және т.с.с. айналысады. Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет адамдарды алаламай, байына да, кедейіне де, азына да, көбіне де қарамай -- бәріне бірдей әділ кызмет етуі керек. Бірақ бұдан Платон адамдардың бәрін тендестірген екен деген ой тумауы керек. Керісінше, ол адамдарды үш үлкен әлеуметгік топқа (сословиеге): 1) әкімдер; 2) қорғаушылар; 3) өндірушілер етіп бөлді. Әкімдерге фәлсафашыларды жатқьгзды.
Платон мемлекеттік құрылысты 5 түрге бөлді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия және тирания. Бұлардың ішінде ең жақсысына аристократиялык мемлекетті жатқызды. Онда ақыл-естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері -- адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.
Ертедегі гректердің саяси ой-пікірлерін одан әрі дамытып, фәлсафасын шыңына жеткізген ұлы ойшыл Аристотель (б.з.б. 384 -- 322) болды. Ол 17 жасында аты шыққан Платон академиясын іздеп келіп оқуға түседі. Оны үздік бітірген соң 20 жыл бойы сонда ұстаздық етті. Платон дүние салған соң біраз елдерді аралады. Б.з.б. 342 -- 340 жылдары Македония патшасы II Филиптің шақыруымен оның баласы, болашақ император Ескендірді (Алексаңдр Македонскийді) оқытып, тәрбиеледі. Кейін Афиныға оралып, өз мектебін (лицейді) ашты. Осында ол бірінші рет саяси ғылымды пән ретінде кіргізіп, өзі сабақ берді. Аристотельді саясаттанудың әкесі дейтіні содан.
Аристотель саясатқа кең мағына берді. Оған этиканы да, экономиканы да енгізді. Саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты -- адамды, мемлекетті жақсы түрмысқа, молшылыққа, бақытқа жеткізу деп білді. Сөйте түра, ол құл иеленушілікті қолдады, кұлдар мен ерікті кедейлерге саяси құқық бергісі келмеді.
Аристотельдің ойынша, мемлекет -- қауымның дамыған түрі, ал кауым -- отбасының дамыған түрі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті дұрыс және бұрыс түрлерге бөлді. Дұрыс түріне монархияны, аристократияны және политияны (Аристотель дәу іріндегі Грециядағы мемлекеттік құрылыс) жатқызды. Ал тирания, олигархия мен демократияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz