СОЯ ДАҚЫЛЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті
"Ұстаз" факультетіинституты

"Химия жәнеБиология "кафедрасы

КУРСТЫҚ Жұмыс

Қолданбалы биология және топырпқтану негіздері пәні бойынша

Тақырыбы. Майлы дақыл қытай бұршағыны (сояның) биологиясы, оларды өсіру агротехникасы және май алу биотехнологиясы

Білімгер: Оспанова Айжан Тобы:Б19-1
аты-жөні қолы
Жетекші: Тулеубаев Жаксыбай Сурабердиевич
___________________________________ ___ __________________________
қызметі аты-жөні
Қорғауға жіберілді ____________________20____ж. __ _____________________
қолы

Жұмыс қорғалды __________________20__ж. бағасы ____________________
жазбаша
Комиссия мүшелері: _________________________ _____ ______________________
аты-жөні қолы

______________________________ ___ ___________________
аты-жөні қолы

Тараз 20___

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті

___________________________________ ___________________________________ кафедрасы

__________тобының білімгеріне ________________________________кур стық жоба (жұмыс)
аты-жөні
___________________________________ ________________________________ пәні бойынша

ТАПСЫРМА

1. Тақырыбы___________________________________ __________________________________
___________________________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ __________

2. Тапсырманың арнайы нұсқауы ___________________________________ ________________
___________________________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ __________

3. Есепке-түсініктеме жазбаларының негізгі тараула - ры (жұмыстары)
Орындау кестесі

Көлемі, %
Орындау уақыты

4. Графикалық материалдарының тізімі (сызулардың масштабы келтіріледі)

5. Жобаның (жұмысты) жинақтау мерзімі

6. Қорғау

Кафедра мәжілісінде бекітілген ___________________20___ ж. хаттама № ______

Жетекшісі:

________________________ __________ ___________ _______________________ _____
қызметі қолы аты-жөні

Тапсырманы орындауға қабылдадым _______________20___ж. ____________________
білімгердің қолы

ЖОСПАР

І СОЯ ДАҚЫЛЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

1.1 Соя дақылының биологиялық ерекшеліктері ауыл шаруашылығындағы маңызы және тыңайтқыштардың әсері
1.2 Соя дақылында қоректік заттардың сіңірілуі

ІІ СОЯНЫ ӨСІРУДІҢ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Агротехникасының ерекшелігі
2.2 Май алу

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

4

6

9

12

12

12
16

19
26

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Соя (Glycine Hispida) - біздің елімізде салыстырмалы түрде жас мәдениет. Сояның отаны - Оңтүстік-Шығыс Азия. Қытайда ол біздің дәуірімізге дейінгі 6 мың жыл бұрын белгілі болған. Н.С. Ол Азияның басқа аймақтарында - Үндістанда, Жапонияда, Кореяда, Вьетнамда және Индонезияда ежелден өсіріледі, онда одан 250-ден астам тағам дайындалады. Мәдениет Еуропаға 18 ғасырдың аяғында енді. Соя Қиыр Шығыста 19 ғасырдың ортасынан бері белгілі.
Соя - әртүрлі мақсаттағы дақыл. Бұл оның тұқымдарының химиялық құрамымен түсіндіріледі, оның құрамында 28-52% толық ақуыз, аминқышқылдық құрамы бойынша теңдестірілген, 16-27% май және шамамен 20% көмірсу бар. Сояны өсіру арқылы шаруашылықтар екі толық құнды дақыл алады: өсімдік майы ақуызы.
