Күнбағысты өсіру агротехникасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті

_______________"Ұстаз"_____________ _________________________факультеті институты

____________"Химия-биология"_______ __________________________________к афедрасы

КУРСТЫҚ Жұмыс

___________________Қолданбалы биология және топырақтану негіздері________________

___________________________________ _______________________________пәні бойынша

Тақырыбы:___________ Майлы дақыл күнбағыстың биологиясы, оларды өсіру агротехникасы және май алу биотехнологиясы

___________________________________ __________________________________

___________________________________ __________________________________

___________________________________ __________________________________

Білімгер _______Аралбай Мөлдір______ Тобы__Б-19-1_ ________ ___________
аты-жөні қолы
Жетекші_____________а.ш.ғ.д________ _ Тулеубаев Жақсыбай Сурабердиевич
қызметі аты-жөні
Қорғауға жіберілді ____________________20____ж. __ _____________________
қолы

Жұмыс қорғалды __________________20__ж. бағасы ____________________
жазбаша
Комиссия мүшелері: _________________________ _____ ______________________
аты-жөні қолы

______________________________ ___ ___________________
аты-жөні қолы

Тараз 2021

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті

____________________________"Химия- биология"________________________ кафедрасы

___Б-19-1____тобының білімгеріне ______Аралбай Мөлдір_______курстық жоба (жұмыс)
аты-жөні
_____ Қолданбалы биология және топырақтану негіздері __________ пәні бойынша

ТАПСЫРМА

1. Тақырыбы___________________________________ __________________________________
___________________________________ _____________________________________________
___________________________________ _____________________________________________

2. Тапсырманың арнайы нұсқауы ___________________________________ ________________
___________________________________ _____________________________________________
___________________________________ _____________________________________________

3. Есепке-түсініктеме жазбаларының негізгі тараула - ры (жұмыстары)
Орындау кестесі

Көлемі, %
Орындау уақыты

4. Графикалық материалдарының тізімі (сызулардың масштабы келтіріледі)

5. Жобаның (жұмысты) жинақтау мерзімі

6. Қорғау

Кафедра мәжілісінде бекітілген ___________________20___ ж. хаттама № ______

Жетекшісі:

________________________ __________ ___________ _______________________ _____
қызметі қолы аты-жөні

Тапсырманы орындауға қабылдадым _______________20___ж. ____________________
білімгердің қолы

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

І МАЙЛЫ ДАҚЫЛ КҮНБАҒЫСТЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ БОЙЫНША ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕР

1.1 Күнбағыс туралы түсінік
1.2 Күнбағыстың сипаттамасы мен тұрмыста қолданылуы

ІІ КҮНБАҒЫСТЫ ӨСІРУ ЖӘНЕ МАЙ АЛУ БИОТЕХНОЛОГИЯСЫ

2.1 Күнбағысты өсіру агротехникасы
2.2 Күнбағыстан май алудың биотехнологиясы

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

4

6

6
9

12

12
16

20
23

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Өсімдік шаруашылығы - далалық өсімдіктер және оларды өсіру әдістері туралы ғылым. Оның зерттеу нысаны - далалық дақылдар. Ол келесі міндеттерді шешеді: ауыл шаруашылығы дақылдарының қалыптасу заңдылықтарын зерттеу, экологиялық таза жоғары сапалы өнім өндіруді ұлғайту резервтерін анықтау, ең аз еңбек, ресурстар және энергия шығындарымен мәдени дақылдардан жоғары өнім алудың теориясы мен технологиясын жасау. Өсімдік шаруашылығы мәдени өсімдіктердің морфологиялық ерекшеліктері мен биологиялық ерекшеліктерін, олардың түрлері мен сорттарын, сорттары мен будандарын да зерттейді.
Өсімдік шаруашылығындағы ең пайдалы дақылдардың бірі - майлы дақылдарды өсіру. Қазақстан Республикасының климаттық жағдайлары майлы дақылдар тобындағы дақылдардың барлық ассортиментін дерлік өсіруге мүмкіндік береді, алайда бүгінгі күні ең көп таралғаны күнбағыс (егістік алқаптар құрылымында 77%).
Дегенмен, республика бойынша орташа өнімділік әлі де төмен және 10-12 кгга аралығында. Оның себебі - ауылшаруашылық технологиясының төмендігі және кең таралған зиянды аурулар.
Күнбағыстың халық шаруашылығының маңызы зор. Одан бағалы тағамдық өнім - сары май алынады, оның бір бірлігі калориялық құндылығы бойынша 2-3 бірлік қантқа, 4 бірлік нанға және 8 бірлік картопқа тең. Май тағамға тікелей қолданылады және маргарин, майонез, консервілер және кондитерлік өнімдерді өндіру үшін кеңінен қолданылады.
Сабын, кептіру майы, клеенка өндірісіне жарамсыз майды пайдаланады. Тұқымдарды майға өңдеу кезінде 35 пайызға жуығы жанама өнім, жануарларға арналған құнды концентрлі жем, оның 1 кг-ында 1,02 азықтық бірлік 363 грамм қорытылатын протеин бар. Өңделген ұннан және қабығы аршылған тұқымнан халва, козинаки, ал қабығынан этил спирті мен жем ашытқысы дайындалады. Үгітілген күнбағыс себеттері де мал азығы болып табылады. Оларды сүрлемге қосады немесе ұн мен түйіршіктерге өңдейді. Сонымен қатар, күнбағыс - тамаша бал өсімдігі.
Ресейдегі күнбағыс майының тарихы небәрі 180 жыл және дәл осы арқылы Ресей ауылшаруашылық өнімін бүкіл әлемге ашқан, бұрын ешкімге белгісіз! Өйткені, күнбағыс майының алғашқы тамшыларын біздің жерлесіміз, қарапайым крепостной шаруа Данила Бокарев алған және бұл 1829 жылы болған.
Ұзақ уақыт бойы күнбағысқа тиісті көңіл бөлінбей, өнімділігі салыстырмалы түрде төмен болды. Бірақ соңғы жылдары оған қызығушылық айтарлықтай артып, шаруашылықтар күнбағыс өсірумен шындап айналыса бастады. Селекция мен тұқым шаруашылығындағы табыстар, егіншіліктің жалпы мәдениетінің артуы, озық технологиялардың дамуы оның өнімін арттыруға мүмкіндік береді.
Күнбағыс өсіру технологиясы қазіргі сорттар мен будандардың өнімділігінің биологиялық әлеуетін кешенді пайдалануға, топырақтың су және қоректік режимдерін оңтайландыруға, өсімдіктерді қорғаудың кешенді жүйесін, өсіруге арналған заманауи машиналар кешендерін пайдалануға негізделуі керек. және егін жинау.
Бұл тақырып өте өзекті, өйткені әрбір кәсіпорын өз пайдасын арттыруға, әрбір өсірілген дақылдың өнімділігін арттыруға, сондай-ақ өсіру технологиясын жетілдіруге ұмтылады. Осыған байланысты бұл курстық жұмыста күнбағыс өсіру технологиясы қайта қаралады.
Зерттеу пәні: өсімдік шаруашылығы
Зерттеу объектісі: майлы дақыл күнбағыс.
Зерттеудің мақсаты - күнбағыс өндірісінің тиімділігін арттыру және өсіру технологиясын жетілдіру мақсатында күнбағыстың биологиясы, оларды өсіру агротехникасы және май алу биотехнологиясын зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1) күнбағыс өндірісін ұйымдастырудың және тиімділігін арттырудың теориялық негіздерін оқу;
2) күнбағыстың биологиясы, оларды өсіру агротехникасы жағдайын талдау;
3) күнбағыс өндірісінде май алу жолдарын көрсету.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 4 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І МАЙЛЫ ДАҚЫЛ КҮНБАҒЫСТЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ БОЙЫНША ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕР

1.1 Күнбағыс туралы түсінік

Республикадағы майлы дақылдардың ең бастысы -- күнбағыс. Оның дәнінде 50-52 пайыз май және 16-16,5% протеин болады. Күнбағыс майы негізінен тағам үшін, яғни маргарин, майонез, балық және көкөніс консервілерін, нан және кондитер өнімдерін шығаруға қолданылады. Сонымен қатар, оның майы сабын қайнату және зәйтүн өндірісінде пайдаланылады. Дәнінің қауызы жақсы отын. Күнбағыс табағының күлте жапырақшаларынан дәрі дайындайды. Күнбағыстың күнжарасында 8-10% май, 1,1% мал азықтық өлшем болады, сондықтан ол -- малға бағалы концентратты жем. Күнбағыс -- балды өсімдік және отамалы дақыл болғандықтан, ауылшаруашылық өсімдіктері үшін жақсы алғы егіс. Егіншілікте егіс танаптарында ықтырма дақыл ретінде себіледі. Күнбағыс Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында дән және сүрлем үшін, ал республиканың басқа облыстарында тек сүрлем үшін ғана өсіріледі. Қазақстанда 2006 жылы күнбағыстың егіс көлемі 453,8 мың гектар, оның ішінде суармалы жерлерде 30,0 мың гектарға жетті. Орташа есеппен алғанда, сол жылы республика бойынша күнбағыстың әр гектарынан 6,3 центнер өнім алынып, ал оның жалпы түсімі 285,9 мың тонна болды. Қазақстан бойынша 2006 жылы күнбағыстың Арманирец, Восход, Заря, Салют, Казахстанский 324 буданы, Родник, СПК, Солнечный-20, Казахстанский-341 сорттары аудандастырылады.
Сыртқы ортаның факторларына қойылатын талаптар. Алғашқы даму кезеңінде күнбағыс жылуды онша керек етпейді. Оның себілген дәні топырақтың тұқым сіңіру тереңдігіндегі жылылық 3 °С жеткенде өне бастайды. Бірақ себілген тұқым тез және біркелкі көктеп шығуы үшін қолайлы температура +20-25 °С шамасында болып табылады. Топырақта бөртіп, бірақ өнбеген тұқымы 13 °С, ал жер бетіне көктеп шыққан жас өркені 5-6 °С суыққа үсімейді. Күнбағыстың гүлдену кезеңіндегі қолайлы температура 20-25 °С болып саналады. Күшті дамыған және топырақтың терең қабатына бойлап өсетін тамыр жүйесі болғандықтан күнбағыс құрғақшылыққа да төзімді келеді. Дамуының алғашқы кезеңінде ауа және топырақ құрғақшылығын жақсы көтереді. Ылғалды ең көп қажет ететін мезгілі -- күнбағыстың табағы пайда болуы -- гүлдену кезеңі. Осы мезгілде өсімдік өсу кезеңінде сіңіретін барлық ылғалдың 44 пайызын пайдаланады. Аталған уақытта ылғал жеткіліксіз болса, табақтың ортасындағы дәндер толыспай, жеңіл болып қалады. Күнбағыстың бір ерекшелігі, ол көктеп шыққаннан бастап табақ құрғанға дейін топырақтың 80 см тереңдігіне дейінгі ылғалды пайдаланады. Бірақ, одан артық тереңдіктегі ылғалды пайдалану қиындыққа соғады. Сондықтан жаздың екінші жартысында жауған жаңбыр күнбағыс үшін өте пайдалы. Құрғақшылыққа төзімді болғанымен, күнбағыстың транспирациялық коэффициенті 470-570-ке тең, сондықтан одан мол өнім алу үшін топырақтың ылғалдылығын оның далалық су сыйымдылығы 70 пайыздан кем болмауы керек. Күнбағысқа егуге қара және қызыл-қоңыр топырақтар қолайлы. Гранулометриялық құрамы ауыр саздақ және жеңіл құмдақ топырақтар күнбағыс өсіруге жарамайды.
