ЖАЛПЫ ИММУНОЛОГИЯ
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ахатаева М.Б.
ЖАЛПЫ ИММУНОЛОГИЯ
Оқу құралы
Түркістан , 2020
ӘОЖ
КБЖ
ПІКІР БЕРУШІЛЕР:
Садуов М.А. - м.ғ.к., доцент, М.Оспанов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Медицина Университеті.
Қадырова Ш.А. - м.ғ.к., Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті.
Ахатаева М.Б.
Жалпы иммунология-1. Оқу құрал. - Түркістан: Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2019 - 122 бет.
ISBN
Ұсынылып отырған оқу құралында иммундық жүйенің құрылысы, иммундық жауаптың молекулалық және жасушалық деңгейлердегі реттелуі, иммундық жүйенің гормондары және медиаторлары туралы жазылған.Иммундық тапшылық жағдайлардың пайда болу себептері, диагностика және емдеу әдістері жазылған.
Оқу құралының үлкен құндылығы иммунология саласындағы әлем ғылымының жаңа жетістіктері туралы көлемді материал берген. Оқу құрал қазіргі күнгі талаптарға сәйкес құрастырылған, енгізілген ақпараттар жеткілікті,теориялық және тәжірибелік мағынасы бар. Сондықтан медицина факультеті және медицина колледжі білім алушыларына ұсынылады.
ӘОЖ
КБЖ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Академиялық комитет кеңесі шешімімен бекітілді және басылымға ұсынылды, хаттама
ISBN (C)АхатаеваМ.Б., 2020
I тақырып
Қазіргі иммунология, оның мақсаттары мен жетістіктері. Иммунитет теориялары. Иммунологияның қысқаша даму тарихы
Иммунология қатерлі індеттерге қарсы күрес жолында пайда болып адамзатты көптеген құтқарған ғылым. Атының өзі жан түршіктіретін оба мен шешек тарихы біздің дәуірімізден 2000 жыл бұрынғы жазбалардан белгілі. Сол баяғы замандарда да бұл індеттермен бір рет ауырған адам екінші рет ауырмайтыны анықталғаны екен. Індет ауруларына алғаш аса назар салып зерттеген мұсылман ғалымдары Разы мен Ибн Сина деп көрсетілген медицина тарихында. Олар шешек ауруының белгілерін басқа індет ауруларынан ажыратып көрсетіп, алғаш иммунитет теориясын жасайды. Шешектен құтылу әдісі алғаш Қытайда пайда болған деген болжам бар. Бұл әдісте ауырып аман қалған адамның іріңін сау адамға енгізеді. Мұндай "вакцинациядан" соң 2-3% адам өлімі болып отырған. Сиыр шешегімен ауырған адамның нағыз шешектен аман қалатыны да өте ертеден белгілі болған және де сол сиыр шешегімен егу жекеленген жағдайларда қолданылып отырған. Алайда иммунология тарихы ағылшын ғалымы Эдвард Дженнердің еңбегінен басталады. Ол өзінің жұмысын 1798 жылы жариялады. Дженнер еңбегінің маңызы ол біріншіден, сиыр шешегімен ауырған адамның табиғи шешекпен ауырмайтынынғылыми тұрғыдан дәлелдеді, екнішіден өзінің әдісін кеңінен таратып егетін бекеттер ұйымдастырды. Дженнердің өзі де жас шағында шешекпен ауырыпты. Ұзақ жылдар осы індеттің құпиясын зерттей келе ол 1796 жылы шешуші тәжірибе қойған. Сара Нельмс деген ғалым сиыр шешегі жұққан сауыншыдан шешек материалын алып 8 жасар Джеймс деген дені сау балаға егеді. Арада бір апта өткен соң бала сәл ауырып азылып кетеді. Тағы бір апта өткен соң, нағыз қара шешектің өзін егеді. Бірақ Джеймске бұл қатерлі шешек жұқпайды. Әрине бұлай жас балаға тәжірибе жүргізу үшін Дженнер 26 жыл дайындалған екен. Сөйтіп Дженнер шешек ауруынан құтылудың жолын көрсетті. Бұл өз заманынан 100 жылға озған жетістік еді.
Ғылыми иммунологияның атасы - францияның ұлы перзенті Луи Пастер. Ол вакцина жасаудың универсалды тәсілін тауып тырысқақ, күйдіргі, құтыру ауруларына қарсы вакцина жасады. Бұл әдістің негізі - әлсіреген қоздырғыштар арқылы организмде иммунитет тудырып, сол аурудың алдын алу. Пастер жұмыстарынан соң иммунология ғылым ретінде қалыптасты, көптеген аурулардың алдын алуға мүмкіндік ашылды. Пастер еңбегімен қанаттанған ғалымдар тек қана вакцина жасаумен емес, сонымен қатар иммунитет тууының себебін ашуға да тырысты. Бұл бағытта зор еңбек сіңіргендер: И.И.Мечников пен Пауль Эрлих бастаған неміс ғалымдары.
Мечников өзінің көпшілікке белгілі фагоцитарлық теориясын, ал неміс ғалымдары теорияны жасады. Мечниковтың айтуы бойынша организмге енген ауру қоздырғыштары арнайы клеткалар фагоциттермен жойылып, нәтижесінде науқас ауруынан айығады. Оның осы теориясы клеткалық иммунитеттің алғашқы теориясы болған еді. Кейін Эрлих, Беринг, Китазато және басқа ғалымдар жұмыстарынан соң , олар қан сарысуында гуморальды факторлар антиденелер болатынын, олар ауру қоздырушылары арнайы жолының дәлелденген соң, Мечников гуморалды факторлар иммунитет пайда болғанда қосалқы роль атқарады деген. Бірақ гуморальді теорияның жақтаушылары өз қағидаларын тамаша тәжірибелеремен дәлел тауып кул (дифтерия), сіреспе, (столбняк) антисарысуларын жасап миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалды. Біздің ғасырымызда шешек індеті толық жойылды, оба құрыды, күйдіргі, кул, сіреспе, полиомиелит, құтырма, энцефалит ауруларын алдын алу әдістері табылды. Ауыл шаруашылығы мен медицинада қолданылатын вакциналар мен шипалы сарысулар пайда болды және олар әлі де жасалып жатыр.
1900 жылы Ландштейнер қан топтарын ашты. Олар АВО жүйе деп аталады. Осылай, бір түрге жататын организмдердің иммунитеттік айырмашылығын зерттейтін иммунологияның бір тармағы пайда болды. Ол - ұлпа изоантигенін зерттейтін ілім. Осыдан соң, кез келген ұлпа арқылы мүшеге қарсы әсер ететін антидене жасап шығаруға болатыны анықталды.
Иммунология ғылыми дамуының жаңа белесі 1945 жылы басталды ол ағылшын ғалымы Медавар есімімен байланысты. Ол иммунитет организмді тек микорбтан ғана емес, сонымен қатар генетикалық бөгде организмдердің клеткалары мен тканьдерінен қорғайтынын дәлелдеді. Иммундық жүйе донор мен реципиент гистосәйкестіктің бр ғана гені бойынша жырасқанда, яғни генетикалық белгі бойынша іске қосылатыны анықталды. Бұл иммуногенетика саласының ашылуына әкелді. Организмнің генетикалық негізгі қатаң бақылануы үшін қажет деген сұрақты
Австралия микробиологы Бернет қойған болатын. Сүт қоректілердің денесі 1013 генетика тұрғысынан біркелкі ұқсас клеткалардан тұрады. Осы клеткалардың әрқайсысы өздігінен мутацияға ұшырауы мүмкін. Демек әр кезеңде организмде 105- 106 өзгерген клетка пайда болады. Егер осындай клеткалар жойылып отырмаса, организм тіршілігі тоқталады. Демек организмнің барлық клеткаларының генетикалық тұрақтылығын бақылау үшін иммундық жүйе керек деген ой туды. Сырттан келген бөгде клеткалар мен микроорганизмдерді анықтап жою осы қызметтен шығатыны анықталды. Иммунитет дегеніміз тірі организмдердің генетикалық бөгде белгілер мен информациядан қорғану әдісі. Бұл "Бернет" аксиомасымен сәйкес келеді. "Өзіңдікін өзгенікінен ажырат "- тіршілік жарды. 1969- 1970 жылдары иммунитеттің 2 жүйесінің ашылуы, клеткалық және гуморальдық жүйелердің ашылуына, қазіргі иммунологияның пайда болуына әсерін тигізді. Жетістіктер қатарына: иммуноглобулин молекуласының құрылымын анықтау, иммунды процесстермен жеке иммуноглобулин класстарының ролін ашу, лимфоциттердің антиген ажыратушы рецепторларын табу жатады. Соңғы 10 жылда иммунды жауаптан Т және В - лимфоциттер мен макрофагтар арасында өзара әсер болуы керектігі дәлелденді.Т және В - лимфоциттер қызметі жағынан біркелкі емес екендігі, олардың суб популяциядан тұратыны: әсерлесу механизмдері, иммунды хабардар клеткалардың пайда болуы, дамуы, қызметі анықталды.
Иммунитет теориялары
Антидене синтезінің алғашқы теориясын Т. Эрлих жасаған. Ол бойынша әр жасушаның антидене жасай алатын ерекше құрылымы- бүйір тізбегі болады және ол кездейсоқ антигенге дәл келетін болады. Ол жасушадан бөлініп қанға түссе антиденеге айналады. Антиген молекуласы өзіне сәйкес келетін құрылымды таңдап тауып алып, оны дәл көбейтеді деп айтқан. Бұл алғашқы сұрыптау гипотезасы еді.
1930 жылы Ландштейнер қолдан жасалған алуан түрлі антигендерге антиденелер жасалатынын көрсетіп, ол Эрлих теориясына қайшы келген соң американ ғалымдары Ф. Брейнль, Ф.Гауровиц, т.б. антигендерге қарсы антиденелер алдын ала болмайды деді. Антиген глобулин қалыптасуына өзі килігіп оның жиналуына әсер етеді деген. Бұл жағжайда антиген әсері нұсқаушы болып отырады. Бұл гипотеза антиденелердің көп түрлілігін оңай түсіндіреді. Л.Полиг 1941 жылы антигенде өзіне антидене синтезделетін матрицалық ролді болжады. Он матрица теориясы деп атады. Бұл тікелей матрица теориясы деп аталады. Алайда бұл теория қате болды, себебі белок синтезі теориясына сәйкестігі жоқ.
Ф.Бернет, Ф. Феннер 1941 жылы тікелей емес матрица теориясын жасады. Ол бойынша антиген ферменттердің қызметін өзгертіп (антидене жасайтын) қосалқы әсер етеді. Кейін инструктивті гипотезаның көп варианттары шықты, антиген мутаген сияқты ДНК-ға (Швит Р. Оуэн Р., 1957) және РНК-ға (Гольдштейн, 1960) әсер етеді. 1950 жылы Н. Ерне Эрлих идеяларына қайта келіп "табиғи сұрыптау" гипотезасын енгізді. Ол бойынша эмбрион сатысында айырша безде әртүрлі антидене молекулалары болады. Антиген организмге енгенде сәйкес келетін антиденемен әсерлесіп комплекс құрайды. Бұл комплекс жасуша ішіне кіргенде жасуша оны осындай молекулалар жасауға модель ретінде пайдаланады деді. Ерне органимзнің өз антигендеріне антидене жасалмайтынын постулат түрінде кіргізіп тек бөгде антигендер ғана танылатынын айтты.
Сұрыптау идеясының әрі дамуы Бернеттің клон сұрыптау теориясына байланысты. Бернет бойынша иммунитеті жетілген организмнің лимфа жүйесінде 105 дәрежесінде жасуша клоны болып, әртүрлі антигендерге қарсы әсер ете алады. Организмдердің өз антигендеріне реакция болмауын, Бернет ондай жасушалар эмбрион кезінде жойылып кетеді деп түсіндіреді. Бұл теория бойынша, органимзге енген антиген сәйкес антидене синтездейтін жасушаны таңдап тауып, оның көбейуіне қолдау жасайды. Қазір Бернет теориясының шындыққа жақын екендігін дәлелдейтін көптеген фактілер табылып отыр. Оның қазіргі өңделне күйін молекулалық биология, биохимия, иммунология саласындағы көптеген иммунолог ғалымдар қолдайды. Сонымен клон сұрыптау теорясы бойынша антигеннің жалғыз ғана қызметі, өзінің лимфа жасушаларымен жолығуы, олардың көбеюіне стимул жасауы.Жсаушаға басқа ақпарат бермейді. Осы теория бойынша организмде антигенмен кездескенге дейін дифференцияланған өте көп кіші лимфоциттер болады.
Белгілі антиген тану қасиеті бар лимфоцит клон құрайды. В-лимфоциттің әр клоны бір типті антидене жасауға ғана қабілеті бар. Ал антиген сол сәйкес лимфоциттің пролиферациясын жасайды. Иммунитеттің орталық мүшелерінің негізгі қызметі сүйек майында болатын өзгешелігі жоқ баған жасушаларды кіші лимфоциттерге айналдыру. Олардың әрбіреуінің тек өзіне тән ерекшелігі болады.
II тақырып
Иммундық жүйенің құрылысы. Иммунитет түрлері.
Иммундық жүйе - бұл лимфоидтық мүшелердің тұтастығы мен лимфа жасушаларының жинағы. Адамның лимфоидтық мүшелерінің жалпы салмағы 1,0-2,5 кг. Бұл өзіндік жүйе: ол дене бойына тараған, оның жасушалары қан ағысы арқылы бүкіл денеге тарайды, антигендерге қарсы арнайы антиденелер түзуші қабілетке ие. Иммундық жауаптың негізгі жасушаларына лимфоциттер жатады.
Иммундық жүйе тек қана денсаулықты сақтау үшін қорғаныс реакциясының түзілуін қамтамасыз етпейді. Иммундық жүйенің белсенді қатысуымен аутоиммундық, аллергиялық және басқа да иммунопатологиялық реакциялар дамиды.
Мүшелік деңгей
Иммундық жүйенің мүшелік деңгейі 1)орталық (біріншілік)және 2)шеткі(екіншілік)мүшелерден тұрады.