Соя диабетиктерге диеталық өнім ретінде ұсынылады. Оның ақуызы жоғары сіңімділігімен (80-95%) сіңімділігімен (80-90%) және суда жақсы ерігіштігімен ерекшеленеді; алмастырылмайтын амин қышқылдарының мөлшері бойынша ол басқа дәнді бұршақ тұқымдастардың ақуызына қарағанда бай: соя ұнындағы лизиннің мөлшері бидайға қарағанда 8-9 есе және сиыр етіне қарағанда екі есе көп.
Өнеркәсіпте қолданылатын және халық тұтынатын әртүрлі майлар мен тоң майлардың ішінде өсімдік майлары дүние жүзінде өндірілетін барлық майлардың 80%-дан астамын құрайтын өндіріс көлемі бойынша жетекші орынды алады.
Соя майын өндіру өсімдік майын өндіру бойынша дүние жүзінде бірінші орында (олардың жалпы көлемінің 50%). Мақта, жержаңғақ, күнбағыс, рапс майлары 5 есе аз өндіріледі. Ресейде соя май өндіруде күнбағыстан кейінгі екінші орынды алады. Соя тұқымдарының құрамында орташа есеппен 20% май бар, ол оңай тазартылады, гидрленеді және сұйық және қатты жоғары сапалы тағамдық және өнеркәсіптік майлар шығарады.
Соя майы - концентрленген энергия көзі (калория), сіңімділігі жоғары, құрамында көп мөлшерде линол және линолен қышқылдары сияқты полиқанықпаған май қышқылдары бар, F витаминінің жалпы атауымен біріктірілген. Бұл қышқылдар алмастырылмайды, оларды синтездеуге болмайды. дене адам және тамақпен бірге келуі керек. F дәрумені қандағы холестерин деңгейін төмендетуге және атеросклероздың дамуына жол бермеуге қабілетті, қанды сұйылту және қан қысымын төмендету қабілетіне байланысты аритмияға қарсы және кардиопротекторлық әсерге ие. F дәрумені терінің серпімділігі мен қаттылығына және шаштың денсаулығына пайдалы әсер ететіндіктен сұлулық витамині деп те аталады, денедегі қаныққан майларды жағуға көмектеседі, осылайша салмақ жоғалтуға ықпал етеді. Сонымен қатар, соя майының құрамында Е дәрумені бар табиғи антиоксидант бар. Соя майының энергетикалық құндылығы 9 ккалг немесе 1 ас қасыққа (14 г) 120 ккал құрайды. Ұлттық зерттеу кеңесі, ФАО және Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы калорияның 24% маңызды май қышқылдарынан алуға кеңес береді. Бір ас қасық соя майы (14 г) сау баланың немесе ересек адамның маңызды май қышқылдарына күнделікті қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Май адам ағзасына өте қажет: ол энергияның маңызды көзі; қалыпты метаболизмге ықпал ететін майда еритін витаминдердің (A, D, E, K) тасымалдаушысы болып табылады; жасушаның құрылымдық элементтері ретінде қызмет етеді; жылуды нашар өткізетіндіктен, ол денені гипотермиядан, соққыдан қорғайды және теріні қорғайтын рөл атқарады.
Зерттеу пәні: өсімдік шаруашылығы
Зерттеу объектісі: қытай бұрашғы немесе соя
Зерттеудің мақсаты - сояның биологиясы, оларды өсіру агротехникасы және май алу биотехнологиясын зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қытай бұршақ дақылының фенологиялық өнімділігін анықтау;
- отандық және шет елдік сорттарының өсіп-даму кезеңінің ұзақтығын зерттеу;
- қытай бұршақтың өнімділігін анықтау.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 4 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І СОЯ ДАҚЫЛЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