Күнбағыс -- алғы дақыл. Ауыспалы егісте күнбағысты күздік және жаздық дәнді дақылдардан, жүгеріден, дәнді бұршақты дақылдардан кейін еккенде жақсы өнім алуға болады. Әр түрлі аурулар, зиянкестер және арамшөптер, оның ішінде сұңғыла күнбағысқа зиян келтірмеуі үшін оны бір егілген жеріне 7-8 жылсыз қайталап себуге болмайды.
Күнбағысты тыңайту. Күнбағыс 1 тонна дән құрау үшін топырақтан 60 кг азот, 26 кг фосфор және 186 кг калий пайдаланады. Осы сіңірілген элементтердің орнын толтыру үшін топырақты тыңайту керек. Ол үшін күнбағыстың осы элементтерді қай уақытта қалай пайдалану ерекшеліктерін білген жөн. Күнбағыстың қоректік элементтерді ең көп қажет ететін кезі -- көктем шыққаннан бастап, гүлденгенге дейін, ал одан кейін ол бұл элементтерді шамалы мөлшерде пайдаланады. Алғашқы өсіп-даму кезеңінде азотқа онша зәру болмағанымен, кейін бас алып табақ құрғаннан гүлденгенге дейін оны көп мөлшерде керек етеді, бірақ бұдан соң оның азотты сіңіруі тағы да төмендейді. Калийді бүкіл өсу кезеңі бойынша пайдаланады, дегенмен, оны табақ құрудан толық пісіп жетілгенге дейін көбірек сіңіреді. Егер топырақта азот көп, фосфор жеткіліксіз болса, күнбағыстың өсу кезеңі ұзарып, дәніндегі майдың мөлшері азаяды. Күнбағыстың жақсы өсіп дамуына топырақтың өзіндегі калий қоры жеткілікті, сондықтан оған калийлі минералды тыңайтқыш берудің қажеті жоқ. Күзде сүдігер жырту алдында әр гектарға 30-40 тонна көң және әсерлі заттар есебімен 60-90 кг фосфор шашып, топыраққа сіңіреді. Себу кезінде тұқыммен бірге әр гектарға әсерлі заттар есебімен 10-15 кг түйіршікті суперфосфат сіңірген жақсы нәтиже береді. Азот минералдың тыңайтқышымен күнбағысты әр гектарға әсерлі заттар есебімен 15-20 кг мөлшерде үстеп қоректендіру қажет.
Топырақ өңдеу. Басқа дақылдар сияқты күнбағысқа танапты дайындау алғы дақылдарды жинап алғаннан кейін топырақты негізгі өңдеуден басталады. Күзде топырақ өңдеу тәсілі күнбағыстың алғы дақылына, танаптағы арамшөптердің түрлеріне және басқа жағдайларға байланысты. Дәнді дақылдар мен жүгері алғы егістерінен кейін танапта бір жылдың арамшөптер басым болса, топырақ ты 6-8 см-ден 8-10 см-ге дейін 2-3 рет қопсытады, содан кейін ПН-4-35, ПН-8-35 және басқа түренді соқалардың бірімен 20-22 см тереңдікке сүдігерге жыртады. Танапта көп жылдың арамшөптер басым болғанда оны гербицидпен қоса әр түрлі тереңдікке өңдейді. Алғы да-ңылды жинап алғаннан кейін аңызды ЛДГ-10, ЛДГ-15 сыдыра жыртқыштарымен 6-8 см тереңдікте өңдейді, ал арамшөптер көктеп шыққаннан кейін танапты жазық сыдыра тілгіштермен 12-14 см тереңдікке өңдеуді ңай-талайды. Арамшөптерді толың жою үшін әр гектарға 1,5-2 кг 2,4-Д гербицидін бүркеді. Осыдан 10-15 күн өткен соң жерді 27-30 см тереңдікке түренді соқалардың көмегімен жыртады. Топырақ жел эрозиясына ұшырайтын аудандарда жерді жазық табан сыдыра тілгіш терең қопсытқыштармен аудармай өңдейді. Ерте көктемде жер дегдісімен топырақтың күзде негізгі өңделген әдісіне қарай БЗСС-1,0, БЗТС-1,0 (түренді соқалармен жыртылған жерлерде), БИГ-ЗА (аңыз сақталып, жазық табан сыдыра тілгіштермен қопсытылған танаптарда) тырмаларымен ылғал жабылады. Егін себер алдында бүркілетін гербицидтердің топырақтың беткі қабатына дұрыс сіңуіне және егің себу жүмысы сапалы болуына жағдай жасау үшін танапты НП-8 құралымен тегістейді. Содан кейін әр гектарға 1,5 кг трефлан, 2-3 кг прометрин немесе 3,5 кг түйіршікті эп-там, Гезабард 50, с.