Иммундық жүйенің орталық мүшелері
Иммундық жүйенің орталық мүшелері лимфоциттердің түзілуін қамтамасыз етеді.Бұл жерде олар лимфоидтық бағаналы жасушалардан түзіліп, көбейеді және функционалдық пісіп жетілген жасушаларға айналады.
Сүтқоректілер мен адамдарда екі орталық мүшесі болады: сүйек кемігі және тимус.Сүйек кемігінде В-лимфоциттердің клондары түзіледі, сондықтан сүйек кемігі гуморалдық иммунитет жүйесінің (В-жүйесі)орталық мүшесі болып саналады. Ал, тимуста Т-лимфоциттердің клондары түзіледі, ал жасушалық иммунитет жүйесінің (Т-жүйесі)орталық мүшесі болып табылады.
Сүйек кемігі - иммундық жүйенің қан айналымы мен орталық мүшелерінің қызметтерін біріктіретін мүше, ол көп қабілетті бағаналы жасушалардың көзі болып табылады.
Көп қабілетті бағаналы жасушалардан (КҚБЖ) пайда болатын жасушалар: эритроидтық, одан эритроциттер түзіледі; миелоидтық, одан нейтрофилдер, моноциттер, базофилдер, эозинофилдер түзіледі; мегакариоцитарлыфқ - тромбоциттер түзіледі;лимфоидтық - екі жасушалық сызық: Т-лимфоциттің және В-лимфоциттің ізашарлароы пайда болады.
Сүтқоректілерді сүйек кемігі В-лимфоциттердің негізгі түзілу ортасы болып табылады.
Гуморалдық иммунитеттің орталық мүшесі алғашқыда құстарда - Bursa Fabricius - Фабрициус қапшығында табылған.Онда антидене түзетін лимфоциттердің дамуы жүреді. Даму орнына байланысты осы лимфоциттер В-лимфоциттер атына ие болды.Гуморалдық иммунитеттің барлық жүйесі В-жүйесі деп аталады. Кейінірек, сүтқоректілер мен адамдарда гуморалдық иммунитеттің орталыфқ мүше жүйесінің қызметін сүйек кемігі атқаратыны белгілі болды. Ағылшынша ол Bone marrow деп аталады, демек В-жүйесі мен В-лимфоциттердің (бұрынғы және қазіргі)аталуы сәйкес келеді.
Тимус (айырша без) деп, тимиан өсімдігінің жапырағына және айыршаға ұқсас болғандықтан аталған. Тимус филогенетикалы ежелгі лимфоидтық мүше, онда лимфоидтық жүйенің түзілуі мен қызметінің реттелуі және де жасушалық иммунитеттің дамуы жүредлі.
Тимус алдыңғы көкірекаралықтың жоғары бөлімінде, төстің артында, жүрек үстінде орналасқан. Ол екі бөліктен тұрады, әр бөлігі капсуламен шектелген, одан тіннің ішіне қарай, бөлікті бөлшектерге бөлетін перделер ораласқан. Әр бөлшектің шетінде субкапсулалық және қыртыстық қабаттар, ал ортасында - милық қабат ажыратылады.
Қыртыстық заттың негізін жұлдыз тәрізді эпителий жасушалары құрайды, олардың арасында лифоциттер мен макрофагтар орналасқан. Қыртыстық затында жоғары митоздық белсенділігі бар, бірақ иммунды хабарлы қабілеті жоқ лимфоциттер басым.
Милық затында аздаған лимфоциттер бар, стромасы жақсы жетілген, эпителий жасушаларынан тұрады.Сонымен қатар, милық затында дендриттік жасушалар, макрофагтар және Гассаль денешіктері (жаңа номенкулатура бойынша айырша бездің денешіктері)бар. Гистохимия әдісі бойынша, қыртысттық қабаттың жұлдызша тәрізді эпителий жасушалары мен Гассаль денешіктері белсенді түрде жасанды және секреторлық үрдістер жүріп отырады.Онда бірқатар биологиялық белсенді заттардың, соның ішінде тимус гормондардың түзілуі жүреді.Болжам бойынша, Гассаль денешіктерінің көмегімен апоптозға ұшыраған тимоциттер жойылады деп есептеледі.
Тимус маңызды эндокриндік мүше болып табылады.Тимустың гормондары кальций мен фосфор метаболизміне, глюкозаның алмасуы мен утилизациясына, бұлшық ет тонусына, бойға және жыныстық жетілуге әсер ететіні анықталған.Бірақ тимустың ең негізгі эндокриндік қызметі - иммуногенезге реттегіштік әсер етуі.Сонымен бірге, тимустың гормондары, тимустың өзінің ішіндегі және одан тыс лимфоциттердің дифференциялану үрдісіне ықпал жасай отырып, шеткі лимфоидтық мүшелерде Т-лимфоциттердің соңғы пісіп - жетілуін реттейді және де сүйек кемігінде Т-лимфоциттер ізшараларының дифференциялану үрдісіне әсер етеді.Тимус гормондарының бірнеше негізгі топтарын ажыратады.
Біріншіден, тимустың қыртысында Т-лимфоциттер ізшараларының дифференциялануының алғашқы кезеңдеріне әсер ететін І және ІІ топтағы тимопоэтиндер. Екіншіден - тимозин туыстастығының гормондары (тимозин,тимопоэтин т.б.).Бұл гормондар өте көп мүшелердегі глутамин және аспарагин қышқылынан түратын салыстырмалы орташа молекулалық салмақты полипептидтер болып табылады.Олардың Т-лимфоциттердің дифференциялану үрдісіне әсер механизмі, жасушаның маңызды реттегіштік жүйесі болып табылатын, лимфоциттердің циклдік нуклеотидтер (цАМФ, цГМФ) жүйесіне әсер етумен байланысты.
Тимуста тимопоэтиндер мен тимозиндерден басқа, лимфоциттердің миграция, дифференциялану және пролиферация үрдісіне әсер ететін бірнеше гуморалдық факторлар түзіледі.Бұл мысалы, тимикалық гуморалдық фактор, тимикалық сарысулық фактор және тағы басқалары.
Тимустың эпителий жасушалары, сонымен бірге цитокиндер түзеді: ИЛ-1, 6 және 7, колонистимулдеуші факторлар (ГМКСФ, Г-КСФ, М-КСФ).Осы цитокиндер арасында тимоциттер дамуы үшін маңыздысы ИЛ-7 болып табылады, тимустағы қалған цитокиндердің әсері өзара алмастырушылық.
Кейбір жағдайда тимустың гематотимикалық деп аталатын тосқауылдың болуына тимустың ағзаның басқа мүшелер және жүйелермен әрекеттесуі шектелген.
Тимус тек қана Т-лимфоциттердің пісіп-жетілуіне мамандандырылған. Бұл мүшенің морфологиялық құрылысының ерекшелігі: әр аймақта лимфоциттердің әр түрлі жағдайдағы микроайналым болады.Нәтижесінде бұл жасушалар әртүрлі жасуша аралық және гуморалдық әсер алады,яғни:
* Т-лимфоциттердің пісіп-жетілуі, негізінде Т-лимфоциттер клонының түзілуіне әкелетін антигентанушы рецепторлардың пайда болуы, әрбір Т-лимфоциттер клоны тек бір нақты антигенге ғана арналған;
* Қызметі әртүрлі Т-лимфоциттердің субпопуляциясының түзілуі;
* Т-лимфоциттер клондарының сұрыпталуы, олар негізгі гистосәкестік комплексінің өнімдері өзіндік МНС-антигендермен бірге бөтентекті пептидтерді анықтайды.
Туылған кезде нәрестелерде тимустың салмағы оның жалпы дене салмағының 1300 бөлігін құрайды. 1-3 жас аралығында тимус біршама көлем мен белсенділікке жетеді (гормондар түзілуі, тимциттердің дифференциялануы мен пролиферациясына көмектесу), кейін ол тұрақтанады.20жастан бастап біртіндеп үдемелі инволюциясы (салмағының азаюы) жылына белсенді тіннің 3%-на дейін жойылуымен жүреді. Атрофияға көбіне тимустың қырсықтық қабаты ұшырайды. Ал мидың заты жартылай атрофияға ұшыраса да, біраз бөлігі сақталады.Адамда тимустың жасқа байланысты инволюциясы кезінде иммундық тапшылық жағдай қалыптасады, бұл кезде иммундық жүйеге тимус гормондарының преараттары қолайлы әсер етеді.Жалпы тимустың жастық инволюциясы иммундық жүйенің ескеруіне, ал ол аралық бүкіл ағзаның біршама дәрежеде қартаюын анықтайды деп есептеледі.
Сонымен, тимус иммунитеттің жасушалық жүйесінің түзілуі мен қызмет атқаруына жауапты иммундық жүйенің орталық мүшесі болып табылады.
Орталық мүшелерде лимфоциттердің дифференциялануы көп мөлшерде гуморалдық күшейтулердің және жасуша аралық өзара байланыс әсерінен жүреді, олар гемондағы бірқатар өзгерістерді шақырады. Ол лимфоциттер клонының түзілуіне әкеледі, яғни әрбір клон белгілі антигендік детерминантқа (эпитоп)арналған.Сол себептен лимфоциттердің барлық антигендерді тану қабілеті пайда болады. Бұл дифференциялану деп аталады.
Сонымен, иммундық жүйенің орталық мүшелерінде ізашар жасушалардан Т-және В-лифоциттердің түзілуі және олардың антигенге тәуелсіз дифференциялануы жүреді.Осы орталық мүшелердегі антигенге тәуелсіз дифференцияланудың ең негңзгң нәтижесі лимфоциттер клондарының түзілуі болып табылады.В-лимфоциттердің клоны сүйек кемігінде, ал тимуста Т-лимфоциттердің клоны қалыптасады.
Лимфоциттер орталық мүшелерден қан және лимфа ағымы арқылы шеткі мүшелерге көшеді.
Иммундық жүйенің шеткі мүшелері.
Оларға: көкбауыр, лимфа түйіндері, ішектің пейер табақшалары, аппендикс, бадамша без, аденоидтар және басқа да лимфоидтық түзілістер жатады.Бұл мүшелердің тимусқа тәуелді (Т-лимфоцит) және тимусқа тәуелсіз (В-лимфоцит) аумақтарына лимфоциттер орналасады.Иммундық жүенің шеткі мүшелер жүйесінің ұйымдастыру негізінде жергілікті қағидалар жатыр:әрбір лимфоидтық мүше дененің белгілі бір бөлігін бақылайды, ол жерден оған лимфа келеді (лимфа түйіндері), немесе қан айдау жолдарында кедергі болады (көкбауыр) немесе ағзаның ішкі ортасын шектейтін кедергілермен тікелей байланысады (тері және шырышты қабаттармен байланысқан лимфоидтық тін).
Шеткі мүшелерде антигендермен жанасу арқылы лимфоциттердің соңғы пісіп-жетілуі-антигенге тәелді дифференциялануы жүреді,нәтижесінде сәкес антигендерге иммундық жауап шақыратын, пісіп-жетілген иммунды хабарлы лимфоциттер түзіледі.Сонымен бірге, шеткі мүшелерде көптеген антигендерге иммундық жауаптың маңызды кезеңі болып табылады. Т-, В-лимфоциттердің және антигенді таныстырушы жасушалардың кооперациясы жүреді.Нәтижесінде В-лимфоциттер антидене түзетін плазмалық жасушаларға дифференцияланады.
Осылайша, шеткі мүшелерде иммундық жасушалар өздерінің әсерін жүзеге асырады, ол кезде лимфоциттердің антигендермен байланысты іске асырылады және иммундық жауап дамиды.
Жасушалық деңгей
Иммундық жүйенің жасушалары антигенді тануы бойынша, шығу тегі мен функционалдық ерекшелігіне байланысты екі топқа бөлінуі мүмкін.
* Бірінші топ - лимфоциттер (әртүрлі даму сатысындағы Т,В-лимфоциттер, плазмалық жасушалар және нөлдік лимфоциттер, оларға табиғи киллнрлер - NK жасушалары мен К-жасушщалары жатады).
* Екінші топ - антигенді таныстырушы жасушалар (макрофагтар, дендриттік жасушалар, В-лимфоциттер).Бөгде антигендерген бұл жасушаларсыз иммундық жауаптың қалыптасуы мүмкн емес.
Бұдан басқа,т иммунды хабарлы жасушалардың пісіп-жетілуінде және олардың қызметінің реттелуінде маңызды рөлді микроайналым жасушалары - құрылымдық жасушалар (эпителий жасушалары мен коллаген және эластин талшықтарын түзетін фибробласттар)атқарады.
Лимфоциттер
Лимфоциттер адам ағзасында кеңінен тараған жасушалар тобына жатады. Ересек адамның ағзасында 10 лимфоциттер бар, яғни дененің әрбір 10-шы жасушасы - лимфоцит.
Барлық лимфоциттердің ортақ көзі - көп қабілетті бағаналы жасушалар және лимфоциттер өздерінің дамуының бастапқы кезің сүйек кемігінде өтеді (эмбрионалдық кезеңде - сарыуыз қапшығымен мен бауырда). Лимфоциттер диаметрі 7-9мкм дөңгелек және сопақша келген ядросы бар, цитоплазмасы аз және цитоплазмалық грануласы өте аз дөңгелекше келген жасушалар.
Иммундық жүйенің оралық мүшелерінде өзінің түзілу барысында осы жасушалар ерекше және өздеріне ғана тән даму сатысынан өтеді, оның иммундық арнайылығына тікелей қатысы бар: лимфоциттердің белгілі бір даму сатысында олардың бетінде антигендерге рецепторлар түзіледі.Осының нәтижесінде клондар түзіледің(клон-бір жасушалардан тараған ұрпақ), олар бір-бірінен рецепторлармен ерекшеленеді. Әрбір клон тек қана бір антигенді біледі, яғни бір лимфоцит бөгде макромолекуланың бір ғана кеңістік конфигурациясын таниды, ал барлық клондардың қосындысы жалпы мүмкің болатын антигендерді таниды.Кейін жасушалардың және олардың түзетін клондарының сұрыптау үрдістері жүреді.Ең алдымен, адам ағзасы үшін қорғаныстық қызмет атқаратын, басқа молекулалық конфигурацияны танитын жасушалар және олардың клондары бөлініп алынады, содан соң аутореактивтік (өз тіні үшін қакіпті) клондар жойылады және бөгде антигенді танушы лимфоциттер қалады.