1.1 Соя дақылының биологиялық ерекшеліктері ауыл шаруашылығындағы маңызы және тыңайтқыштардың әсері

Соя жылу сүйгіш өсімдік. Оның тұқымы 8-10 °С температура жағдайында өне бастайды, ал бірақ тұқым түскен тереңдіктегі топырақ температурасы 16-18 0С болған жағдайда, ол біркелкі және тез өнеді. Вегетациялық өсу кезеңі сорттарға байланысты әр түрлі 110 күннен 140 күнге дейін ауытқиды. Соя өсіп өну кезеңінде ылғалды өте көп қажет етеді, ол әсіресе вегетациясының екінші кезеңінде байқалады. Егер дақылды гүлдену кезінде суармаса, оның өнімділігі бірден төмендейді. Сондықтан өсіру технологиясының барлық операциялары дұрыс орындалған жағдайда, соя тұқымының өнімділігі 35-40 цга дейін жетеді [1].
Негізгі биологиялық ерекшелігі , ол - жылу көзіне деген жоғары тәуелділік. Тұқымның өніп шығуы t +8+10°C болғанда басталады. Гүлдеу және пісу кезеңіндегі ең қолайлы температура +18+22°С. Топырақ температурасы +10+12°С-қа жеткенде, соя тұқымы еккен соң 5-6 күннен кейін өніп шығады.
Жылуға қояр талабы. Соя- жылу сүйгіш дақыл. Оның тұқымы топырақ қыртысының температурасы 6-7°С болғанда өне бастайды. Бірақ, жылынбаған топыраққа сіңірілсе, оның тұқымы көпке дейін өніп шықпайды да, содан шіри бастайды, әр түрлі ауруларға шалдығады, көгі сирек болып өседі.
Тұкым сіңіру тереңдігіндегі топырақ температурасы жоғарылаған сайын сояның шығуы да тездейді. Егер тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақтың температурасы 10-12°С болса, ол 10-12 күнде, ал 18-20°С болса -- 6-7 күнде көктеп шығады. Себілген тұқымның көктеп шығуына ең қолайлы температура 20-21°С шамасында болса, гүлдену кезеңінде -- 22-23°С, пісу кезінде 18-20°С болуы керек. Сояның өсу кезінде қажетті температура жиынтығы ерте және орташа пісетін сорттар үшін 1500-2000°С, ал кеш пісетін сорттар үшін 2000- 3000°С болады [ 2, 3].
Ылғалға қояр талабы. Соя дәнінің өнуі үшін құрғақ салмағынан 130-160% ылғал болуы керек, ал көктеп шыққан соң гүлденгенге дейінгі суға деген мұқтаждығы онша жоғары емес, сондықтан азғана күндік құрғақшылыққа төзеді. Вегетация бойынша 1 га өсімдік 3200-5500м3 орташа су шығындайды. Ылғалды ең көп қажет ететін мезгілі -- гүлдену мен дәндену кезеңі. Бұл кезде топырақта ылғал жеткіліксіз болса, сояның өнімі 50%-ға не оданда көпке төмендейді.Сондай-ақ топырақтың тамыр орналасқан аймағының артық ылғалдануы да өнімді төмендетеді [ 4, 5].
Соя азотты жинайтын дақыл ретінде агротехникалық мәні жоғары. Тұқымды егу алдында нитрогинмен (ризоторфинмен) инокуляциялағанда, ол топырақта азоттың айтарлықтай мөлшерін жинақтайды. Сондықтан, соядан кейін астық және өзге де ауылшаруашылық дақылдарын егу тиімді. Атмосфералық азотты тамырындағы түйнекті бактериялар арқасында жинап, ол өзінің азотқа деген қажеттілігін (40-70%) қанағаттандырады. Соя- бағалы мал азықтық дақыл. Оның шөбі дәмді, өйткені құрамында 36,4 % шикі протеин, 6,47 % май, 32,4% азотсыз заттар, 5,24 % клетчатка және 5,64 % күл болады. Сояның 100 кг шөбінде 51 мал азықтық өлшем және 15 кг сіңімді протеин бар. Сояның майы сабын, бояу өндірісінде колданылады. Сояны көктей шауып алуға, сүрлемге арнап өсіруге болады. Оның судан шөбімен, жүгерімен, қонақ жүгерімен бірге өсірілген қоспасын шауып алса, сапалы сүрлем салынады.
Мәденилендірілген сояның негізгі отаны Қытай болып табылады [6]. Сояны мәденилендіру уақыты біздің эрамызға дейінгі 15 және 11 ғасырлар аралығы. Еурапада мәденилендірілген сояның пайда болуы 16-17 ғасырларға сәйкес келеді, ал 1975 жылы Солтүстік Америкаға жерлестірілген. Оңтүстік және Орталық Америка халықтары 19 ғасырдан бастап мәдени сояны пайдалана бастады.
Қазіргі ауылшаруашылығындағы әлем бойынша ең кең таралған мәденилендірілген сояның түрі Glycine Max (L) Merril болып табылады. Оның құрамында белоктың мөлшері 40%, 35% крахмал, 20% май және 5% күл элементтері кездеседі [7, 8].
Сояның құрамындағы белок ең сапалы және амин қышқылдарының ең маңызды көзі болып табылатын лизин және треонин амин қышқылдарынан тұрады [9].