п. 12,0-4,0 кгга гербицидтерінің бірін енгізіп, топырақтың 8-10 см жоғарғы қабатымен араластырады. Осы гербицидтер арамшөптерді 60-95 пайызға дейін құртады. Тұқым себер алдында топырақты 6-8 см тереңдікте қопсытады.
Тұқымды себуге әзірлеу және себу. Жоғары сапалы, іріктелген тұқымдар сепкенде ғана күнбағыстан мол өнім алуға болады. Әр түрлі ауруларға шалдықпау және зиянкестермен зақымданбау үшін тұқымның әрбір тоннасын 2-3 кг ТМД препаратымен дәрілейді. Тұқым себу мерзімін белгілей білудің зор маңызы бар. Қолайлы мерзімде себілген танапта арамшөптер жойылып, егінді күтіп-баптауға шығын аз жұмсалады, ал күнбағыстың өнімі гектарына 1,3-3,2 центнерге артады. Күнбағысты себудің ең қолайлы мерзімі -- тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақтың 10-12 С жылынған кезі. Егер температура бұдан төмен болса, себілген тұқым көпке дейін өніп шықпайды. Мұның өзі топырақта оның өну қабілетін төмендетіп, олардың біразының шіруіне әкеліп соқтырады. Тұқым себу мөлшері сол жердің ауа райына, топырақтағы ылғал қорына, себу әдісіне және басңа жағдайларғабайланысты өзгеріп отырады. Орманды далалық және далалық аймаңтардағы тұқым себудің ңолайлы мөлшері әр гектарға 40-45 мың бас, жартылай қүрғаңшылың-далалық аймақта 30-40 мың бас дән болады. Өсірудің интенсивтік технологиясын қолданғанда тұқымның себу мөлшері 10 пайызға көбейтіледі.
Күнбағысты қазіргі кезде пунктирлі әдіспен өсімдік қатараралығын 70 см, ал олардың қатардағы арақашықтығын 24 см етіп, СПЧ-6МФ немесе СУПН-8 дән сепкіштердің бірімен себеді. Тұқым себу тереңдігі құрғақ топырақтарда 8-10 см, ал ылғалы мол жерлерде -- 4-5 см. Егісті күтіп-баптау жұмысы тұқым себумен бір мезгілде жүргізілетін топырақты нығыздаудан басталады. Егін себілгеннен 4-5 күннен кейін, ярни арамшөптердің аң жіпше кезеңінде оны бірнеше рет тырмалайды, ал екінші рет тырмалау тұқым көктеп шығуға 3-4 күн қалғанда жүргізіледі. Күнбағыс көктеп шыққанша жүргізілетін бұл екі тырмалау арамшөптер өскінінің 50-60 пайызын жояды. Агрегаттардың жүру жылдамдығы сағатына 6-7 шақырымнан аспауы керек. Күнбағыстың 2-3 нағыз қос жапырағы пайда болғанда танапты егін себу бағытына кесе-көлденең жеңіл тырмалармен тырмалау ерте шығатын арамшөптердің өскінін 90 пайызға дейін құртады. Бірақ, бұл агротехникалық шараны ептілікпен байқап жүргізбесе, күнбағыс өскіні де залал табады, оның 6-9% -ы жойылуы мүмкін. Егістікті әрі қарай күтіп-баптауға өсімдіктердің қатараралығын қопсыту жатады. Қатараралықты бірінші қопсыту күнбағыстың үш-төрт нағыз қос жапырағы пайда болған кезде, келесісі 10-12 күннен кейін жүргізіледі.