Белгілі бір қызметі мен рецепторлары бар жетілген жасушалар шеткері лимфоидтық мүшелерге тараларды.Антигенмен әсерлеспеген лимфоциттер тыныштық жағдайдағы жасушалар бюолып табылады: олар көбеймейді, белсенді заттар бөлмейді және олардың метаболиттік белсенділігі төмен болады.Қалыпты жағдайда ағзаның ішкі орасында тлық пісіп-жетілу үшін сыртқы ортадан немесе ағза ішінде (патологиялық үрдістер нәтижесінде) антигендер түзілуі қажет.Антигендерді танып және антигенге тәуелді дифференциялануының бірнеше кезеңінен өткен лимфоциттер, берілген антигенге қарсы иммундық жауапты қамтамасыз ететін және пісіп-жетілуінің соңғы сатысындағы эффекторлары-жасушаларға айналады.
Антидене арнайылығы лимфоциттер клонының пайда болуымен анықталады деген көзқарас, Ф.Бернеттің иммунитеттің клондық сұрыптау теориясы негізінде жатыр.Бұл теория иммунологиядаерекше орын алады, қазіргі кездегі молекулалық биолгия, биохимия және молекулалық иммунология мәліметтерімен сәйкес келеді.
Бернет теориясының орталық аксиомасы:өзінікін өзгеден ажырату-тіршіліктің шарты.Ф.Бернеттің клондық-сұрыптау теориясы төрт негізгі қағидаларға негізделген:
1. Лимфоидтық жасушалар популияциясы өте көп.
2. Лимфоидтық жасушалар популияциясы гетерогенді.
3. Аз мөлшердегі антиген лимфоциттер клонының көбеюін, плазмоциттерге дифференциялануын және сол антигенге қарсы антидене өндірілуін ынталандырады.
4. Көп мөлшердегі антиген иммундық жауапты шақырмайды және лимфоциттердің сәйкес клондарының жойылуына әкеледі.
Клондық-сұрыптау теориясы бойынша ағзада антигенмен жанасқанға дейін әртүрлі арнайылықтағы лимфоциттердің үлкен жиынтығы болады.Белгілі бір антигендік ерекшелігі бар лимфоциттер клондар түзеді.Антиген тек талдау факторы ретінде болады және антигеннің жалғыз ғана қызметі - лимфоциттер клондарының бөлінуін және қызметін күшейту.Сәйкес антигенді таныған арнайы лимфоциттер клондары көбейеді және дифференцияланады (пісіп-жетіледі), бұл сәйкес арнайыиммуноглобулиндердің өндірілуін туғызады.
Ағзаға антиген түскен кезде оған тек бір лимфоциттер клоны (антигенді танушы рецепторлардың антигендік детерминантымен жанасу кезінде) арнайы жауап береді. Осындай жанасу үрдісі (тану) кезінде лимфоцит антигеннен бірінші - арнайы белгіні алады. Бірақ, бұл белгі берілген лимфолциттің антигенге қарсы жауап қайтаруы үшін жеткіліксіз. Ол үшін лимфоцит екінші-пролиферативтік-дифференциял аушы белгіңі алуы қажет.Бұл белгіні лимфоцит антигенді тану үрдісі кезінде кооперацияға қатысатын басқа иммунды хабарлы жасушалардан (АТЖ немесе Т-хелперлер) алады.Екі белгіні алғаннан кейін лимфоцит полиферацияға және дифференциялануға ұшырайды.Нәтижесінде 5-7 күндері берілген антигенге қарсы белгі лі бір серпілістерді (антиденелердің түзілуі, цитотоксиндік серпілістер)іске асырған көптеген пісіп - жетілген лимфоциттер қалыптасады. Көрсетілген тізбектік жағдайлар лимфоциттердің антигенге тәуелді дифференциялануының негізінде жатыр және клондардың сұрыпталының көріністері болып табылады.В-лимфоциттің антигенге тәуелді дифференциялануы кезіндегі клонды сұрыптау үрдісінің үлгісі 1-ші суретте көрсетілген.
Иммундық жүйе орталық және шеткі мүшелерден тұрады.
Орталық мүшелерге сүйек кемігі, айырша без (тимус) жатады; бұларда жасушалар жетіліп, көбейеді және бөлінеді (дифференциация).
Шеткі мүшелер мен ұлпаларға көк бауыр, бауыр, лимфа түйіндері және шырышты қабықтардың лимфоидты ұлпалары жатады. Бұл жерлерде лимфоциттер антигенмен жанасып, активация, пролиферациялану және бөліну (дифференциация) процестерінің дамуына алып келеді. Антигенмен жанаспаған жетілген лимфоциттер аңқау немесе бұзылмаған деп аталады. Сондай-ақ, иммундық жүйеге инкапсулярлы (айырша без, көк бауыр, лимфа түйіндері), инкапсулярлы емес (асқазан-ішек, тыныс жолдары шырышты қабықтарының лимфа ұлпасы) мүшелер, терінің лимфоидтық жүйеасты (тері лимфоциттері, шеткі лимфа түйіндері мен лимфа тамырлары) және басқа шырышты қабықтары жатады.
Иммундық жүйе мүшелері афферентті (қан және лимфаның ағып келуі), эфферентті (ағып кетуі) қан тамырларын; қан тамыр және иннервациялық жүйелердің дамуын; синустардағы жасушалардың көбею, жетілу және бөліну аймақтарын қамтиды. Ұлпалар құрылымы талшықты болады.
Сүйек кемігі - барлық иммундық компетентті жасушалары мен қанның формалы элементтерінің бастамасы болып табылатын көп компетентті дің жасушаларының негізгі көзі және өндірушісі.
Сүйек кемігі ықшамды сүйектен, стромадан, сүйек кемігі арқылы өтетін синустардан, афферентті және эфферентті тамырлардан, генеративті және жетілу аймақтарынан (орталық синус) тұрады. Қан тамыр жүйесімен иннервациялық жүйе тығыз байланысты. Сондықтан сүйек кемігінің барлық элементтері гемо- және лимфопоэздің реттелуіне қатысады. Лимфоидты мүшенің өзінің қызметтерін орындайтын негізгі ерекшелігі - бұл жасушалардың генерация аймағынан иммундық қабілетті жасушалардың жетілу және қан тамыр жүйесіне шығу аймағына миграция жасау қабілеттілігі.
Сүйек кемігінде жасушалар көбейеді, жетіледі және бөлінудің алғашқы кезеңдерінен өтеді. Жасушалардың қаннан рециркуляциясы нәтижесінде сүйек кемігінде жетілген лимфоциттердің бір бөлігі, қан және сүйек кемігіне қайта келетін медиаторлар, соның ішінде гормондар болады. Жасушалардың барлық даму және миграция процестері сүйек кемігінің белсенді заттарының (өсу факторы, гемопоэтин, эритропоэтин факторлары және т.б.) бақылауында болады.
Тимус - негізінен Т-лимфоциттер дамитын арнайы лимфоидтық мүше. Тимустың салмағы 10-12 жаста (иммундық жетілген кезеңі) ауыр болып, 30 жастан кейін (50-60) оның инволюциясы басталады, бірақ тимус толығымен жойылмайды. Тимустың инволюциясымен иммундық жүйенің және жалпы дененің қартаюын байланыстырады.
Тимус екі бөліктен тұрады, олардың әрқайсысы - тимустың құрылымды бірліктері - кіші бөліктерден тұрады .
Тимуста строма (фибробласттар, капиллярлар эпителиі, талшықтар); қатпарлы қабат, милы (медуллярлы) қабаты болады. Тимуста жақсы дамыған васкулярлық тор (гематотимустық барьер), эфферентті және афферентті лимфа және қан тамырлары орналасады. Қатпарлы қабатқа эпителиалды жасушалар, лимфоциттер, макрофагтар кіреді. Эпителиалды жасушалар тимустың көп бөлігін құрайды және әр аймағында әртүрлі қызметтер атқарады. Эпителиалды жасушалардың өсінділері лимфоциттердің басқа жасушаларымен байланысын қамтамасыз етеді. Қатпарлы қабаттағы эпителиалды жасушалар иммундық қабілетті жасушалардың жетілуі мен бөлінуін қамтамасыз етеді. Т-лимфоциттердің ізашарлары қатпарлы қабаттан милы қабатына ауысып жетілген Т-лимфоциттерге айналады.
Тимустың күрделі жасушалық-гуморалдық комплексі негізгі міндеттерді атқару үшін бағытталған:
* Т-жасушалардың антигенді танушы рецептор түзілуіне дейінгі жетілуі;
* Т-жасушалардың субпопуляцияларға бөлінуі;
* антигенді танушы қабілетке ие Т-лимфоциттердің қажетті клондарын таңдау.
Айырша без жетіспеушіліктерінде ауыр иммунопатологиялық аурулар дамиды (тимус лимфалық күйлер, біріншілік иммундық тапшылық жағдайлар; тимустың ауыр аутоиммундық ауруларының, мысалы, миастениялардың дамуына қатысады.
Лимфа түйіні. Лимфа түйіні - антигенді танитын, өзара әсерлесетін, антигеннің әсерінен бөлінетін және ұйымдасқан лимфоидтық ұлпалардың негізін құрайтын иммундық Т және В-жасушалардың популяциялары түзілетін шеткі лимфоидтық мүшелердің орталығы.
Лимфа түйіндері антигенге қарсы арнайы жауап түзілетін негізгі иммунологиялық маңызды аймақтарға бөлінеді: милы және паракортикалды аймақтардан тұратын қатпарлы қабат, фолликул, перифолликулярлық аймақ, милы қабаты.
Қатпардың сыртқы бөлігінде В-жасушалардан тұратын фолликулдар (В-аймақ) орналасқан. Перифолликулярлық аймақта Т-жасушалар, макрофагтар бар. Фолликул стромасында дендритті жасушалар орналасады. Иммундық жауап дамығанда фолликулда ұрық орталығы түзіледі; онда антигеннің әсерінен лимфоциттер есте сақтау жасушаларына айналады. Паракортикалдық аймақта Т-жасушалар орналасады. Милы аймақта Т-В-лимфоциттер мен плазматикалық жасушалар орналасқан.
Иммундық жауап белсенгенде плазматикалық, лимфоидтық емес жасушалар, рециркулярлы лимфоциттердің саны көбейеді. Бұл процесте ұлпалар ісінеді, лимфа түйіндері ұлғаяды (мысалы, жұқпалы қабыну процестерінде).
Лимфа түйіндеріндегі Т-лимфоциттер 55-65, В-лимфоциттер 35-40 құрайды. Сонымен, лимфа түйіндері аймағында гуморалдық және жасушалық иммунологиялық реакциялар дамиды. Лимфа түйіні - иммундық қабілетті жасушалардың бөгде немесе өзгерген құрылымдармен жанасуын қамтамасыз ететін динамикалық жүйе. Әртүрлі лимфоидтық жүйелердегі лимфа түйіндерінің құрылымы мен қызметтері ұқсас болады.
Көк бауыр. Фиброзды капсуламен қапталған лимфоидтық жүйе. Фиброзды капсуладан перделер (трабекулалар) шығады, олардың арасында ақ және қызыл пульпадан тұратын паренхима болады. Ақ пульпа - артериялардың айналасында орналасқан Т-лимфоциттер аймағы (тимус тәуелді аймақ). В-лимфоциттер аймағы - фолликулярлы аймаққа жанасып тұратын фолликулды ұрық орталығы. Қызыл пульпа - эритроциттер депосы, зақымданған эритроциттерді жоятын орын, көп плазматикалық жасушалардан, макрофагтардан тұрады.
Бауыр ерекше қызметтер атқарады. Бұл жерде табиғи жасушалардың көп бөлігі, ұлпа макрофагтарының тең жартысы орналасады. Бауыр лимфоциттері тағамдық аллергендерге иммунологиялық төзімділікті қамтамасыз етуі мүмкін. Бауыр синустарында макрофагтар иммундық комплекстерді фагоцитоздайды және ыдыратады.
Шырышты қабықтардың инкапсулярлы емес лимфоидтық ұлпалары. Оларға жұтқыншақ сақинасының лимфоидтық ұлпасы, евстахий түтігі, бадамша бездері (В-жасушалар бастамасы), аш ішектің пейер табаќшалары, аппендикс, бронх-өкпе аппаратының, несеп-жыныс жүйесінің шырышты қабықтары және т.б. жатады.
Пейер табақшалары (немесе топтық лимфа фолликулдары) (4-ші сурет) ішек эпителиінің (шұңқыры жоқ жасушалары) М-жасушаларына жанасады және Т-жасушалық аймақпен қапталған ұрықтың орталығы бар В-жасушалық фолликулдан тұрады. Пейер табақшалары жасушаларының 50-60-ын В-лимфоциттер, 10-30-ын Т-лимфоциттер құрайды. Табақшалардың лимфоидтық ұлпаларының негізгі қызметі - секреторлық А, Е иммуноглобуллиндерін өндіретін В-лимфоциттердің иммуногенезі. Жергілікті иммундық жүйеастының иммундық қабілетті жасушалары бірқатар ерекшеліктері ие. Белгілі лимфоидтық ұлпаларға миграция жасау үшін лимфоциттер өзінің мембранасында арнайы адгезивті молекулаларды (жабысу молекулалары) және иммундық қабілетті жасушалардың бағытын анықтайтын рецепторларды алып жүреді.
Сонымен, лимфоидтық мүшелердің тұтастығы және лимфоидтық жасушалардың жинағы болып табылатын иммундық жүйе организмді бөгде генетикалық ақпараты бар тірі денелер мен заттардан (вирустар, бактериялар; кәрі, ауру, қатерлі, жоғары молекулалық, трансплантациялан-ған және т.б. жасушалардан) қорғанысты қамтамасыз ету арқылы иммунологиялық бақылау жүргізеді.
Бейспецификалық қорғаныс факторлары
Дененің біртұтастығының сақталуы, оның тіршілігі бейспецифика-лық және спецификалық қорғаныс факторларының бірігуімен қамтамасыз етіледі.