Соя тағамдық, мал азығы, техникалық және медициналық мақсатта падаланылатын негізгі белокты-майлы дақылға жатады. Тағамдық жағынан бағалылығы және құрамындағы белоктың жоғарылылығына байланысты 21 ЮНЕСКО сояны стратегиялық дақыл ретінде анықтаған. Қазақстанда аталған дақылдың селекция және тұқым шаруашылығы бойынша жұмыстары 30 жылдан бері жүргізіліп келуде. Ғылым саласындағы ғалымдардың көмегімен 20 сорты жасалынып, оның 9 сорты Қазақстан республикасы бойынша пайдалануға жіберілді. Бұл сорттардың барлығы вегетациялық кезеңдері бойынша көбінесе оңтүстік-шығыс аудандарына үйлеседі. 2012 жылы Қазақстан республикасы бойынша 70 мың.га аумаққа соя дақылы егілген. Ауылшаруашылығындағы сояның үлесін күшейте отырып, Ауыл шауашылығы министрлігінің МаЖиКо бағдарламасы бойынша дақылдың егістік көлемін бағаналы түрде жоғарылату жоспарланған. 2014 жылы сояның егістік көлемі 100 мың.га, ал 2017 жылы 200 мың.га, жалпы 400 мың.га аумаққа ұлғайту көзделген. Соған байланысты, барлық Қазақстан аймақтарына бейімделетін сояның сорттарын жасап шығаруды талап етеді. Қазақстанның шығыс және солтүстік аймақтары үшін ең қысқа мерзімді және вегетациялық кезеңі 85-90 күннен аспайтын, төменгі бұршақ дәндерінің мықты бекітілген, әртүрлі аурулар мен зиянкестерге төзімді сорттарын ойлап табу қажет. Суыққа төзімді сояның сорттары сәуір айынан бастап көктеп, ерте пісіп жетіледі [10].
Аталған мақсаттарға жету үшін селекция шаруашылығында бірқатар қиындықтар туындайды: өте қысқа мерзімді сорттар қажет, төменгі бұршақ дәндерінің сабаққа мықты бекітілуі, жарылу мен шытынауға төзімділігі және будандастыру кезінде дақылдың гулдену кезеңін жылы кезеңге дәл сәйкестендіру және т.б. [11].
Ауылшаруашылығы дақылдарының ішінде соя дақылы өнімділігі бойынша Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс аймақтарында бәсекелестіке қабілетті дақыл болып саналады [12].
Соя дақылы өзінің пайдалы қасиеттерімен әлемдік егіншілікте кең көлемде таралған ауылшаруашылық дақылдарға жатады. Сонымен қатар, азықты, жемшөптік, техникалық мақсаттарда қолданыла отырып, халық шаруашылығында үлкен маңызға ие болды. Соя дәнінің құрамында 35-42% жоғары сапалы аминқышқылдарынан тұратын белок, 17-24% май және 30%-ға дейін көмірсутектер кездеседі [13].
Май соя дәнінің ең бағалы құрамының бірі. Соя дәнінің майлылығы бойынша әлемдегі алдыңғы қатарлы дақылдарға жатады. Соя майының құрамы- олеин, линол және пальмитан болғандықтан, күнбағыс майынан айырмашылығы болмайды. Сонымен қатар, соя дақылы дәмінің ерекшелігімен азық ретінде көп пайдаланылады [14].
Мал шаруашылығында соя дақылының жасыл массасы сүрлем, пішен және шөп ұнтақтарын дайындау үшін тікелей қолданылады. 1 ц соя сабанының құрамында 3% белок пен 30 жемшөп бірліктері болғандықтан мал азығы үшін сапалы болып табылады. Сол себепті сабанынан аралас сүрлемдер дайындауға болады.
Бұршақты дақылдардың ішінде соя аралас егістігі үшін жүгері дақылымен сүрлемдік мақсатта үйлесімділігі жоғары. Себебі, екі дақылдың да жасыл масса қалыптастыру кезеңдері тамыз айының соңы мен қыркүйек айының басына 22 сәйкес келіп, бірдей биологиялық ерекшеліктеріның сәйкестігімен де ерекшеленеді [15].
Құрамында көмірсутектері мол күріш, жүгері, бидай, қант қызылшасы, тары және тағы басқа дақылдармен қатар белокқа бай өсімдіктерді өсіру өте маңызды. Әсіресе, белок бойынша азықтық және жемшөптік тепе-теңдікті сақтау мақсатында бұршақ дақылдарын соның ішінде соя дақылын өсіру қажеттігі туындап отыр.
Мал шаруашылығы мен құс шаруашылығының үлесінде соя жемшөптерін пайдалану өнімнің шығынын азайтып қана қоймай, өнімділік пен ет, сүт және жүнінің сапасын жақсартуға әсер етеді.
Соя агротехникалық жағынан азот жинаушы дақылға жатады. Орташа ылғал жағдайында топырақ құрамына айтарлықтай мөлшерде азот жинап (20-45 кгга), астық және басқа дақылдар үшін ең жақсы алғы дақыл болып саналады. Соя тамырындығы түйнек бактериялары арқылы атосфералық азотты жинап, өзінің 40-70 % азот қажеттілігін қанағаттандыра алады. Тамыр жүйесінің белсенді сіңіру қасиеті болғандықтан, соя топырақтың жыртылған қабатымен қатар терең қабаттардағы нашар еритін және қолжетімсіз минералдық элементтерді пайдалана алады. Соя дақылы жасыл тыңайтқыш ретінде де көптеп қолданылады [16].
Соя- тамыр жүйесіндегі түйнек бактериялары арқылы сіңіру қасиетінің жоғары болуымен, өнім қалыптастыруға көптеген қоректік элементтерді пайдалана алуы және өсімдіктің даму фазаларында қоректік элементтерді әркелкі пйдалануымен басқа бұршақ тұқымдас дақылдардан ерекшеленеді [17]. Сондықтан соя дәнінде белок мөлшері жоғары. Көптеген зерттеушілердің жинаған мәліметтері бойынша, 1 т дәндік өнім алу үшін 80-100 кг азот, 20-35 кг фосфор, 30-45 кг калий қажет етеді.