1.2 Күнбағыстың сипаттамасы мен тұрмыста қолданылуы

Күнбағыс (лат. Helianthus - күрделі гүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық мәдени өсімдік. Шыққан жері - Солтүстік Америка. Қазақстанда 2 түрі бар: жер алмұрты және бір жылдық К. (Н. annuus).
Биологиялық сипаттамасы: Күнбағыстың биікт. 2 м-дей, сабағы тік, жуан өзегі қуыс, сырты қалың түкті, кіндік тамыры тармақты, 2 - 3 м тереңдікке бойлайды. Үлкен жалпақ жапырағы сабақта кезектесіп орналасады. Гүл шоғыры көп гүлді себет. Оның сыртын бір немесе бірнеше қатарға орналасқан гүл жапырақтары қоршаған. Бұлар өсімдік гүлін сыртқы қолайсыз жағдайдан сақтайды. Себеттерінің диам. 10 - 60 см-ге дейін жетеді. Себеті күн көзі бойымен бұрылып отырады. Жемісі -- тұқымша, онда 22 -- 27% май болады. Дәнінен сұйық күнбағыс майы алынады. Өсімдік майының 90%-ы осы өсімдіктің дәнінен алынады, сыққаннан кейінгі дәніне қант қосып, сығымдап, тамаққа қолданылатын тәтті тағам жасалынады. Сары желегін медицинада пайдаланады. Күлінен сахар алады, онда 30 -- 36% калий тотығы бар. Күнбағыс күнжарасында -- құнарлы мал азығы, онда 38%-дан астам ақуыздық зат, 20 -- 22% көмірсу және 6%-дай май бар. Күнбағысты бұршақ өсімдіктерге қосып сүрлемдік дақыл ретінде өсіреді. 100 кг көктей орылған Күнбағыс құрамында 18 азық өлшемі, 1,4 кг сіңімді протеин бар. Көктей шабылған Күнбағыс га-нан 400 -- 500 ц балауса азық алынады. Қазақстанның солт., шығыс аудандарында ерте және тез пісетін саратовтық 10; 169, шортандылық -- 41, қостанайлық -- 91, т.б. сорттары аудандастырылған. Осы сорттардың 1 га-нан 10 -- 12 ц күнбағыс майы алынады. К-тың негізгі зиянкестері: сым-құрт, күнбағыс қан көбелегі, т.б.; аурулары: боз шірік, сұңғыла, т.б. Еуропалықтар тұңғыш рет күнбағысты Американы ашқан кезде Мексиканың кең байтақ жазықтарынан көрген. Олар күнбағысты Еуропаға бұдан төрт жүз жыл бұрын алып келді. Оны күн гүлі деп атады.
Қазір күнбағыс - біздегі ең кең тараған майлы дақыл. Әрине, ол өзінің жабайы арғы тегіне аздап қана ұқсайды. Мәдени күнбағыстың себеті ірі. Онда 7 мыңға тарта дән болады. Сонымен бірге мәдени күнбағыстың сабағы 4 метрге дейін жетіп, оның жуандығы білектей болып өседі.
Үй тұрмысында ол дәнін шағып жейтін шекілдеуік болып қалып отыр. Бірақ күнбағыстың беретін басты нәрсесі - оның жақсы майы. Күнбағыс дәнінен май сығып алғаннан кейін одан күнжара қалады. Күнжараны жылқы, сиыр, қойлар жейді. Сабағын турап, булап шошқаға береді. Себетін кептіреді де ұнтақтайды, ол да - жақсы мал азығы. Күнбағыстың кейбір сорттарын сүрлем үшін егеді. Бұл жағдайда оны дәні піспей тұрып көктей орады.
Басқа майлы дақылдар ішінде күнбағыс егістіктің 70%, барльгк өнімнің 85% және мемлекеттік тұқым майын сатып алудың 90% қамтамасыз етедІ.
Жартылай кебетіп күнбағыс майы табиғи және өңделген түрінде (маргарин, майонез т.б.) тамақтық мақсатқа кеңінен колданылады. Тамаққа жарамсыз майдың бөлігін сабын, линолеум және басқа бүйымдар өндірісінде қолданылады.
Тұқымды өңдегеннен кейін қалатын қалдықтар күнжара м-еи шрот бағалы құнарландырылған мал азығы, олардың құрамыида 100 және одан да жоғары азықтық өлшем бірлігі бар, әрі сіңімді протеинге бай. Үгітілген кәрзеңкелері мал азығыяа жұмсалады және олар тұқым өнімі маюсасьшың 60% құрайды (оның 100 килограмы 80 кт азықтық өлшемге тең).
Күнбағыс сүрлемдік дақыл ретінде кеңінен пайдаланыла-ды. Мезгілінде және сапалы жиналған күнбағыс сүрлемі қореқ-тілігі және сіңімділігімен ерекшеленеді. Оның қүрамында 2,5% протеин, 0,8% май, \7% утлевод, көп мөлшерде фосфор, кальций және каротин бар.
Солтүстік Қазақстанда күнбағыс бағалы сүрлемдік дақыл ретінде кеп өсіріледі, өнімі жүгері өнімінеи калыспайды, ал сі-ңімді протеин мөлшері мен суыққа төзімділігі жөнінен жүгеріден асып туседі. Соңғы жылдары Солтүстік Қазақстанда күн-бағысты май тұқымын алу үшін өсіре бастады.
Мәдени күнбағыс -- бір жылдық өсімдік, қуатты кіндік тамыр жүйесінен тұрады, ол топырақта 2 -- 2,5 м тереңдікке, ал жан-жағына 120 см дейін тарайды. Мұндай күшті дамыған тамыр жуйесі өсімдіктің далалы құрғақ аудандарда өсуіне мүмкіндік береді.
Күнбағыс сабағы тік өседі, қатты түктермен көмкерілген, ішкі қуысы борпылдақ өзекпен толтырылған.
Жапырактары ірі, сабақты болып келеді, формалары сопақ -- жүрек тәрізді, қатты түктермен жабылған. Бір өсімдгктегі жапы-раіқ саны ерте және тез пісетін сорттарда 24 -- 28, юрташа мер-зімде пісетін сорттарда -- 28 -- 32 дана.
Гүл шоғыры -- сортына және жагдайларына қарай диаметрі 15 -- 20 см және одан жоғары болып келетін дөңгелек фор-малы кәрзеңке. Оның негізін гүл тұғыры, қурайды, шеттерінде жыныссыз тілді, ал ортасында -- қосжыньгсты түтік тәрізді гүл-дер орналаоқан. Кәрзеңкеде гулдену бір мезгілде басталады. әдетте әуелі таңертен ерте тіл тәрізді гүлдер ашылады, ал бір күн өткен соң шеткі қатардағы түтік тәрізді гүлдер гүлдей бас-тайды. Одан әрі күн сайын келесі 2 -- 3 қатардағы гулдері ортасына қарай гүлдейді. Бір кәрзеңкенің гүлденуі 7 -- 10 күнге созылады.
Күнбағыс жемісі -- шекілдеуік, ол жеміс қабығынан және тұқымнан құралады. 1000 шекілдеуіктің массасы майлы сорттарда 40 -- 80 г.
Биологиялық ерекшеліктері. Күнбағыс шекілдеуігі үшін ең қолайлы температура +16 -- 18° деп есептеледі және бүл жағдайда күибағыс көгі 6 -- 8 күн дегенде пайда болады. Өркендер -- 5 -- 6° үсікті жеңіл көтереді. Гүлдену кезеңіне қарай жылуға қоятын талабы әсе туседі де гулдену мен кенінгі дамуына +25 -- 27° температурада колайлы деп есептеледі. Кунбағыіс жоғары темпгратураны 8 -- 10 сағат боііы тұрақты турде көтере алады. Баска дақылдармеи салыс-тырғаида ол аз зақымданады, транспнрация күшіиің нәтпжесіп-де және өсімдік бойындағы түктердің жылу сәулелерін шашыра-тып жіберетіндіктен жоғары температура мен аңызақтан күйікке ұшырамайды (И. Н. Смирнов, 1966). Толык вегетация кезеңіне қйжетті белсенді температура жиынтығы 1800 -- 2500°. Солтүстж Қазақстан жағдайында ерте жоне ортадан ерте пісетім сорттар үшін бұл көрсеткіш 1900 -- 2100°.