Бейспецификалық (табиғи) қорғаныс факторлары дененің туа біткен биологиялық ерекшеліктерімен қамтамасыз етіледі. Олар төзімді, тұқым арқылы беріледі және спецификалық иммундық жауаптың даму нәтижесі болып табылмайды. Бұл жағдайда денеге енген бөгде молекулалардан қорғану қалыпты тері қабатының өткізбеушілігіне, сөлдердің бактерицид-тілігіне, асқазан сөлінің қышқылдығына, дене қызуына, қанда, сілекейде және басқа биологиялық сұйықтықтарда пропердин, лизоцим сияқты ферменттердің болуына, фагоцитоздың жасушалық белсенділігіне және дененің басқа биологиялық қасиеттеріне байланысты болады. Иммундық жүйенің жетіспеушіліктерінде табиғи бейспецификалық қорғаныс факторының ролі жоғарылайды.
Табиғи факторлар антигенге қарсы бейспецификалықтығымен ерекшеленеді, онымен алғашқы жанасқанды есте сақтамайды. Олар гуморалдық, жасушалық, физикалық және физиологиялық болып бөлінеді.
Ішектердегі микроорганизмдер метаболиттері микробқа қарсы әсер етеді. Адам ішегінің қалыпты микрофлорасы патогенді микроорганизмдерге тікелей антогонистік әсерімен бірге иммундық жүйеге стимуляциялық әсер етеді.
Бейспецификалық (табиғи) қорғаныс факторлары
Гуморалдық
Жасушалық
Физикалық, физиологиялық
Жедел фаза ақуыздары (фибриноген, α-антитрипсин, фибронектин, β2- микроглобулин, С-реактивті ақуыз, гаптоглобин және т.б);
Қабыну медиаторлары;
Комплемент жүйесі;
Жасушалардың ферментті жүйелері (каталаза, глутатион пероксидаза және т.б. );
Пропердин;
Лизоцим;
Қабыну пептидтері (тромбициттерді белсендіру факторы);
Арахидон қышқылының ыдырау өнімдері (эйкозаноидтар: лейкотриендер, тромбаксан, простагландиндер);
Кинин жүйесі (брадикинин, калидин);
Интерферондар;
Қан ұю жүйесінің факторлары (фибриноген, фибринолиз процестері);
Аллергиялық қабыну медиаторлары (гистамин, серотонин, гепарин);
Қанның бактерицидті белсенділігі;
Вирустық ингибиторлар.
Нейтрофилдер;
Макрофагтар;
Моноциттер;
Табиғи киллерлар.
Механикалық барьер:
тері қабаты, тыныс және ас қорыту жолдарының шырышты қабаттары;
Физиологиялық барьер:
дененің қызуы, рН, қанның, көз жасы, сілекей бездері сөлдерінің бактерицидтілігі.
Жалпы физиологиялық сипаттағы қорғаныс механизмдері дененің нейро-эндокринді жүйесімен реттелуі анық болғанмен соңына дейін зерттелмеген.
Дененің бейспецификалық қорғаныс реакцияларының бірінші сатысын мына сұлба түрінде көрсетуге болады:
* микроорганизмдердің енуі
* қан ағысының күшеюі
* қанның ұйылу жүйесіндегі өзгерістер
* капиллярлар өткізгіштігінің жоғарылауы
* жедел фаза ақуыздары синтезінің белсенуі
* қаннан фагоциттік жасушалардың шығуы (қан тамырларының эпителиіне жабысып, эпителий арқылы енуі), олардың зақымданған аймаққа топталып, антигенді табуы - қабыну
* қабыну медиаторларының синтезі
* антигендердің опсонизациялануы, лизисі, немесе
* антигеннің эндоцитозы
* антигеннің қорытылуы (процессинг)
* антигеннің элиминациясы
Қабыну процесі зақымданған ошақты жоюға ғана емес, сондай-ақ, бұзылған қызметтерді қалпына келтіруге бағытталады. Қабыну процесіне иммундық және басқа жүйелердің жасушалары, гуморалдық факторлар қатысады.
Фагоцитоз
Дененің келесі күшті бейспецификалық қорғаныс факторы фагоцитоз - фагоциттік жасушалардың антигенмен және өзгерген жасушалармен әсерлесуі, оның нәтижесінде олар фагоцит бетіне жабысып (адгезия - adhesio - жабысу ), бөгде жасушаларды жұтып, қорытады.
Фагоциттік жасушаларға гранулоциттер және полиморфты ядролық лейкоциттер (ПМЯЛ), қандағы моноциттер, ұлпа макрофагтары, мононуклеарлық фагоциттер жүйесі (ретикулярлық және эндотелиалдық ұлпа) жатады.
Бауырда фагоциттік қызметті Купфер жасушалары, өкпеде - альвеолярлық макрофагтар, мида - микроглиялар атқарады; қан тамырларының эндотелиалды жасушалары тек қана белгілі жағдайларда фагоциттік қабілетке ие болады.
ПМЯЛ - қандағы негізгі фагоцитоздаушы, қысқа уақыт өмір сүретін жасуша, көбінесе фагоцитоз процесінде жойылады.
Моноцит - сүйек кемігінде түзіліп, ұлпаларда макрофагқа дейін жетіледі.
Макрофаг - ұзақ өмір сүретін жасуша, фагоцитоз процесіне бірнеше рет қатыса алады; жасушалар ұлпаларда еркін немесе қан тамырларының қабырғасына жабысып тұрады; бөгде агенттерді және олармен байланыс-қан антиденелер немесе комплементті таниды. Макрофагтар 40-тан аса биологиялық белсенді заттар өндіреді. Макрофагтағы ферменттік элемент-тердің (жетілген макрофагта миелопероксидаза болмайды) белсенділігі (сандық және сапалық) төмен. Спецификалық иммунологиялық реакцияларды түзуге (фагоцитоз, антигендерді басқа иммундық жүйенің жасушаларына таныстыру) белсенді қатысу функционалдық қызметтерінің арқасында макрофагтар Т және В-лимфоциттеріне, иммундық қабілетті жасушаларға да жатады.
Фагоцитоз антигеннің толық гидролизімен және жасушалардан метаболиттер бөлінуімен аяқталады, немесе гидролиз толық аяқталмайды (мысалы, ферменттердің саны мен сапасының жетіспеушілігі немесе бөгде жасушалардың денеге көп мөлшерде енуі нәтижесінде). Бұл жағдайда толық ыдырамаған антиген макрофагтың мембранасында жетілген спецификалық иммундық реакцияларды түзе алатын түрде таныстыры-лады.
Фагоцитоз процесі схема түрінде мына тізбекте жүреді:
* хемотаксис (лат. хемо - химиялық, таксис - әрекет) - жасушалардың немесе басқа фагоциттердің медиаторлардың әсерімен антигенге қарай жылжуы;
* пиноцитоз - жасушалардың ерітілген заттарды жұтуы (диаметрі 1 мкм-ден жоғары емес) немесе антигенді макрофагтың және басқа фагоциттік жасушалардың спецификалық немесе бейспецификалық рецепторлар арқылы тануы;
* антигеннің фагоциттік жасушалардың бетіне жабысуы (адгезия), фагоцит псевдоподиясының түзілуі;
* антигенді қорғау, фагосома - вакуолдің түзілуі;
* фагоцитте глюкоза метаболизмінің белсенуі, фагосома мен лизосоманың қосылуымен фаголизосома - вакуолдің түзілуі;
* оттегі қажеттілігінің жоғарылауымен еркін радикалдардың түзілуі (тыныс жарылысы немесе оттегі тәуелді гидролиз);
* бактерицидті жасушалардың оттегі тәуелді емес механизмінің белсенуі;
* антиген мембранасының зақымдануы;
* антигеннің толық гидролизі, жасушалардан метаболиттердің бөлінуі немесе толық гидролизденбеген антигеннің фагоцит (макрофаг) мембранасында таныстырылуы.
Фагоцитоз процестің әр кезеңінде, көп мөлшерде антигендік материалмен (микроорганизм) тежелу, ферменттер жүйесінде генетикалық бұзылыстар, молекулалар адгезиясы және т.б. жағдайлардың нәтижесінде ақаулы болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда созылмалы инфекция, созылмалы қабыну процестері дамиды. Әртүрлі патологиялардың, әсіресе созылмалы аурулардың диагностикасында фагоцитозды бағалаудың тәжірибелік маңызы зор.
Антигеннің макрофагпен жұтылуы мен қорытылуы:
1-Аг экзогенді зат; 4-лизосома;
2-фагосома; 5-Т-жасушалардың
3-фаголизосома; антиген-спецификалық рецепторы.
III тақырып
Антигендер. Химиялық құрылысы, қасиеттері
АНТИГЕНДЕР.
Антигендердің сипаттамасы және жіктелуі. Гаптендер.
Тимус тәуелді және тимус тәуелсіз антигендер.
Антигендер (грек. anti - қарсы, genos - пайда болу) - организмде спецификалық иммунологиялық реакцияларды түзетін генетикалық бөгде денелер.
Антигендер - иммундық жауап туыдыратын, яғни ағзадан бөгде затты шығаруға бағытталған арнайы серпілістерге қатысатын, генетикалық бөгде зат болып табылатын, жоғары молекулалық химиялық қосылыстар. Макромолекулалар, әсіресе нәруыздар мен полиқанаттар антигендер болып табылады.
Антигендердің құрылымдық сипаттамасы
Иммундық жауап антигеннің барлық макромолекуласына емес, оның антигендік детерминант деп аталатын белгілі бір бөлігіне қарсылық көрсетеді.
Антигендік детерминанттың қазіргі кездегі атауы - эпитоптар.
Эпитоп - иммундық жауап кезінде түзілетін антиденелер мен эффекторлы Т-лимфоциттердің арнайлылығын қамтамасыз ететін жеке химиялық және құрылымдық сипаты бар антиген молекуласының бір бөлігі.
Антигендік детерминанттардың саны молекула құрылымы мен оның өлшеміне байланысты болады. Бір тасмалдаушыда бірнеше антигендік детерминанттар болуы, мүмкін, мысалы, жұмыртқа альбуминінің молекуласында кем дегенде 5 детерминант, күл токсиндердінің молекуласында - 8 детерминант, ал тиреотропин молекуласында - 40 детерминанттан көп болады.
Эпитоптың құрылымы антидененің белсенді орталығына немесе Т-жасушалық рецепторына комплементарлы. Антиген мен антидененің әрекеттесуі негізінде кеңістік құрылымының сәйкестілігі жатыр, неғұрлым антиген мен рецептор арасында кеңістіктің сәйкестілігі көп болса, соғұрлым олардың әрекеттесу деңгейі жоғары болады. Мұнда антигендік эпитоптың және де антигенді байланыстырушы рецепторлардың белсенді орталығының өлшемдері үлкен рөл атқарады, өйткені рецепторлардың белсенді орталықтары ойық тәріздес, ол ойық антигендік детерминанттарымен толтырылады.
В-лимфоциттермен танылатын және оларға қарсы антиденелер түзілетін эпитоптарды - В-жасушалық эпитоптар немесе гаптендер (синонимдер) деп аталады. В-жасушаларды әрбір клоны белгілі гаптенге әсер етеді.
Антиген құрылымы мен химиялық құрылысын зерттеуге үлкен үлес қосқан Нобель сыйлығының лауреаты (1930ж.) К. Ландш-тейнер гаптен деген терминді енгізген. Гаптендер - өлшемі үлкен емес химиялық топшалар. Олар табиғи антиген молекулаларының құрамдас бөлігі немесе шығу тегі экзогендік болуы мүмкін, мысалы, дәрілік заттар және олардың метоболиттері, азық-түлік, ауыл шаруашылық, тұрмыстық және өнеркәсіптік өнімдер болып табылады. Гаптен нәруыз-тасмалдаушымен байланысқан кезде ғана иммуногендік қасиетке ие болады.
Антиген молекуласының негізгі бөлігін тасмалдаушы деп атайды. Ол антиген молекуласының 97% (гаптен емес) құрайды. Антиген тасмалдаушысының құрамында өзінің антиген детерминанттары болады. Олар тасмалдаушы детерминанттар деп аталады.
Бұл детерминанттар Т-лимфоциттерін танып, оларға қарсы жасушалық иммунитет серпілістері бағытталады, сондықтан оларды тағы Т-жасушалық эпитоп деп те атайды.
Тасмалдаушы детерминанттары гаптеннің құрамына және өлшеміне қарағанда үлкен. Нәруыздық антигендер де әдеттер қысқа пептидтер, олардың құрамында орта шамамен 6-дан 20-ға дейін аминқышқылдық қалдықтары болады.
Сонымен, кез-келген антигенді молекуланың бетінде орналасқан екі функционалдық бірлікті: тасмалдаушы және гаптен ретінде қарауға болады.
Нағыз антиген молекуласының тасмалдаушылары нәруыздар, полиқанаттар, сонымен қатар липополиқанаттар және нуклеин қышқылдары болып табылады. Жасанды антигендер тасмалдаушы рөлін жасанды полипептидтер, полиқанаттар, полиэлектролиттер және басқа органикалық полимерлер атқарады.
Липидтер мен стероидтар антигенді емес, бірақ гаптен рөлін атқаруы мүмкін және нәруыздармен әрекеттескенде антидене түзілісін туғызады.
Ағзаға бөгде тасмалдаушы детерминанттан тұрмайтын, бірақ құрамында бөгде гаптені бар антигендер болады. Бұл антигендер ағзаның өз нәруыздарымен қосылып (бөтен шаптен+өз нәруызы), жасушалық жауап емес, тек гуморалдық жауап шақырады.
Гаптеннің рөлінде, мысалы, пикрил қышқылы болса, ол тері нәруыздарымен қосылып антигендік қабілетіне ие болады, терінің аллергиялық серпілісін шақырады. Пенициллиннің ыдырау өнімі - пенициллинге дәрілік аллергия серпілісі патогенезінің негізінде жатқан бензилпенициллин қышқылы қан сарысуының нәруыздарымен байланысып кейбір жағдайда антидене түзілуін шақырады.
Гаптендерді зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы бар. Көптеген биологиялық белсенді қосылыстар пептидті жән стероидтық гормондар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ахатаева М.Б.