1.2 Соя дақылында қоректік заттардың сіңірілуі

Соя дақылының өзіндік ерекшелігі- даму фазаларын қоректік элеметтерді әркелкі пайдаланады.
Зерттеу нәтижелерін жинақтай келе ғалымдар қоректік элементтерді қарқынды пайдалану кезеңдерін анықтады. Сонымен, ең көп азот, фосфор, калий элементтерін пайдалануы гүлдеу, бұршақ қалыптастыру мен дәнінің толысуы кезеңдеріне сәйкес келеді. Көктеу кезеңінен гүлдеу кезеңіне дейін (40 күн)- 5,9-6,8% азот, 4,6-4,7% фосфор және 7,6-9,4% калий , гулдеу кезеңінен дәндерінің толысу кезеңіне дейін (49 күн) -57,9-59,7% азот, 64,7% фосфор, 70,7% калий, дән толысу мен пісу кезеңіне дейін (22 күн)- 33,7-36,3% азот, 30,6- 36,0% фосфор, 18,9-26,4% калий пайдаланады.
Ең жоғарғы қоректік элементтердің сіңірілу кезеңі бұршақ қалыптастыру кезеңі болды. Себебі, аталған кезеңнен 10 күннен кейін барлық кезеңдерінде сіңірілген элементтердің 19,4-19,9% N, 20,5-20,9% Р2 О5 және 21,4-25,7% К2 О сіңірілгендігі анықталған.
Соя дақылының арнайы вегетациялық кезеңдеріне жүргізілген тәжірибелер негізінде өсімдіктің қоректенуін 3 кезеңге бөлуге болады: бірінші I-IV органогенез этапы, мұнда өсімдіктің тамыр жүйесі, түйнек бактериялары мен жасыл массасының жақсы дамуы үшін фосфор, кальций, кобальт және 23 молибден элементтерінің қажеттілігі мен азоттан фосфор элементі мөлшерінің жоғары болуы өте маңызды; екінші V-VIII органогенез этапы, азот, фосфор, күкірт және магний элеметтеріне қажеттіліктің артуы. Сол арқылы минералды тыңайтқыштардың мөлшері дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр кезеңде пайдалану ерекшеліктерін есепке ала отырып жоспарланады.
Соя дақылының өзіндік қажеттілік сипатына байланысты максималды тәуліктік сіңіру қасиеті де маңызды рөл атқарады. Соя дақылы үшін бұл көрсеткіш келесідей: азот - 4,9, фосфор - 0,45 және калий - 1,93 кгга.
Өсу барысында азот элементінің жетіспегенде соя дақылының жапырақтары түсінде өзгерістер болып, өсу жылдамдығы баяулайды. Жапырақтарының түсі сарғыш-жасыл рең беріп, көлемі ұсақтала бастайды. Ал, үшқұлақ жапырақтары пайда болғанда азот жетіспеушілігінен барлық жапырақтарының түсі ашық сарғыш түске боялып, ары қарай жалғасады.
Ал, фосфор элементі жетіспегенде дақылдың түсі көк жасыл түске боялып, өсу баяулайды. Жапырақтары майда және созылыңқы болады да, қоңыр түске боялып түсе бастайды. Ары қарай аталған өзгерістерөсімдіктің жоғары бөліктеріне өте бастайды.
Соя дақылына калий элементі жетіспегенде дамуы бәсеңдейді. Астыңғы жапырақтарының жиектері сарғая бастайды, нәтижесінде ол үлкен сары даққа айналады. Ол жапырақтарының төгілуіне әкеліп соғады.
Макротыңайтқыштармен қатар соя дақылы үшін микротыңайтқыштардың да маңызы өте жоғары. Микротыңайтқыштар дақылдың өнімділігі мен сапасына, аурулар мен жағымсыз факторлаға төзімділігін жоғарылатуға әсерін тигізеді. Бұршақ дәнді дақыладары үшін молибден, кобальт, бор және мырыш микроэлементтері тиімді.
Барлық бұршақ тұқымдас дақылдар секілді соя да молибден және күкірт микроэлементтеріне қажеттілігі жоғары. Күкірт ең маңызды аминқышқылдарының құрамына кіреді- цистин, цистеин, метионин. Соған байланысты, сояның дәндерінде белок жиналуы үшін күкірт жақсы сіңірілуі керек. Ал, сояның түйнек бактериялары арқылы ауадағы азот молибденнің қатысуымен белсенді түрде жиналады. Сонымен қатар, молибден микроэлементі бұршақ тұқымдас өсімдіктердің азот жинаушы екі негізгі ферменттерінің құрамына кіреді- нитроредуктаза және нитрогеназа. Сол себептен, ең бірінші түйнек бактерияларында, содан кейін генеративті мүшелерінде жиналады.
Соя органикалық және минералдық тыңайтқыштарды қажет етеді. Минералдық тыңайтқыштардан фосфор және азот тыңайтқыштары айтарлықтай маңызы зор.
Соя тамырындағы түйнек бактериялары аз болған сайын азот тыңайтқышына қажеттілігі арта түседі. Кейбір зерттеулерде соя дәнінің өнімділігі инокуляциясыз 50% болды.
Ал, басқа сояға жүргізілген тәжірибелерде азот тыңайтқышының жоғарғы мөлшерінің әсерінен дақылдың азот жинауына кері әсерін тигізді. Азот 24 тыңайтқышының мөлшері жоғары болған түйнек бактерияларының дамуына қысым жасауы да арта түседі.
Соя дақылының ауыспалы егістегі алатын орны ерекше. Себебі, өзінен кейін тек азот элементін ғана емес, фосфор, калий, кальций, күкірт және т.б. микроэлементтерді қалдырып, топырақ құнарлығын арттырады және жақсы алғы дақыл болып табылады. Биологиялық азот айналымы талдауларының нәтижесі бойынша соя дақылынан кейінгі қалған биологиялық азот бастапқы 4 жылда өзінің кейінгі әсерін тигізеді. Соған байланысты, ауыспалы егісте мақсатты түрде бір алқапқа сояны егу қажет [31]
20 цга өнім алу үшін соя 150 кгга азот, 40 кгга фосфор, 50 кгга-ға калий дейін пайдаланады.
Көп жылдық ғылыми зерттеулердің нәтижесі бойынша, сояның бүршіктену кезеңінде фосфор тыңайтқыштарының әсерінен жер үсті массасында фосфордың мөлшері 1,27-2,07 болды.
Соядағы фосфор элементінің мөлшері гүлдеу кезеңінен бастап жоғарылап, бұршақ қалыптастыру кезеңінде ең жоғарғы мөлшерге дейін жетеді. Пісу кезеңіде фосфордың мөлшері дәнінде жоғары болады.