Кунбағыс ылғалды көп қажетсінеді (транспнрация коэффициенті 470 -- 550), алайда қауңшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Өсіп-өну кезеңдеріне қарап жалпы пайдаланатын судың шығыны төмендегідей: кәрзеңке түзілгенге дейін 20 -- 22%,гулд-енуінің соңына дейін 60 -- 62%, піскенге дейін 18 -- 20%.
Күнбағыс -- қысқа күнді, жарық сүйгіш өсімдік. Басқа өсімдіктермен көлеңкелеуін, әсіресе жас шағында, сонымен қатар ұзақ бұлыңғыр ауа райы өсім.діктің өсуі мен дамуьш әлсіретеді, өсіп-өнуін ұзартады.

ІІ КҮНБАҒЫСТЫ ӨСІРУ ЖӘНЕ МАЙ АЛУ БИОТЕХНОЛОГИЯСЫ

2.1 Күнбағысты өсіру агротехникасы

Күнбағыстың пісіп жетілуін бағалайтын белгілерге мыналар жатады: қоржынның артқы жағының сарғаюы, қамыс гүлдерінің солып, түсуі, сорт немесе буданға арналған шекілдеуіктердің стандартты түсі, олардағы дәннің қатаюы, олардың көпшілігінің кебуі. жапырақтардан.
Тұқымның ылғалдылығына және себеттердің түсіне қарай пісудің үш дәрежесі бөлінеді: сары, қоңыр және толық. Сары піскен кезде жапырақтары мен себеттің артқы жағы лимон-сары түске ие болады, тұқымның ылғалдылығы 30-40% құрайды (биологиялық пісу); қоңыр пісумен - қою қоңыр себеттер, тұқым ылғалдылығы 12-14% (экономикалық пісу); толық піскен кезде тұқымның ылғалдылығы 10-12%, өсімдіктер құрғақ, сынғыш, шекілдеуіктер ыдырайды.
Комбайндармен күнбағыс жинауды себеттер 85 - 90% қызарған кезде (тұқымның ылғалдылығы 12 - 14%) бастау керек. Егін жинаудың 5-6 күндік кешігуі егіннің айтарлықтай жоғалуына әкеледі.
Қаттыланған тұқымдарды аршып, кептіру керек. Аршылған тұқымдар ылғалдылығы 8% аспайтын сақтауға салынады.
Негізгі топырақ-климаттық және агротехникалық талаптар:
Күнбағыс гибридтері өндірісте өте қарапайым. Белгілі бір аймақтарға ұсынылған дәстүрлі технологиялар олар үшін өте қолайлы. Дегенмен, білу біздің будандарды өсіру тиімділігін арттыруға ықпал ететін кейбір биологиялық және агротехникалық ерекшеліктерді еске түсіруді қажет деп санаймыз. Күнбағыс үшін ең қолайлысы сазды немесе құмды сазды құрылымды топырақ ерітіндісінің бейтарап немесе сәл сілтілі реакциясы бар қара топырақтар мен шалғынды-қара топырақтар болып табылады. Күшті тамыр жүйесі арқасында күнбағыс көптеген мәдени өсімдіктерге қол жетпейтін суды пайдалана алады. Осыған қарамастан, топырақта ылғалдың болуы жоғары өнім алудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Вегетациялық кезеңнің барлық кезеңдерінде күнбағыс жеткілікті мөлшерде ылғалмен қамтамасыз етілуі керек.
Күнбағыс гибридтері құрғақшылыққа өте төзімді. Тамыр жүйесі дамудың басынан бастап топыраққа терең еніп, өсімдіктер қатты құрғақшылыққа төтеп бере алады және сонымен бірге жоғары және сапалы майлы дақылдар өнімін қалыптастырады.
Егістік айналымы:
Басқа егістік дақылдармен салыстырғанда күнбағыс дұрыс ауыспалы егістің сақталуын талап етеді. Бұл ерекшелік екі негізгі факторға байланысты: қалдық ылғал қоры және топырақта инфекциялық принциптің болуы.
Терең енетін тамыр жүйесін құрайтын және топырақты айтарлықтай құрғататын көпжылдық шөптерден, судандық шөптерден және қант қызылшасынан кейін күнбағыс егу ұсынылмайды. Күнбағысты жиі кездесетін аурулары бар дақылдардан кейін орналастыруға болмайды: бұршақ, рапс, соя, қызанақ. Ең жақсы предшественники - күздік дақылдар, сүрлемдік және астық үшін жүгері, кастор майы зауыты.
Күнбағыс өсірудегі өндірістік және ғылыми тәжірибелер бұл дақылды 5-6 жылдан ерте емес бұрынғы орнына қайтарудың орындылығын көрсетеді.
Топырақ өңдеу:
Жер жырту алдында екі аптадан кешіктірмей, көпжылдық тамыр өсетін арамшөптердің розеткалары өскеннен кейін оларға глифосат тобындағы гербицидтер шашылады. Күздегі негізгі өңдеу ылғалдың жиналуы мен сақталуына бағытталған және алдыңғыға, арамшөппен зақымдану дәрежесіне және арамшөптердің түрлік құрамына байланысты.
Күздік дәнді дақылдардың үстіне күнбағысты орналастыру кезінде және арамшөптердің болуы, сондай-ақ жазда ылғалдың жоғалуын азайту үшін дискілі қопсытқыштармен жинағаннан кейін сабанды кесу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.