ЖАЛПЫ ИММУНОЛОГИЯ
Оқу құралы
Түркістан , 2020
ӘОЖ
КБЖ
ПІКІР БЕРУШІЛЕР:
Садуов М.А. - м.ғ.к., доцент, М.Оспанов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Медицина Университеті.
Қадырова Ш.А. - м.ғ.к., Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті.
Ахатаева М.Б.
Жалпы иммунология-1. Оқу құрал. - Түркістан: Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2019 - 122 бет.
ISBN
Ұсынылып отырған оқу құралында иммундық жүйенің құрылысы, иммундық жауаптың молекулалық және жасушалық деңгейлердегі реттелуі, иммундық жүйенің гормондары және медиаторлары туралы жазылған.Иммундық тапшылық жағдайлардың пайда болу себептері, диагностика және емдеу әдістері жазылған.
Оқу құралының үлкен құндылығы иммунология саласындағы әлем ғылымының жаңа жетістіктері туралы көлемді материал берген. Оқу құрал қазіргі күнгі талаптарға сәйкес құрастырылған, енгізілген ақпараттар жеткілікті,теориялық және тәжірибелік мағынасы бар. Сондықтан медицина факультеті және медицина колледжі білім алушыларына ұсынылады.
ӘОЖ
КБЖ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Академиялық комитет кеңесі шешімімен бекітілді және басылымға ұсынылды, хаттама
ISBN (C)АхатаеваМ.Б., 2020
I тақырып
Қазіргі иммунология, оның мақсаттары мен жетістіктері. Иммунитет теориялары. Иммунологияның қысқаша даму тарихы
Иммунология қатерлі індеттерге қарсы күрес жолында пайда болып адамзатты көптеген құтқарған ғылым. Атының өзі жан түршіктіретін оба мен шешек тарихы біздің дәуірімізден 2000 жыл бұрынғы жазбалардан белгілі. Сол баяғы замандарда да бұл індеттермен бір рет ауырған адам екінші рет ауырмайтыны анықталғаны екен. Індет ауруларына алғаш аса назар салып зерттеген мұсылман ғалымдары Разы мен Ибн Сина деп көрсетілген медицина тарихында. Олар шешек ауруының белгілерін басқа індет ауруларынан ажыратып көрсетіп, алғаш иммунитет теориясын жасайды. Шешектен құтылу әдісі алғаш Қытайда пайда болған деген болжам бар. Бұл әдісте ауырып аман қалған адамның іріңін сау адамға енгізеді. Мұндай "вакцинациядан" соң 2-3% адам өлімі болып отырған. Сиыр шешегімен ауырған адамның нағыз шешектен аман қалатыны да өте ертеден белгілі болған және де сол сиыр шешегімен егу жекеленген жағдайларда қолданылып отырған. Алайда иммунология тарихы ағылшын ғалымы Эдвард Дженнердің еңбегінен басталады. Ол өзінің жұмысын 1798 жылы жариялады. Дженнер еңбегінің маңызы ол біріншіден, сиыр шешегімен ауырған адамның табиғи шешекпен ауырмайтынынғылыми тұрғыдан дәлелдеді, екнішіден өзінің әдісін кеңінен таратып егетін бекеттер ұйымдастырды. Дженнердің өзі де жас шағында шешекпен ауырыпты. Ұзақ жылдар осы індеттің құпиясын зерттей келе ол 1796 жылы шешуші тәжірибе қойған. Сара Нельмс деген ғалым сиыр шешегі жұққан сауыншыдан шешек материалын алып 8 жасар Джеймс деген дені сау балаға егеді. Арада бір апта өткен соң бала сәл ауырып азылып кетеді. Тағы бір апта өткен соң, нағыз қара шешектің өзін егеді. Бірақ Джеймске бұл қатерлі шешек жұқпайды. Әрине бұлай жас балаға тәжірибе жүргізу үшін Дженнер 26 жыл дайындалған екен. Сөйтіп Дженнер шешек ауруынан құтылудың жолын көрсетті. Бұл өз заманынан 100 жылға озған жетістік еді.
Ғылыми иммунологияның атасы - францияның ұлы перзенті Луи Пастер. Ол вакцина жасаудың универсалды тәсілін тауып тырысқақ, күйдіргі, құтыру ауруларына қарсы вакцина жасады. Бұл әдістің негізі - әлсіреген қоздырғыштар арқылы организмде иммунитет тудырып, сол аурудың алдын алу. Пастер жұмыстарынан соң иммунология ғылым ретінде қалыптасты, көптеген аурулардың алдын алуға мүмкіндік ашылды. Пастер еңбегімен қанаттанған ғалымдар тек қана вакцина жасаумен емес, сонымен қатар иммунитет тууының себебін ашуға да тырысты. Бұл бағытта зор еңбек сіңіргендер: И.И.Мечников пен Пауль Эрлих бастаған неміс ғалымдары.
Мечников өзінің көпшілікке белгілі фагоцитарлық теориясын, ал неміс ғалымдары теорияны жасады. Мечниковтың айтуы бойынша организмге енген ауру қоздырғыштары арнайы клеткалар фагоциттермен жойылып, нәтижесінде науқас ауруынан айығады. Оның осы теориясы клеткалық иммунитеттің алғашқы теориясы болған еді. Кейін Эрлих, Беринг, Китазато және басқа ғалымдар жұмыстарынан соң , олар қан сарысуында гуморальды факторлар антиденелер болатынын, олар ауру қоздырушылары арнайы жолының дәлелденген соң, Мечников гуморалды факторлар иммунитет пайда болғанда қосалқы роль атқарады деген. Бірақ гуморальді теорияның жақтаушылары өз қағидаларын тамаша тәжірибелеремен дәлел тауып кул (дифтерия), сіреспе, (столбняк) антисарысуларын жасап миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалды. Біздің ғасырымызда шешек індеті толық жойылды, оба құрыды, күйдіргі, кул, сіреспе, полиомиелит, құтырма, энцефалит ауруларын алдын алу әдістері табылды. Ауыл шаруашылығы мен медицинада қолданылатын вакциналар мен шипалы сарысулар пайда болды және олар әлі де жасалып жатыр.
1900 жылы Ландштейнер қан топтарын ашты. Олар АВО жүйе деп аталады. Осылай, бір түрге жататын организмдердің иммунитеттік айырмашылығын зерттейтін иммунологияның бір тармағы пайда болды. Ол - ұлпа изоантигенін зерттейтін ілім. Осыдан соң, кез келген ұлпа арқылы мүшеге қарсы әсер ететін антидене жасап шығаруға болатыны анықталды.
Иммунология ғылыми дамуының жаңа белесі 1945 жылы басталды ол ағылшын ғалымы Медавар есімімен байланысты. Ол иммунитет организмді тек микорбтан ғана емес, сонымен қатар генетикалық бөгде организмдердің клеткалары мен тканьдерінен қорғайтынын дәлелдеді. Иммундық жүйе донор мен реципиент гистосәйкестіктің бр ғана гені бойынша жырасқанда, яғни генетикалық белгі бойынша іске қосылатыны анықталды. Бұл иммуногенетика саласының ашылуына әкелді. Организмнің генетикалық негізгі қатаң бақылануы үшін қажет деген сұрақты
Австралия микробиологы Бернет қойған болатын. Сүт қоректілердің денесі 1013 генетика тұрғысынан біркелкі ұқсас клеткалардан тұрады. Осы клеткалардың әрқайсысы өздігінен мутацияға ұшырауы мүмкін. Демек әр кезеңде организмде 105- 106 өзгерген клетка пайда болады. Егер осындай клеткалар жойылып отырмаса, организм тіршілігі тоқталады. Демек организмнің барлық клеткаларының генетикалық тұрақтылығын бақылау үшін иммундық жүйе керек деген ой туды. Сырттан келген бөгде клеткалар мен микроорганизмдерді анықтап жою осы қызметтен шығатыны анықталды. Иммунитет дегеніміз тірі организмдердің генетикалық бөгде белгілер мен информациядан қорғану әдісі. Бұл "Бернет" аксиомасымен сәйкес келеді. "Өзіңдікін өзгенікінен ажырат "- тіршілік жарды. 1969- 1970 жылдары иммунитеттің 2 жүйесінің ашылуы, клеткалық және гуморальдық жүйелердің ашылуына, қазіргі иммунологияның пайда болуына әсерін тигізді. Жетістіктер қатарына: иммуноглобулин молекуласының құрылымын анықтау, иммунды процесстермен жеке иммуноглобулин класстарының ролін ашу, лимфоциттердің антиген ажыратушы рецепторларын табу жатады. Соңғы 10 жылда иммунды жауаптан Т және В - лимфоциттер мен макрофагтар арасында өзара әсер болуы керектігі дәлелденді.Т және В - лимфоциттер қызметі жағынан біркелкі емес екендігі, олардың суб популяциядан тұратыны: әсерлесу механизмдері, иммунды хабардар клеткалардың пайда болуы, дамуы, қызметі анықталды.
Иммунитет теориялары
Антидене синтезінің алғашқы теориясын Т. Эрлих жасаған. Ол бойынша әр жасушаның антидене жасай алатын ерекше құрылымы- бүйір тізбегі болады және ол кездейсоқ антигенге дәл келетін болады. Ол жасушадан бөлініп қанға түссе антиденеге айналады. Антиген молекуласы өзіне сәйкес келетін құрылымды таңдап тауып алып, оны дәл көбейтеді деп айтқан. Бұл алғашқы сұрыптау гипотезасы еді.
1930 жылы Ландштейнер қолдан жасалған алуан түрлі антигендерге антиденелер жасалатынын көрсетіп, ол Эрлих теориясына қайшы келген соң американ ғалымдары Ф. Брейнль, Ф.Гауровиц, т.б. антигендерге қарсы антиденелер алдын ала болмайды деді. Антиген глобулин қалыптасуына өзі килігіп оның жиналуына әсер етеді деген. Бұл жағжайда антиген әсері нұсқаушы болып отырады. Бұл гипотеза антиденелердің көп түрлілігін оңай түсіндіреді. Л.Полиг 1941 жылы антигенде өзіне антидене синтезделетін матрицалық ролді болжады. Он матрица теориясы деп атады. Бұл тікелей матрица теориясы деп аталады. Алайда бұл теория қате болды, себебі белок синтезі теориясына сәйкестігі жоқ.
Ф.Бернет, Ф. Феннер 1941 жылы тікелей емес матрица теориясын жасады. Ол бойынша антиген ферменттердің қызметін өзгертіп (антидене жасайтын) қосалқы әсер етеді. Кейін инструктивті гипотезаның көп варианттары шықты, антиген мутаген сияқты ДНК-ға (Швит Р. Оуэн Р., 1957) және РНК-ға (Гольдштейн, 1960) әсер етеді. 1950 жылы Н. Ерне Эрлих идеяларына қайта келіп "табиғи сұрыптау" гипотезасын енгізді. Ол бойынша эмбрион сатысында айырша безде әртүрлі антидене молекулалары болады. Антиген организмге енгенде сәйкес келетін антиденемен әсерлесіп комплекс құрайды. Бұл комплекс жасуша ішіне кіргенде жасуша оны осындай молекулалар жасауға модель ретінде пайдаланады деді. Ерне органимзнің өз антигендеріне антидене жасалмайтынын постулат түрінде кіргізіп тек бөгде антигендер ғана танылатынын айтты.
Сұрыптау идеясының әрі дамуы Бернеттің клон сұрыптау теориясына байланысты. Бернет бойынша иммунитеті жетілген организмнің лимфа жүйесінде 105 дәрежесінде жасуша клоны болып, әртүрлі антигендерге қарсы әсер ете алады. Организмдердің өз антигендеріне реакция болмауын, Бернет ондай жасушалар эмбрион кезінде жойылып кетеді деп түсіндіреді. Бұл теория бойынша, органимзге енген антиген сәйкес антидене синтездейтін жасушаны таңдап тауып, оның көбейуіне қолдау жасайды. Қазір Бернет теориясының шындыққа жақын екендігін дәлелдейтін көптеген фактілер табылып отыр. Оның қазіргі өңделне күйін молекулалық биология, биохимия, иммунология саласындағы көптеген иммунолог ғалымдар қолдайды. Сонымен клон сұрыптау теорясы бойынша антигеннің жалғыз ғана қызметі, өзінің лимфа жасушаларымен жолығуы, олардың көбеюіне стимул жасауы.Жсаушаға басқа ақпарат бермейді. Осы теория бойынша организмде антигенмен кездескенге дейін дифференцияланған өте көп кіші лимфоциттер болады.
Белгілі антиген тану қасиеті бар лимфоцит клон құрайды. В-лимфоциттің әр клоны бір типті антидене жасауға ғана қабілеті бар. Ал антиген сол сәйкес лимфоциттің пролиферациясын жасайды. Иммунитеттің орталық мүшелерінің негізгі қызметі сүйек майында болатын өзгешелігі жоқ баған жасушаларды кіші лимфоциттерге айналдыру. Олардың әрбіреуінің тек өзіне тән ерекшелігі болады.
II тақырып
Иммундық жүйенің құрылысы. Иммунитет түрлері.
Иммундық жүйе - бұл лимфоидтық мүшелердің тұтастығы мен лимфа жасушаларының жинағы. Адамның лимфоидтық мүшелерінің жалпы салмағы 1,0-2,5 кг. Бұл өзіндік жүйе: ол дене бойына тараған, оның жасушалары қан ағысы арқылы бүкіл денеге тарайды, антигендерге қарсы арнайы антиденелер түзуші қабілетке ие. Иммундық жауаптың негізгі жасушаларына лимфоциттер жатады.
Иммундық жүйе тек қана денсаулықты сақтау үшін қорғаныс реакциясының түзілуін қамтамасыз етпейді. Иммундық жүйенің белсенді қатысуымен аутоиммундық, аллергиялық және басқа да иммунопатологиялық реакциялар дамиды.
Мүшелік деңгей
Иммундық жүйенің мүшелік деңгейі 1)орталық (біріншілік)және 2)шеткі(екіншілік)мүшелерден тұрады.