Қоректік ортасында фосфор элементінің жетіспеушілігінен сояның өнімділігі төмендейді, егер фосфат ерітіндісімен тыңайтатын болса, бірнеше есеге дейін оның өнімділігін жоғарылатуға болады.
Қазақстан жерінде соя дақылын өсіру басқа елдермен салыстырғанда ұзақ уақыт болған жоқ. Бірақ оған қарамастан, соя дақылына қатысты көптеген ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілген.
Соя дақылы суармалы аймақтарда минералдық тыңайтқыштармен толық N45P60K45 мөлшерде тыңайтқанда өнімділігі 27-28,5 цга болды. N45K45 тыңайтқыштарын енгізген вариантта өнімділік 24 цга болып, бақылау вариантында 19 цга құрады. Азот тыңайтқыштары өнімділікпен қатар, оның сапасын да жақсартады. Дақылдың дәніндегі белоктың мөлшеріне - азот, майдың мөлшеріне- фосфор тыңайтқыштары тиімді әсер етеді.

ІІ СОЯНЫ ӨСІРУДІҢ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Агротехникасының ерекшелігі

Қытайбұршақтың бірқалыпты өсіп жетілуіне бірмезгілде, қолайлы өсімдіктердің өмір сүруіне әсер ететін үйлесімді жағдайлар: жарық, су, жылылық, қорек ықпал етеді. Әсіресе қолайлы биотикалық жағдай жасалуына мұқтаж. Сояның тамырында ауадан еркін азотты сіңіретін тамыр түйнекті бактериялармен байланысты. Осы процесс неғұрлым қарқынды болса соя көп белок жинайды, ол дегеніміз өзінен кейін топырақтың күнарын жақсартады, түсімде көбейеді.
Қытайбұршақты көбінесе арамшөптерден тазартылған және өзінен соң азотты аз қалдыратын дақылдардан кейін себу пайдалы. Мұндай алғы дақылға-күздік бидай, жант қызылшасы және жүгері жатады. Соя үшін топырақты негізгі өңдегенде терең (27-28 см-ге дейін) етіп сүдігерге жырту пайдалы. Ал жыртылу қабаты тайыз топырақтарды терең қопсытқыш құралдармен немесе қайырмасыз плугпен өңдейді.
Қытайбұршақты масақты дәнді дақылдардан кейін орналастырғанда, алғы дақылдардың өнімін жинап алғаннан кейін іле-шала топырақты сыдыра өңдейді, тыңайтқыштар енгізеді. 12-15 күннен кейін топырақты шолақ түрінде соқамен жыртады. Кеш жиналатын отама дақылдардан кейін топырақты бірден жырту қажет. Соя кеш себілетін дақыл болғандықтан, көктемде топырақтың физикалық-механикалық қасиетін жақсартып, ылғал еақтау жэне арамшөптерді толық жою үшін егін сепкекнше бірнеше рет культиватормен өңдейді.
Арамшөппен күресу және оны құрту үшін трефлан гербицидін сояны сеппей тұрып, 1-1,5 кгга дозадағы әсерлі затты берудің пайдасы зор. Гербицидтен кейін топырақты тырмалайды сонда арамш-пт34 азаюы 70-90%-ке дейін жетеді 37 Арамшөптерге қарсы линурн препаратын ашық сұр және ашық қоңыр топырақты жерлерде 2-3 кгга және қара топырақта 3-5 кгга мөлшерінде енгізген жөн. Прометрин гербициді де жақсы нәтиже береді. Республиканың суармалы жерлерінде азот 45-60 кгга мөлшерінде түқым себуден бұрын культивациялаумен, фосфор 60-90 кгга, калий 45-60 кгга мөлшерінде сүдігер жыртумен енгізіледі.
Қытайбұршақтан мол өнім жинауда тұқым қүрамында түйнек бактериялар бар нитрагин препаравтымен өңдеу нәтижелі. Нитрагиннің әсерінен жапырақ құрамында хлорофил көбейеді, фотоцинтез жақсы жүреді, тамыр жүйелері тез жетіледі.
Тұқымды себер алдында микротыңайтқыштармен, әсіресе молибденмен өңдеу қажет. Ол түйнек бактерияларының қызметін күшейтеді, сояның түрлі ауруларға беріктігін арттырады.