Иммундық жүйенің орталық мүшелері
Иммундық жүйенің орталық мүшелері лимфоциттердің түзілуін қамтамасыз етеді.Бұл жерде олар лимфоидтық бағаналы жасушалардан түзіліп, көбейеді және функционалдық пісіп жетілген жасушаларға айналады.
Сүтқоректілер мен адамдарда екі орталық мүшесі болады: сүйек кемігі және тимус.Сүйек кемігінде В-лимфоциттердің клондары түзіледі, сондықтан сүйек кемігі гуморалдық иммунитет жүйесінің (В-жүйесі)орталық мүшесі болып саналады. Ал, тимуста Т-лимфоциттердің клондары түзіледі, ал жасушалық иммунитет жүйесінің (Т-жүйесі)орталық мүшесі болып табылады.
Сүйек кемігі - иммундық жүйенің қан айналымы мен орталық мүшелерінің қызметтерін біріктіретін мүше, ол көп қабілетті бағаналы жасушалардың көзі болып табылады.
Көп қабілетті бағаналы жасушалардан (КҚБЖ) пайда болатын жасушалар: эритроидтық, одан эритроциттер түзіледі; миелоидтық, одан нейтрофилдер, моноциттер, базофилдер, эозинофилдер түзіледі; мегакариоцитарлыфқ - тромбоциттер түзіледі;лимфоидтық - екі жасушалық сызық: Т-лимфоциттің және В-лимфоциттің ізашарлароы пайда болады.
Сүтқоректілерді сүйек кемігі В-лимфоциттердің негізгі түзілу ортасы болып табылады.
Гуморалдық иммунитеттің орталық мүшесі алғашқыда құстарда - Bursa Fabricius - Фабрициус қапшығында табылған.Онда антидене түзетін лимфоциттердің дамуы жүреді. Даму орнына байланысты осы лимфоциттер В-лимфоциттер атына ие болды.Гуморалдық иммунитеттің барлық жүйесі В-жүйесі деп аталады. Кейінірек, сүтқоректілер мен адамдарда гуморалдық иммунитеттің орталыфқ мүше жүйесінің қызметін сүйек кемігі атқаратыны белгілі болды. Ағылшынша ол Bone marrow деп аталады, демек В-жүйесі мен В-лимфоциттердің (бұрынғы және қазіргі)аталуы сәйкес келеді.
Тимус (айырша без) деп, тимиан өсімдігінің жапырағына және айыршаға ұқсас болғандықтан аталған. Тимус филогенетикалы ежелгі лимфоидтық мүше, онда лимфоидтық жүйенің түзілуі мен қызметінің реттелуі және де жасушалық иммунитеттің дамуы жүредлі.
Тимус алдыңғы көкірекаралықтың жоғары бөлімінде, төстің артында, жүрек үстінде орналасқан. Ол екі бөліктен тұрады, әр бөлігі капсуламен шектелген, одан тіннің ішіне қарай, бөлікті бөлшектерге бөлетін перделер ораласқан. Әр бөлшектің шетінде субкапсулалық және қыртыстық қабаттар, ал ортасында - милық қабат ажыратылады.
Қыртыстық заттың негізін жұлдыз тәрізді эпителий жасушалары құрайды, олардың арасында лифоциттер мен макрофагтар орналасқан. Қыртыстық затында жоғары митоздық белсенділігі бар, бірақ иммунды хабарлы қабілеті жоқ лимфоциттер басым.
Милық затында аздаған лимфоциттер бар, стромасы жақсы жетілген, эпителий жасушаларынан тұрады.Сонымен қатар, милық затында дендриттік жасушалар, макрофагтар және Гассаль денешіктері (жаңа номенкулатура бойынша айырша бездің денешіктері)бар. Гистохимия әдісі бойынша, қыртысттық қабаттың жұлдызша тәрізді эпителий жасушалары мен Гассаль денешіктері белсенді түрде жасанды және секреторлық үрдістер жүріп отырады.Онда бірқатар биологиялық белсенді заттардың, соның ішінде тимус гормондардың түзілуі жүреді.Болжам бойынша, Гассаль денешіктерінің көмегімен апоптозға ұшыраған тимоциттер жойылады деп есептеледі.
Тимус маңызды эндокриндік мүше болып табылады.Тимустың гормондары кальций мен фосфор метаболизміне, глюкозаның алмасуы мен утилизациясына, бұлшық ет тонусына, бойға және жыныстық жетілуге әсер ететіні анықталған.Бірақ тимустың ең негізгі эндокриндік қызметі - иммуногенезге реттегіштік әсер етуі.Сонымен бірге, тимустың гормондары, тимустың өзінің ішіндегі және одан тыс лимфоциттердің дифференциялану үрдісіне ықпал жасай отырып, шеткі лимфоидтық мүшелерде Т-лимфоциттердің соңғы пісіп - жетілуін реттейді және де сүйек кемігінде Т-лимфоциттер ізшараларының дифференциялану үрдісіне әсер етеді.Тимус гормондарының бірнеше негізгі топтарын ажыратады.
Біріншіден, тимустың қыртысында Т-лимфоциттер ізшараларының дифференциялануының алғашқы кезеңдеріне әсер ететін І және ІІ топтағы тимопоэтиндер. Екіншіден - тимозин туыстастығының гормондары (тимозин,тимопоэтин т.б.).Бұл гормондар өте көп мүшелердегі глутамин және аспарагин қышқылынан түратын салыстырмалы орташа молекулалық салмақты полипептидтер болып табылады.Олардың Т-лимфоциттердің дифференциялану үрдісіне әсер механизмі, жасушаның маңызды реттегіштік жүйесі болып табылатын, лимфоциттердің циклдік нуклеотидтер (цАМФ, цГМФ) жүйесіне әсер етумен байланысты.
Тимуста тимопоэтиндер мен тимозиндерден басқа, лимфоциттердің миграция, дифференциялану және пролиферация үрдісіне әсер ететін бірнеше гуморалдық факторлар түзіледі.Бұл мысалы, тимикалық гуморалдық фактор, тимикалық сарысулық фактор және тағы басқалары.
Тимустың эпителий жасушалары, сонымен бірге цитокиндер түзеді: ИЛ-1, 6 және 7, колонистимулдеуші факторлар (ГМКСФ, Г-КСФ, М-КСФ).Осы цитокиндер арасында тимоциттер дамуы үшін маңыздысы ИЛ-7 болып табылады, тимустағы қалған цитокиндердің әсері өзара алмастырушылық.
Кейбір жағдайда тимустың гематотимикалық деп аталатын тосқауылдың болуына тимустың ағзаның басқа мүшелер және жүйелермен әрекеттесуі шектелген.
Тимус тек қана Т-лимфоциттердің пісіп-жетілуіне мамандандырылған. Бұл мүшенің морфологиялық құрылысының ерекшелігі: әр аймақта лимфоциттердің әр түрлі жағдайдағы микроайналым болады.Нәтижесінде бұл жасушалар әртүрлі жасуша аралық және гуморалдық әсер алады,яғни:
* Т-лимфоциттердің пісіп-жетілуі, негізінде Т-лимфоциттер клонының түзілуіне әкелетін антигентанушы рецепторлардың пайда болуы, әрбір Т-лимфоциттер клоны тек бір нақты антигенге ғана арналған;
* Қызметі әртүрлі Т-лимфоциттердің субпопуляциясының түзілуі;
* Т-лимфоциттер клондарының сұрыпталуы, олар негізгі гистосәкестік комплексінің өнімдері өзіндік МНС-антигендермен бірге бөтентекті пептидтерді анықтайды.
Туылған кезде нәрестелерде тимустың салмағы оның жалпы дене салмағының 1300 бөлігін құрайды. 1-3 жас аралығында тимус біршама көлем мен белсенділікке жетеді (гормондар түзілуі, тимциттердің дифференциялануы мен пролиферациясына көмектесу), кейін ол тұрақтанады.20жастан бастап біртіндеп үдемелі инволюциясы (салмағының азаюы) жылына белсенді тіннің 3%-на дейін жойылуымен жүреді. Атрофияға көбіне тимустың қырсықтық қабаты ұшырайды. Ал мидың заты жартылай атрофияға ұшыраса да, біраз бөлігі сақталады.Адамда тимустың жасқа байланысты инволюциясы кезінде иммундық тапшылық жағдай қалыптасады, бұл кезде иммундық жүйеге тимус гормондарының преараттары қолайлы әсер етеді.Жалпы тимустың жастық инволюциясы иммундық жүйенің ескеруіне, ал ол аралық бүкіл ағзаның біршама дәрежеде қартаюын анықтайды деп есептеледі.
Сонымен, тимус иммунитеттің жасушалық жүйесінің түзілуі мен қызмет атқаруына жауапты иммундық жүйенің орталық мүшесі болып табылады.
Орталық мүшелерде лимфоциттердің дифференциялануы көп мөлшерде гуморалдық күшейтулердің және жасуша аралық өзара байланыс әсерінен жүреді, олар гемондағы бірқатар өзгерістерді шақырады. Ол лимфоциттер клонының түзілуіне әкеледі, яғни әрбір клон белгілі антигендік детерминантқа (эпитоп)арналған.Сол себептен лимфоциттердің барлық антигендерді тану қабілеті пайда болады. Бұл дифференциялану деп аталады.
Сонымен, иммундық жүйенің орталық мүшелерінде ізашар жасушалардан Т-және В-лифоциттердің түзілуі және олардың антигенге тәуелсіз дифференциялануы жүреді.Осы орталық мүшелердегі антигенге тәуелсіз дифференцияланудың ең негңзгң нәтижесі лимфоциттер клондарының түзілуі болып табылады.В-лимфоциттердің клоны сүйек кемігінде, ал тимуста Т-лимфоциттердің клоны қалыптасады.
Лимфоциттер орталық мүшелерден қан және лимфа ағымы арқылы шеткі мүшелерге көшеді.
Иммундық жүйенің шеткі мүшелері.
Оларға: көкбауыр, лимфа түйіндері, ішектің пейер табақшалары, аппендикс, бадамша без, аденоидтар және басқа да лимфоидтық түзілістер жатады.Бұл мүшелердің тимусқа тәуелді (Т-лимфоцит) және тимусқа тәуелсіз (В-лимфоцит) аумақтарына лимфоциттер орналасады.Иммундық жүенің шеткі мүшелер жүйесінің ұйымдастыру негізінде жергілікті қағидалар жатыр:әрбір лимфоидтық мүше дененің белгілі бір бөлігін бақылайды, ол жерден оған лимфа келеді (лимфа түйіндері), немесе қан айдау жолдарында кедергі болады (көкбауыр) немесе ағзаның ішкі ортасын шектейтін кедергілермен тікелей байланысады (тері және шырышты қабаттармен байланысқан лимфоидтық тін).
Шеткі мүшелерде антигендермен жанасу арқылы лимфоциттердің соңғы пісіп-жетілуі-антигенге тәелді дифференциялануы жүреді,нәтижесінде сәкес антигендерге иммундық жауап шақыратын, пісіп-жетілген иммунды хабарлы лимфоциттер түзіледі.Сонымен бірге, шеткі мүшелерде көптеген антигендерге иммундық жауаптың маңызды кезеңі болып табылады. Т-, В-лимфоциттердің және антигенді таныстырушы жасушалардың кооперациясы жүреді.Нәтижесінде В-лимфоциттер антидене түзетін плазмалық жасушаларға дифференцияланады.
Осылайша, шеткі мүшелерде иммундық жасушалар өздерінің әсерін жүзеге асырады, ол кезде лимфоциттердің антигендермен байланысты іске асырылады және иммундық жауап дамиды.
Жасушалық деңгей
Иммундық жүйенің жасушалары антигенді тануы бойынша, шығу тегі мен функционалдық ерекшелігіне байланысты екі топқа бөлінуі мүмкін.
* Бірінші топ - лимфоциттер (әртүрлі даму сатысындағы Т,В-лимфоциттер, плазмалық жасушалар және нөлдік лимфоциттер, оларға табиғи киллнрлер - NK жасушалары мен К-жасушщалары жатады).
* Екінші топ - антигенді таныстырушы жасушалар (макрофагтар, дендриттік жасушалар, В-лимфоциттер).Бөгде антигендерген бұл жасушаларсыз иммундық жауаптың қалыптасуы мүмкн емес.
Бұдан басқа,т иммунды хабарлы жасушалардың пісіп-жетілуінде және олардың қызметінің реттелуінде маңызды рөлді микроайналым жасушалары - құрылымдық жасушалар (эпителий жасушалары мен коллаген және эластин талшықтарын түзетін фибробласттар)атқарады.
Лимфоциттер
Лимфоциттер адам ағзасында кеңінен тараған жасушалар тобына жатады. Ересек адамның ағзасында 10 лимфоциттер бар, яғни дененің әрбір 10-шы жасушасы - лимфоцит.
Барлық лимфоциттердің ортақ көзі - көп қабілетті бағаналы жасушалар және лимфоциттер өздерінің дамуының бастапқы кезің сүйек кемігінде өтеді (эмбрионалдық кезеңде - сарыуыз қапшығымен мен бауырда). Лимфоциттер диаметрі 7-9мкм дөңгелек және сопақша келген ядросы бар, цитоплазмасы аз және цитоплазмалық грануласы өте аз дөңгелекше келген жасушалар.
Иммундық жүйенің оралық мүшелерінде өзінің түзілу барысында осы жасушалар ерекше және өздеріне ғана тән даму сатысынан өтеді, оның иммундық арнайылығына тікелей қатысы бар: лимфоциттердің белгілі бір даму сатысында олардың бетінде антигендерге рецепторлар түзіледі.Осының нәтижесінде клондар түзіледің(клон-бір жасушалардан тараған ұрпақ), олар бір-бірінен рецепторлармен ерекшеленеді. Әрбір клон тек қана бір антигенді біледі, яғни бір лимфоцит бөгде макромолекуланың бір ғана кеңістік конфигурациясын таниды, ал барлық клондардың қосындысы жалпы мүмкің болатын антигендерді таниды.Кейін жасушалардың және олардың түзетін клондарының сұрыптау үрдістері жүреді.Ең алдымен, адам ағзасы үшін қорғаныстық қызмет атқаратын, басқа молекулалық конфигурацияны танитын жасушалар және олардың клондары бөлініп алынады, содан соң аутореактивтік (өз тіні үшін қакіпті) клондар жойылады және бөгде антигенді танушы лимфоциттер қалады.
Белгілі бір қызметі мен рецепторлары бар жетілген жасушалар шеткері лимфоидтық мүшелерге тараларды.Антигенмен әсерлеспеген лимфоциттер тыныштық жағдайдағы жасушалар бюолып табылады: олар көбеймейді, белсенді заттар бөлмейді және олардың метаболиттік белсенділігі төмен болады.Қалыпты жағдайда ағзаның ішкі орасында тлық пісіп-жетілу үшін сыртқы ортадан немесе ағза ішінде (патологиялық үрдістер нәтижесінде) антигендер түзілуі қажет.Антигендерді танып және антигенге тәуелді дифференциялануының бірнеше кезеңінен өткен лимфоциттер, берілген антигенге қарсы иммундық жауапты қамтамасыз ететін және пісіп-жетілуінің соңғы сатысындағы эффекторлары-жасушаларға айналады.
Антидене арнайылығы лимфоциттер клонының пайда болуымен анықталады деген көзқарас, Ф.Бернеттің иммунитеттің клондық сұрыптау теориясы негізінде жатыр.Бұл теория иммунологиядаерекше орын алады, қазіргі кездегі молекулалық биолгия, биохимия және молекулалық иммунология мәліметтерімен сәйкес келеді.
Бернет теориясының орталық аксиомасы:өзінікін өзгеден ажырату-тіршіліктің шарты.Ф.Бернеттің клондық-сұрыптау теориясы төрт негізгі қағидаларға негізделген:
1. Лимфоидтық жасушалар популияциясы өте көп.
2. Лимфоидтық жасушалар популияциясы гетерогенді.
3. Аз мөлшердегі антиген лимфоциттер клонының көбеюін, плазмоциттерге дифференциялануын және сол антигенге қарсы антидене өндірілуін ынталандырады.
4. Көп мөлшердегі антиген иммундық жауапты шақырмайды және лимфоциттердің сәйкес клондарының жойылуына әкеледі.
Клондық-сұрыптау теориясы бойынша ағзада антигенмен жанасқанға дейін әртүрлі арнайылықтағы лимфоциттердің үлкен жиынтығы болады.Белгілі бір антигендік ерекшелігі бар лимфоциттер клондар түзеді.Антиген тек талдау факторы ретінде болады және антигеннің жалғыз ғана қызметі - лимфоциттер клондарының бөлінуін және қызметін күшейту.Сәйкес антигенді таныған арнайы лимфоциттер клондары көбейеді және дифференцияланады (пісіп-жетіледі), бұл сәйкес арнайыиммуноглобулиндердің өндірілуін туғызады.
Ағзаға антиген түскен кезде оған тек бір лимфоциттер клоны (антигенді танушы рецепторлардың антигендік детерминантымен жанасу кезінде) арнайы жауап береді. Осындай жанасу үрдісі (тану) кезінде лимфоцит антигеннен бірінші - арнайы белгіні алады. Бірақ, бұл белгі берілген лимфолциттің антигенге қарсы жауап қайтаруы үшін жеткіліксіз. Ол үшін лимфоцит екінші-пролиферативтік-дифференциял аушы белгіңі алуы қажет.Бұл белгіні лимфоцит антигенді тану үрдісі кезінде кооперацияға қатысатын басқа иммунды хабарлы жасушалардан (АТЖ немесе Т-хелперлер) алады.Екі белгіні алғаннан кейін лимфоцит полиферацияға және дифференциялануға ұшырайды.Нәтижесінде 5-7 күндері берілген антигенге қарсы белгі лі бір серпілістерді (антиденелердің түзілуі, цитотоксиндік серпілістер)іске асырған көптеген пісіп - жетілген лимфоциттер қалыптасады. Көрсетілген тізбектік жағдайлар лимфоциттердің антигенге тәуелді дифференциялануының негізінде жатыр және клондардың сұрыпталының көріністері болып табылады.В-лимфоциттің антигенге тәуелді дифференциялануы кезіндегі клонды сұрыптау үрдісінің үлгісі 1-ші суретте көрсетілген.
Иммундық жүйе орталық және шеткі мүшелерден тұрады.
Орталық мүшелерге сүйек кемігі, айырша без (тимус) жатады; бұларда жасушалар жетіліп, көбейеді және бөлінеді (дифференциация).
Шеткі мүшелер мен ұлпаларға көк бауыр, бауыр, лимфа түйіндері және шырышты қабықтардың лимфоидты ұлпалары жатады. Бұл жерлерде лимфоциттер антигенмен жанасып, активация, пролиферациялану және бөліну (дифференциация) процестерінің дамуына алып келеді. Антигенмен жанаспаған жетілген лимфоциттер аңқау немесе бұзылмаған деп аталады. Сондай-ақ, иммундық жүйеге инкапсулярлы (айырша без, көк бауыр, лимфа түйіндері), инкапсулярлы емес (асқазан-ішек, тыныс жолдары шырышты қабықтарының лимфа ұлпасы) мүшелер, терінің лимфоидтық жүйеасты (тері лимфоциттері, шеткі лимфа түйіндері мен лимфа тамырлары) және басқа шырышты қабықтары жатады.
Иммундық жүйе мүшелері афферентті (қан және лимфаның ағып келуі), эфферентті (ағып кетуі) қан тамырларын; қан тамыр және иннервациялық жүйелердің дамуын; синустардағы жасушалардың көбею, жетілу және бөліну аймақтарын қамтиды. Ұлпалар құрылымы талшықты болады.
Сүйек кемігі - барлық иммундық компетентті жасушалары мен қанның формалы элементтерінің бастамасы болып табылатын көп компетентті дің жасушаларының негізгі көзі және өндірушісі.
Сүйек кемігі ықшамды сүйектен, стромадан, сүйек кемігі арқылы өтетін синустардан, афферентті және эфферентті тамырлардан, генеративті және жетілу аймақтарынан (орталық синус) тұрады. Қан тамыр жүйесімен иннервациялық жүйе тығыз байланысты. Сондықтан сүйек кемігінің барлық элементтері гемо- және лимфопоэздің реттелуіне қатысады. Лимфоидты мүшенің өзінің қызметтерін орындайтын негізгі ерекшелігі - бұл жасушалардың генерация аймағынан иммундық қабілетті жасушалардың жетілу және қан тамыр жүйесіне шығу аймағына миграция жасау қабілеттілігі.
Сүйек кемігінде жасушалар көбейеді, жетіледі және бөлінудің алғашқы кезеңдерінен өтеді. Жасушалардың қаннан рециркуляциясы нәтижесінде сүйек кемігінде жетілген лимфоциттердің бір бөлігі, қан және сүйек кемігіне қайта келетін медиаторлар, соның ішінде гормондар болады. Жасушалардың барлық даму және миграция процестері сүйек кемігінің белсенді заттарының (өсу факторы, гемопоэтин, эритропоэтин факторлары және т.б.) бақылауында болады.
Тимус - негізінен Т-лимфоциттер дамитын арнайы лимфоидтық мүше. Тимустың салмағы 10-12 жаста (иммундық жетілген кезеңі) ауыр болып, 30 жастан кейін (50-60) оның инволюциясы басталады, бірақ тимус толығымен жойылмайды. Тимустың инволюциясымен иммундық жүйенің және жалпы дененің қартаюын байланыстырады.
Тимус екі бөліктен тұрады, олардың әрқайсысы - тимустың құрылымды бірліктері - кіші бөліктерден тұрады .
Тимуста строма (фибробласттар, капиллярлар эпителиі, талшықтар); қатпарлы қабат, милы (медуллярлы) қабаты болады. Тимуста жақсы дамыған васкулярлық тор (гематотимустық барьер), эфферентті және афферентті лимфа және қан тамырлары орналасады. Қатпарлы қабатқа эпителиалды жасушалар, лимфоциттер, макрофагтар кіреді. Эпителиалды жасушалар тимустың көп бөлігін құрайды және әр аймағында әртүрлі қызметтер атқарады. Эпителиалды жасушалардың өсінділері лимфоциттердің басқа жасушаларымен байланысын қамтамасыз етеді. Қатпарлы қабаттағы эпителиалды жасушалар иммундық қабілетті жасушалардың жетілуі мен бөлінуін қамтамасыз етеді. Т-лимфоциттердің ізашарлары қатпарлы қабаттан милы қабатына ауысып жетілген Т-лимфоциттерге айналады.
Тимустың күрделі жасушалық-гуморалдық комплексі негізгі міндеттерді атқару үшін бағытталған:
* Т-жасушалардың антигенді танушы рецептор түзілуіне дейінгі жетілуі;
* Т-жасушалардың субпопуляцияларға бөлінуі;
* антигенді танушы қабілетке ие Т-лимфоциттердің қажетті клондарын таңдау.
Айырша без жетіспеушіліктерінде ауыр иммунопатологиялық аурулар дамиды (тимус лимфалық күйлер, біріншілік иммундық тапшылық жағдайлар; тимустың ауыр аутоиммундық ауруларының, мысалы, миастениялардың дамуына қатысады.
Лимфа түйіні. Лимфа түйіні - антигенді танитын, өзара әсерлесетін, антигеннің әсерінен бөлінетін және ұйымдасқан лимфоидтық ұлпалардың негізін құрайтын иммундық Т және В-жасушалардың популяциялары түзілетін шеткі лимфоидтық мүшелердің орталығы.
Лимфа түйіндері антигенге қарсы арнайы жауап түзілетін негізгі иммунологиялық маңызды аймақтарға бөлінеді: милы және паракортикалды аймақтардан тұратын қатпарлы қабат, фолликул, перифолликулярлық аймақ, милы қабаты.
Қатпардың сыртқы бөлігінде В-жасушалардан тұратын фолликулдар (В-аймақ) орналасқан. Перифолликулярлық аймақта Т-жасушалар, макрофагтар бар. Фолликул стромасында дендритті жасушалар орналасады. Иммундық жауап дамығанда фолликулда ұрық орталығы түзіледі; онда антигеннің әсерінен лимфоциттер есте сақтау жасушаларына айналады. Паракортикалдық аймақта Т-жасушалар орналасады. Милы аймақта Т-В-лимфоциттер мен плазматикалық жасушалар орналасқан.
Иммундық жауап белсенгенде плазматикалық, лимфоидтық емес жасушалар, рециркулярлы лимфоциттердің саны көбейеді. Бұл процесте ұлпалар ісінеді, лимфа түйіндері ұлғаяды (мысалы, жұқпалы қабыну процестерінде).
Лимфа түйіндеріндегі Т-лимфоциттер 55-65, В-лимфоциттер 35-40 құрайды. Сонымен, лимфа түйіндері аймағында гуморалдық және жасушалық иммунологиялық реакциялар дамиды. Лимфа түйіні - иммундық қабілетті жасушалардың бөгде немесе өзгерген құрылымдармен жанасуын қамтамасыз ететін динамикалық жүйе. Әртүрлі лимфоидтық жүйелердегі лимфа түйіндерінің құрылымы мен қызметтері ұқсас болады.
Көк бауыр. Фиброзды капсуламен қапталған лимфоидтық жүйе. Фиброзды капсуладан перделер (трабекулалар) шығады, олардың арасында ақ және қызыл пульпадан тұратын паренхима болады. Ақ пульпа - артериялардың айналасында орналасқан Т-лимфоциттер аймағы (тимус тәуелді аймақ). В-лимфоциттер аймағы - фолликулярлы аймаққа жанасып тұратын фолликулды ұрық орталығы. Қызыл пульпа - эритроциттер депосы, зақымданған эритроциттерді жоятын орын, көп плазматикалық жасушалардан, макрофагтардан тұрады.
Бауыр ерекше қызметтер атқарады. Бұл жерде табиғи жасушалардың көп бөлігі, ұлпа макрофагтарының тең жартысы орналасады. Бауыр лимфоциттері тағамдық аллергендерге иммунологиялық төзімділікті қамтамасыз етуі мүмкін. Бауыр синустарында макрофагтар иммундық комплекстерді фагоцитоздайды және ыдыратады.
Шырышты қабықтардың инкапсулярлы емес лимфоидтық ұлпалары. Оларға жұтқыншақ сақинасының лимфоидтық ұлпасы, евстахий түтігі, бадамша бездері (В-жасушалар бастамасы), аш ішектің пейер табаќшалары, аппендикс, бронх-өкпе аппаратының, несеп-жыныс жүйесінің шырышты қабықтары және т.б. жатады.
Пейер табақшалары (немесе топтық лимфа фолликулдары) (4-ші сурет) ішек эпителиінің (шұңқыры жоқ жасушалары) М-жасушаларына жанасады және Т-жасушалық аймақпен қапталған ұрықтың орталығы бар В-жасушалық фолликулдан тұрады. Пейер табақшалары жасушаларының 50-60-ын В-лимфоциттер, 10-30-ын Т-лимфоциттер құрайды. Табақшалардың лимфоидтық ұлпаларының негізгі қызметі - секреторлық А, Е иммуноглобуллиндерін өндіретін В-лимфоциттердің иммуногенезі. Жергілікті иммундық жүйеастының иммундық қабілетті жасушалары бірқатар ерекшеліктері ие. Белгілі лимфоидтық ұлпаларға миграция жасау үшін лимфоциттер өзінің мембранасында арнайы адгезивті молекулаларды (жабысу молекулалары) және иммундық қабілетті жасушалардың бағытын анықтайтын рецепторларды алып жүреді.
Сонымен, лимфоидтық мүшелердің тұтастығы және лимфоидтық жасушалардың жинағы болып табылатын иммундық жүйе организмді бөгде генетикалық ақпараты бар тірі денелер мен заттардан (вирустар, бактериялар; кәрі, ауру, қатерлі, жоғары молекулалық, трансплантациялан-ған және т.б. жасушалардан) қорғанысты қамтамасыз ету арқылы иммунологиялық бақылау жүргізеді.
Бейспецификалық қорғаныс факторлары
Дененің біртұтастығының сақталуы, оның тіршілігі бейспецифика-лық және спецификалық қорғаныс факторларының бірігуімен қамтамасыз етіледі.