Көп жылдық тәжірбиеге қарағанда тұқымды себу мерзімі әрбір жеке аймақтардың топырақ-климат, ауа райы жағдайларына байланысты. Алматы обылысында (орташа пісетін сорттар үшін) сәуірдің соңғы онкүндігі мен мамыр айының бірінші онкүндігінің аралығы, ал Шымкент, Жамбыл обылыстарында бұданда ерте басталады.
Қытайбұршақты кең қатарлап (қатараралығы 45 және 60см) және ленталы әдіспен (60Х 15 см) себеді. Сояны не үшін пайдалануына байланысты әр түрлі себу әдісі қолдалынады және тұқымды себу мөлшері де 400-600 мыңга өнімді дән болуы мүмкін. Тұқымды егу тереңдігі ылғалды топырақ үшін 5 см, ал ылғалдығы аз топыраққа 6-7см тереңдікке сіңіріледі. Қытайбұршақ тұқымының көктеуіне ылғалды көп қажет ететіндіктен тұқымды сепкеннен кейін топырақты таптау керек,сонда тұқым тез өніп шығады. Соя өніп шыққанда арамшөптер қаулап өседі және жауын-шашыннан кейін топырақ бетінде қалың қабыршақ пайда болуы мүмкін, сондықтан егісті жеңіл немесе орташа салмақта тырма мен қабыршақты бұзу және арамшөпті құрту үшін кесе көлденең тырмалайды. Егістікті суарған сайын жэне жауын-шашыннан кейін міндетті түрде қопсытады.
Қопсыту жұмыстарын дер кезінде жүргізу арқылы арамшөптерді 2-3 есе азайтады. Қатараралықтарды қопсыту жұмысы соя гүлдегенде және бұршақ құралғанға дейін, кемінде 3 рет: бірінші соя өніп шыққаннан жейін, екінші одан 10-12 күн өткен соң, ал үшінші соя гүлдердің алдында жүргізеді. Қатараралықты өңдеу тереңде және оның саны егістің арамшөппен ластануына және суару санына байланысты. Егер ауа райы құрғақ, топырақ ылғалдығы жеткіліксіз болса онда қатараралықты өңдеуді онша терең жүргізбеу керек, ылғалдылығы жоғары жер болса онда терең өңдеу керек [5,7,9].
Тұқым себу. Соя тұқымы сорттылық сапасы жөнінен 1және 2-клас болуы қажет. Ірілігінің бір қалыпты, өңгіштігінің жоғары болғаны дұрыс. Тұқымды арам шөптерден тазартып еккенде мол өнім алынады. Тұқым себер алдында оны нитрагинмен өңдесе дән түсімі 15-25% артады. Сонымен қатар белок құрамы да көбейеді. Нитрагинмен жақсы әсер ету үшін топырақтың ылғалды болғаны жақсы. Мұндай жағдай түйнек бактерияларының жұмысын күшейтеді. Қүрғақ әрі қараңғы орындарда, шыны сауытқа салынып сақталады. Соя тұқымын себер алдында көлеңке жерге брезент үстіне жұқалап жайып, нитрагин ертіндісін себеді де, бірнеше қайтара аударыстырып, араластырылады. Бір шыныдағы нитрагинді 8-10 литр суға езіп шамамен 5 гектарға себілетін тұқым өңделеді. Республикамыздың көптеген ғылими - зерттеу институттарына тұқым себу мерзімін анықтау жөнінде тәжірбие жұмыстары жүргізілуде.
Себу мерзімі. Бұрындары дәндік сояны, өсіп - өну кезеңіндегі температуралар сомасы 2500 - 3000 градусты, ал жауын - шашын 300 мм құраса ғана егуге болады деген. Алайда кейінгі жылдары анықталғанындай; ерте пісетін сорттар 1700 - 2000 градус пісіп толыққанды түсім беретініне қол жеткізген. Соя тұқымы 6 градус жылылықта өсе бастайды, ал өнгендерінің сиректенуі төменгі температуралар әсерінен емес, топырақтың ылғалдылығына байланысты. Бірақ бұл температурада тек дәндік сорттары өнеді. Азықтық және жабайы сояға 5 градус жеткілікті. Сояның өнуіне минималды температура 10, ал қолайлысы 15- 22 градус деп есептелінеді. 11-12 градуста тұқым өте баяу өнеді, ал өнгендері аурулармен көп залалданады деген пікірлер бар. 15-16 градуста біркелкі және жақсы өнеді (3 кесте). Сонымен, сояны себу [32] Индияда, сояны себу мерзімінің әсерінің, сақтау және саңырауқулақтармен залалданғанының түсімге және дәннің сапасына әсерін зерттеген. Ерте егілген соя тұқымының өнуі темен, тұқым салмағы, саңырауқұлақтармен залалдануы -кеш егілгендермен салыстырғанда жоғары болған. Темен температурада сақталған тұқым саңырауқұлақпен көбірек залалданған. Ерте мерзімде егілгенде төмен сапалы жоғары түсім болған, ал кеш мерзімде егілгенде - түсім азайып дәннің сапасы жоғарлаған. Соя - қысқа күнді өсімдік. Yenзақ жарықты күнде оның өсіп - өнуі жетілуі созылады, 14-18 сағ. соя гүлдемейді - де. Өну және гүлдеу аралығы бірқалыпты болуына соя күн сәулесінің қарқынды және оның қысқа толқынды радияциясына талабы жоғары. Басқа жетілу фазаларында осы факторларға және қысқа күнге талабы талғамсыз фазаларының ұзақтығы.
Сонымен, сояны себу мерзімі физиологиялық және биохимиялық өзгеруіне үлкен эсер етеді. ерте мерзімде өсімдіктер ұзақ күн жағдайында гүлдейді, сондықтан олардың гүлдеу кезеңі созылады, ал кеш мерзімде олардың өсуі қысқарып, кейбір фазалардың жеделдетуіне (репродуктивті) жетілу түріне әкеледі. Ал себу мерзімі түйнектің қалыптасуына әсері: - күннің ұзақтығы олардың мөлшерін азайтады, ал ерте мерзімдер керісінше көбейтеді [2]. Тиімдісі 10-12 градус.
Соя өсімдігін кешірек сепкен жағдайда олардың органдарының қалыптасу уақытты ұзарады. Сөйтіп бірінші мерзімде 7 күнде пайда болса, соңғы мерзімде 12 күнде бұтақшлаары қалыптасады. Сояның гүлдену кезеңі де шамамен осындай болады. Сонымен,соя өсімдігін кеш сепкенде пісіп -жетілу кезеңі ұзарады, ал көптеген бұтақша шанақтар, эсіресе, түп жағынан орналасқандары жетілмей қалады.
Егісттікте соя дақылы қажетті коректік зат ала алатын аймақка орналасқан жағдайда, өсімдіктің дұрыс пісіп - жетілуіне қолайлы мүмкіншік туады.Соя өсімдігінің жапырақтары және бұршақша шанақтары буындарында болады. Олардың 70 - 80 проценті төмен және Орталық буында орналасқан. Мол өнім түсетін бөлігіне 8-16 буын және 1 - 3 жанама бұтақтар жатады.Сол себепті ең төменгі жэне орта буындарына күн сәулесі толық түскенде өнім молаяды. Сондықтан түқым себу мөлшері алынатын өнім мөлшеріне тікелей әсер етеді.
Себу тәсілі және мөлшері. Өсімдікті алқапта дұрыс орналастыру көрнекті мөлшерде оның өсу барысын және жетілуін айқындайды. Себу тәсілін таңдағанда және себу мөлшерін анықтағанда, сояның өте жарық сүйгіш дақыл екенін ескеру қажет. Егістік жиіленсе өсімдікке жарық түсуі, әсіресе төменгі бұтактары көлеңкеленеді. Сонымен қатар жарықтың жетіспеушілігі өсімдіктерде хлорофил құрамын және фотосинтезді төмендетеді. өсімдіктің қоректену аумағының кеңеюімен олардың жарықтануы , фотосинтез өнімділігі жетілу күштілігі жоғарлайды.

Жиын - терім. Тұқымды тазалау және сақтау. Сояның - жасыл балаусасынан да дәнінен де жоғары өнім алу сәті - дүрыс белгіленген орақ мерзімі. Жасыл балаусадан жоғары өнім, сояның буршақтарының жаппай қалыптасу кезеңінде орақ салғанда болған. Келесі фазаларында орғанда төмендеген, өйткені жапырақтар сарғайып және түсе бастаған. Сояны дәнге орағын тек тікелей комбайнмен жүргізеді. Бұршақтардың 90 - 95 % піскен сәтінде бастаған абзал. Бұл кезеңде бүталары (паясы) кебіңкіреп, қайығы (бобы) сүр түске боялып, сілкігенде сыңғырлайды. Көп сорттардың жапырағы түсіп қалады, ол жиін терімді жеңілдетеді. Кәнігі дәндік комбайндардың қырқу аппаратын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.