Бейспецификалық (табиғи) қорғаныс факторлары дененің туа біткен биологиялық ерекшеліктерімен қамтамасыз етіледі. Олар төзімді, тұқым арқылы беріледі және спецификалық иммундық жауаптың даму нәтижесі болып табылмайды. Бұл жағдайда денеге енген бөгде молекулалардан қорғану қалыпты тері қабатының өткізбеушілігіне, сөлдердің бактерицид-тілігіне, асқазан сөлінің қышқылдығына, дене қызуына, қанда, сілекейде және басқа биологиялық сұйықтықтарда пропердин, лизоцим сияқты ферменттердің болуына, фагоцитоздың жасушалық белсенділігіне және дененің басқа биологиялық қасиеттеріне байланысты болады. Иммундық жүйенің жетіспеушіліктерінде табиғи бейспецификалық қорғаныс факторының ролі жоғарылайды.
Табиғи факторлар антигенге қарсы бейспецификалықтығымен ерекшеленеді, онымен алғашқы жанасқанды есте сақтамайды. Олар гуморалдық, жасушалық, физикалық және физиологиялық болып бөлінеді.
Ішектердегі микроорганизмдер метаболиттері микробқа қарсы әсер етеді. Адам ішегінің қалыпты микрофлорасы патогенді микроорганизмдерге тікелей антогонистік әсерімен бірге иммундық жүйеге стимуляциялық әсер етеді.
Бейспецификалық (табиғи) қорғаныс факторлары
Гуморалдық
Жасушалық
Физикалық, физиологиялық
Жедел фаза ақуыздары (фибриноген, α-антитрипсин, фибронектин, β2- микроглобулин, С-реактивті ақуыз, гаптоглобин және т.б);
Қабыну медиаторлары;
Комплемент жүйесі;
Жасушалардың ферментті жүйелері (каталаза, глутатион пероксидаза және т.б. );
Пропердин;
Лизоцим;
Қабыну пептидтері (тромбициттерді белсендіру факторы);
Арахидон қышқылының ыдырау өнімдері (эйкозаноидтар: лейкотриендер, тромбаксан, простагландиндер);
Кинин жүйесі (брадикинин, калидин);
Интерферондар;
Қан ұю жүйесінің факторлары (фибриноген, фибринолиз процестері);
Аллергиялық қабыну медиаторлары (гистамин, серотонин, гепарин);
Қанның бактерицидті белсенділігі;
Вирустық ингибиторлар.
Нейтрофилдер;
Макрофагтар;
Моноциттер;
Табиғи киллерлар.
Механикалық барьер:
тері қабаты, тыныс және ас қорыту жолдарының шырышты қабаттары;
Физиологиялық барьер:
дененің қызуы, рН, қанның, көз жасы, сілекей бездері сөлдерінің бактерицидтілігі.
Жалпы физиологиялық сипаттағы қорғаныс механизмдері дененің нейро-эндокринді жүйесімен реттелуі анық болғанмен соңына дейін зерттелмеген.
Дененің бейспецификалық қорғаныс реакцияларының бірінші сатысын мына сұлба түрінде көрсетуге болады:
* микроорганизмдердің енуі
* қан ағысының күшеюі
* қанның ұйылу жүйесіндегі өзгерістер
* капиллярлар өткізгіштігінің жоғарылауы
* жедел фаза ақуыздары синтезінің белсенуі
* қаннан фагоциттік жасушалардың шығуы (қан тамырларының эпителиіне жабысып, эпителий арқылы енуі), олардың зақымданған аймаққа топталып, антигенді табуы - қабыну
* қабыну медиаторларының синтезі
* антигендердің опсонизациялануы, лизисі, немесе
* антигеннің эндоцитозы
* антигеннің қорытылуы (процессинг)
* антигеннің элиминациясы
Қабыну процесі зақымданған ошақты жоюға ғана емес, сондай-ақ, бұзылған қызметтерді қалпына келтіруге бағытталады. Қабыну процесіне иммундық және басқа жүйелердің жасушалары, гуморалдық факторлар қатысады.
Фагоцитоз
Дененің келесі күшті бейспецификалық қорғаныс факторы фагоцитоз - фагоциттік жасушалардың антигенмен және өзгерген жасушалармен әсерлесуі, оның нәтижесінде олар фагоцит бетіне жабысып (адгезия - adhesio - жабысу ), бөгде жасушаларды жұтып, қорытады.
Фагоциттік жасушаларға гранулоциттер және полиморфты ядролық лейкоциттер (ПМЯЛ), қандағы моноциттер, ұлпа макрофагтары, мононуклеарлық фагоциттер жүйесі (ретикулярлық және эндотелиалдық ұлпа) жатады.
Бауырда фагоциттік қызметті Купфер жасушалары, өкпеде - альвеолярлық макрофагтар, мида - микроглиялар атқарады; қан тамырларының эндотелиалды жасушалары тек қана белгілі жағдайларда фагоциттік қабілетке ие болады.
ПМЯЛ - қандағы негізгі фагоцитоздаушы, қысқа уақыт өмір сүретін жасуша, көбінесе фагоцитоз процесінде жойылады.
Моноцит - сүйек кемігінде түзіліп, ұлпаларда макрофагқа дейін жетіледі.
Макрофаг - ұзақ өмір сүретін жасуша, фагоцитоз процесіне бірнеше рет қатыса алады; жасушалар ұлпаларда еркін немесе қан тамырларының қабырғасына жабысып тұрады; бөгде агенттерді және олармен байланыс-қан антиденелер немесе комплементті таниды. Макрофагтар 40-тан аса биологиялық белсенді заттар өндіреді. Макрофагтағы ферменттік элемент-тердің (жетілген макрофагта миелопероксидаза болмайды) белсенділігі (сандық және сапалық) төмен. Спецификалық иммунологиялық реакцияларды түзуге (фагоцитоз, антигендерді басқа иммундық жүйенің жасушаларына таныстыру) белсенді қатысу функционалдық қызметтерінің арқасында макрофагтар Т және В-лимфоциттеріне, иммундық қабілетті жасушаларға да жатады.
Фагоцитоз антигеннің толық гидролизімен және жасушалардан метаболиттер бөлінуімен аяқталады, немесе гидролиз толық аяқталмайды (мысалы, ферменттердің саны мен сапасының жетіспеушілігі немесе бөгде жасушалардың денеге көп мөлшерде енуі нәтижесінде). Бұл жағдайда толық ыдырамаған антиген макрофагтың мембранасында жетілген спецификалық иммундық реакцияларды түзе алатын түрде таныстыры-лады.
Фагоцитоз процесі схема түрінде мына тізбекте жүреді:
* хемотаксис (лат. хемо - химиялық, таксис - әрекет) - жасушалардың немесе басқа фагоциттердің медиаторлардың әсерімен антигенге қарай жылжуы;
* пиноцитоз - жасушалардың ерітілген заттарды жұтуы (диаметрі 1 мкм-ден жоғары емес) немесе антигенді макрофагтың және басқа фагоциттік жасушалардың спецификалық немесе бейспецификалық рецепторлар арқылы тануы;
* антигеннің фагоциттік жасушалардың бетіне жабысуы (адгезия), фагоцит псевдоподиясының түзілуі;
* антигенді қорғау, фагосома - вакуолдің түзілуі;
* фагоцитте глюкоза метаболизмінің белсенуі, фагосома мен лизосоманың қосылуымен фаголизосома - вакуолдің түзілуі;
* оттегі қажеттілігінің жоғарылауымен еркін радикалдардың түзілуі (тыныс жарылысы немесе оттегі тәуелді гидролиз);
* бактерицидті жасушалардың оттегі тәуелді емес механизмінің белсенуі;
* антиген мембранасының зақымдануы;
* антигеннің толық гидролизі, жасушалардан метаболиттердің бөлінуі немесе толық гидролизденбеген антигеннің фагоцит (макрофаг) мембранасында таныстырылуы.
Фагоцитоз процестің әр кезеңінде, көп мөлшерде антигендік материалмен (микроорганизм) тежелу, ферменттер жүйесінде генетикалық бұзылыстар, молекулалар адгезиясы және т.б. жағдайлардың нәтижесінде ақаулы болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда созылмалы инфекция, созылмалы қабыну процестері дамиды. Әртүрлі патологиялардың, әсіресе созылмалы аурулардың диагностикасында фагоцитозды бағалаудың тәжірибелік маңызы зор.
Антигеннің макрофагпен жұтылуы мен қорытылуы:
1-Аг экзогенді зат; 4-лизосома;
2-фагосома; 5-Т-жасушалардың
3-фаголизосома; антиген-спецификалық рецепторы.
III тақырып
Антигендер. Химиялық құрылысы, қасиеттері
АНТИГЕНДЕР.
Антигендердің сипаттамасы және жіктелуі. Гаптендер.
Тимус тәуелді және тимус тәуелсіз антигендер.
Антигендер (грек. anti - қарсы, genos - пайда болу) - организмде спецификалық иммунологиялық реакцияларды түзетін генетикалық бөгде денелер.
Антигендер - иммундық жауап туыдыратын, яғни ағзадан бөгде затты шығаруға бағытталған арнайы серпілістерге қатысатын, генетикалық бөгде зат болып табылатын, жоғары молекулалық химиялық қосылыстар. Макромолекулалар, әсіресе нәруыздар мен полиқанаттар антигендер болып табылады.
Антигендердің құрылымдық сипаттамасы
Иммундық жауап антигеннің барлық макромолекуласына емес, оның антигендік детерминант деп аталатын белгілі бір бөлігіне қарсылық көрсетеді.
Антигендік детерминанттың қазіргі кездегі атауы - эпитоптар.
Эпитоп - иммундық жауап кезінде түзілетін антиденелер мен эффекторлы Т-лимфоциттердің арнайлылығын қамтамасыз ететін жеке химиялық және құрылымдық сипаты бар антиген молекуласының бір бөлігі.
Антигендік детерминанттардың саны молекула құрылымы мен оның өлшеміне байланысты болады. Бір тасмалдаушыда бірнеше антигендік детерминанттар болуы, мүмкін, мысалы, жұмыртқа альбуминінің молекуласында кем дегенде 5 детерминант, күл токсиндердінің молекуласында - 8 детерминант, ал тиреотропин молекуласында - 40 детерминанттан көп болады.
Эпитоптың құрылымы антидененің белсенді орталығына немесе Т-жасушалық рецепторына комплементарлы. Антиген мен антидененің әрекеттесуі негізінде кеңістік құрылымының сәйкестілігі жатыр, неғұрлым антиген мен рецептор арасында кеңістіктің сәйкестілігі көп болса, соғұрлым олардың әрекеттесу деңгейі жоғары болады. Мұнда антигендік эпитоптың және де антигенді байланыстырушы рецепторлардың белсенді орталығының өлшемдері үлкен рөл атқарады, өйткені рецепторлардың белсенді орталықтары ойық тәріздес, ол ойық антигендік детерминанттарымен толтырылады.
В-лимфоциттермен танылатын және оларға қарсы антиденелер түзілетін эпитоптарды - В-жасушалық эпитоптар немесе гаптендер (синонимдер) деп аталады. В-жасушаларды әрбір клоны белгілі гаптенге әсер етеді.
Антиген құрылымы мен химиялық құрылысын зерттеуге үлкен үлес қосқан Нобель сыйлығының лауреаты (1930ж.) К. Ландш-тейнер гаптен деген терминді енгізген. Гаптендер - өлшемі үлкен емес химиялық топшалар. Олар табиғи антиген молекулаларының құрамдас бөлігі немесе шығу тегі экзогендік болуы мүмкін, мысалы, дәрілік заттар және олардың метоболиттері, азық-түлік, ауыл шаруашылық, тұрмыстық және өнеркәсіптік өнімдер болып табылады. Гаптен нәруыз-тасмалдаушымен байланысқан кезде ғана иммуногендік қасиетке ие болады.
Антиген молекуласының негізгі бөлігін тасмалдаушы деп атайды. Ол антиген молекуласының 97% (гаптен емес) құрайды. Антиген тасмалдаушысының құрамында өзінің антиген детерминанттары болады. Олар тасмалдаушы детерминанттар деп аталады.
Бұл детерминанттар Т-лимфоциттерін танып, оларға қарсы жасушалық иммунитет серпілістері бағытталады, сондықтан оларды тағы Т-жасушалық эпитоп деп те атайды.
Тасмалдаушы детерминанттары гаптеннің құрамына және өлшеміне қарағанда үлкен. Нәруыздық антигендер де әдеттер қысқа пептидтер, олардың құрамында орта шамамен 6-дан 20-ға дейін аминқышқылдық қалдықтары болады.
Сонымен, кез-келген антигенді молекуланың бетінде орналасқан екі функционалдық бірлікті: тасмалдаушы және гаптен ретінде қарауға болады.
Нағыз антиген молекуласының тасмалдаушылары нәруыздар, полиқанаттар, сонымен қатар липополиқанаттар және нуклеин қышқылдары болып табылады. Жасанды антигендер тасмалдаушы рөлін жасанды полипептидтер, полиқанаттар, полиэлектролиттер және басқа органикалық полимерлер атқарады.
Липидтер мен стероидтар антигенді емес, бірақ гаптен рөлін атқаруы мүмкін және нәруыздармен әрекеттескенде антидене түзілісін туғызады.
Ағзаға бөгде тасмалдаушы детерминанттан тұрмайтын, бірақ құрамында бөгде гаптені бар антигендер болады. Бұл антигендер ағзаның өз нәруыздарымен қосылып (бөтен шаптен+өз нәруызы), жасушалық жауап емес, тек гуморалдық жауап шақырады.
Гаптеннің рөлінде, мысалы, пикрил қышқылы болса, ол тері нәруыздарымен қосылып антигендік қабілетіне ие болады, терінің аллергиялық серпілісін шақырады. Пенициллиннің ыдырау өнімі - пенициллинге дәрілік аллергия серпілісі патогенезінің негізінде жатқан бензилпенициллин қышқылы қан сарысуының нәруыздарымен байланысып кейбір жағдайда антидене түзілуін шақырады.
Гаптендерді зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы бар. Көптеген биологиялық белсенді қосылыстар пептидті жән стероидтық гормондар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz