СОЯ ДАҚЫЛЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

М. Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті

“Ұстаз” факультеті/институты

“ Химия жәнеБиология “кафедрасы

КУРСТЫҚ Жұмыс

Қолданбалы биология және топырпқтану негіздері пәні бойынша

Тақырыбы. Майлы дақыл қытай бұршағыны (сояның) биологиясы, оларды өсіру агротехникасы және май алу биотехнологиясы

Білімгер: Оспанова Айжан Тобы: Б19-1

/аты-жөні/ /қолы/

Жетекші: Тулеубаев Жаксыбай Сурабердиевич

/қызметі/ /аты-жөні/

Қорғауға жіберілді «»20ж.

/қолы/

Жұмыс қорғалды «»20__ж. бағасы

/жазбаша/

Комиссия мүшелері:

/аты-жөні/ /қолы/

/аты-жөні/ /қолы/

Тараз 20___

М. Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті

/аты-жөні/

1. Тақырыбы

2. Тапсырманың арнайы нұсқауы

Кафедра мәжілісінде бекітілген «»20___ ж. хаттама №

Жетекшісі:

/қызметі/ /қолы/ /аты-жөні/

Тапсырманы орындауға қабылдадым «»20___ж.

/білімгердің қолы/

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Соя (Glycine Hispida) - біздің елімізде салыстырмалы түрде жас мәдениет. Сояның отаны - Оңтүстік-Шығыс Азия. Қытайда ол біздің дәуірімізге дейінгі 6 мың жыл бұрын белгілі болған. Н. С. Ол Азияның басқа аймақтарында - Үндістанда, Жапонияда, Кореяда, Вьетнамда және Индонезияда ежелден өсіріледі, онда одан 250-ден астам тағам дайындалады. Мәдениет Еуропаға 18 ғасырдың аяғында енді. Соя Қиыр Шығыста 19 ғасырдың ортасынан бері белгілі.

Соя - әртүрлі мақсаттағы дақыл. Бұл оның тұқымдарының химиялық құрамымен түсіндіріледі, оның құрамында 28-52% толық ақуыз, аминқышқылдық құрамы бойынша теңдестірілген, 16-27% май және шамамен 20% көмірсу бар. Сояны өсіру арқылы шаруашылықтар екі толық құнды дақыл алады: өсімдік майы ақуызы.

Соя диабетиктерге диеталық өнім ретінде ұсынылады. Оның ақуызы жоғары сіңімділігімен (80-95%) сіңімділігімен (80-90%) және суда жақсы ерігіштігімен ерекшеленеді; алмастырылмайтын амин қышқылдарының мөлшері бойынша ол басқа дәнді бұршақ тұқымдастардың ақуызына қарағанда бай: соя ұнындағы лизиннің мөлшері бидайға қарағанда 8-9 есе және сиыр етіне қарағанда екі есе көп.

Өнеркәсіпте қолданылатын және халық тұтынатын әртүрлі майлар мен тоң майлардың ішінде өсімдік майлары дүние жүзінде өндірілетін барлық майлардың 80%-дан астамын құрайтын өндіріс көлемі бойынша жетекші орынды алады.

Соя майын өндіру өсімдік майын өндіру бойынша дүние жүзінде бірінші орында (олардың жалпы көлемінің 50%) . Мақта, жержаңғақ, күнбағыс, рапс майлары 5 есе аз өндіріледі. Ресейде соя май өндіруде күнбағыстан кейінгі екінші орынды алады. Соя тұқымдарының құрамында орташа есеппен 20% май бар, ол оңай тазартылады, гидрленеді және сұйық және қатты жоғары сапалы тағамдық және өнеркәсіптік майлар шығарады.

Соя майы - концентрленген энергия көзі (калория), сіңімділігі жоғары, құрамында көп мөлшерде линол және линолен қышқылдары сияқты полиқанықпаған май қышқылдары бар, F витаминінің жалпы атауымен біріктірілген. Бұл қышқылдар алмастырылмайды, оларды синтездеуге болмайды. дене адам және тамақпен бірге келуі керек. F дәрумені қандағы холестерин деңгейін төмендетуге және атеросклероздың дамуына жол бермеуге қабілетті, қанды сұйылту және қан қысымын төмендету қабілетіне байланысты аритмияға қарсы және кардиопротекторлық әсерге ие. F дәрумені терінің серпімділігі мен қаттылығына және шаштың денсаулығына пайдалы әсер ететіндіктен «сұлулық витамині» деп те аталады, денедегі қаныққан майларды жағуға көмектеседі, осылайша салмақ жоғалтуға ықпал етеді. Сонымен қатар, соя майының құрамында Е дәрумені бар табиғи антиоксидант бар. Соя майының энергетикалық құндылығы 9 ккал/г немесе 1 ас қасыққа (14 г) 120 ккал құрайды. Ұлттық зерттеу кеңесі, ФАО және Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы калорияның 24% маңызды май қышқылдарынан алуға кеңес береді. Бір ас қасық соя майы (14 г) сау баланың немесе ересек адамның маңызды май қышқылдарына күнделікті қажеттілігін қамтамасыз етеді.

Май адам ағзасына өте қажет: ол энергияның маңызды көзі; қалыпты метаболизмге ықпал ететін майда еритін витаминдердің (A, D, E, K) тасымалдаушысы болып табылады; жасушаның құрылымдық элементтері ретінде қызмет етеді; жылуды нашар өткізетіндіктен, ол денені гипотермиядан, соққыдан қорғайды және теріні қорғайтын рөл атқарады.

Зерттеу пәні: өсімдік шаруашылығы

Зерттеу объектісі: қытай бұрашғы немесе соя

Зерттеудің мақсаты - сояның биологиясы, оларды өсіру агротехникасы және май алу биотехнологиясын зерттеу.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

- қытай бұршақ дақылының фенологиялық өнімділігін анықтау;

- отандық және шет елдік сорттарының өсіп-даму кезеңінің ұзақтығын зерттеу;

- қытай бұршақтың өнімділігін анықтау.

Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 4 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І СОЯ ДАҚЫЛЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

1. 1 Соя дақылының биологиялық ерекшеліктері ауыл шаруашылығындағы маңызы және тыңайтқыштардың әсері

Соя жылу сүйгіш өсімдік. Оның тұқымы 8-10 °С температура жағдайында өне бастайды, ал бірақ тұқым түскен тереңдіктегі топырақ температурасы 16-18 0С болған жағдайда, ол біркелкі және тез өнеді. Вегетациялық өсу кезеңі сорттарға байланысты әр түрлі 110 күннен 140 күнге дейін ауытқиды. Соя өсіп өну кезеңінде ылғалды өте көп қажет етеді, ол әсіресе вегетациясының екінші кезеңінде байқалады. Егер дақылды гүлдену кезінде суармаса, оның өнімділігі бірден төмендейді. Сондықтан өсіру технологиясының барлық операциялары дұрыс орындалған жағдайда, соя тұқымының өнімділігі 35-40 ц/га дейін жетеді [1] .

Негізгі биологиялық ерекшелігі, ол - жылу көзіне деген жоғары тәуелділік. Тұқымның өніп шығуы t +8+10°C болғанда басталады. Гүлдеу және пісу кезеңіндегі ең қолайлы температура +18+22°С. Топырақ температурасы +10+12°С-қа жеткенде, соя тұқымы еккен соң 5-6 күннен кейін өніп шығады.

Жылуға қояр талабы. Соя- жылу сүйгіш дақыл. Оның тұқымы топырақ қыртысының температурасы 6-7°С болғанда өне бастайды. Бірақ, жылынбаған топыраққа сіңірілсе, оның тұқымы көпке дейін өніп шықпайды да, содан шіри бастайды, әр түрлі ауруларға шалдығады, көгі сирек болып өседі.

Тұкым сіңіру тереңдігіндегі топырақ температурасы жоғарылаған сайын сояның шығуы да тездейді. Егер тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақтың температурасы 10-12°С болса, ол 10-12 күнде, ал 18-20°С болса - 6-7 күнде көктеп шығады. Себілген тұқымның көктеп шығуына ең қолайлы температура 20-21°С шамасында болса, гүлдену кезеңінде - 22-23°С, пісу кезінде 18-20°С болуы керек. Сояның өсу кезінде қажетті температура жиынтығы ерте және орташа пісетін сорттар үшін 1500-2000°С, ал кеш пісетін сорттар үшін 2000- 3000°С болады [ 2, 3] .

Ылғалға қояр талабы. Соя дәнінің өнуі үшін құрғақ салмағынан 130-160% ылғал болуы керек, ал көктеп шыққан соң гүлденгенге дейінгі суға деген мұқтаждығы онша жоғары емес, сондықтан азғана күндік құрғақшылыққа төзеді. Вегетация бойынша 1 га өсімдік 3200-5500м3 орташа су шығындайды. Ылғалды ең көп қажет ететін мезгілі - гүлдену мен дәндену кезеңі. Бұл кезде топырақта ылғал жеткіліксіз болса, сояның өнімі 50%-ға не оданда көпке төмендейді. Сондай-ақ топырақтың тамыр орналасқан аймағының артық ылғалдануы да өнімді төмендетеді [ 4, 5] .

Соя азотты жинайтын дақыл ретінде агротехникалық мәні жоғары. Тұқымды егу алдында нитрогинмен (ризоторфинмен) инокуляциялағанда, ол топырақта азоттың айтарлықтай мөлшерін жинақтайды. Сондықтан, соядан кейін астық және өзге де ауылшаруашылық дақылдарын егу тиімді. Атмосфералық азотты тамырындағы түйнекті бактериялар арқасында жинап, ол өзінің азотқа деген қажеттілігін (40-70%) қанағаттандырады. Соя- бағалы мал азықтық дақыл. Оның шөбі дәмді, өйткені құрамында 36, 4 % шикі протеин, 6, 47 % май, 32, 4% азотсыз заттар, 5, 24 % клетчатка және 5, 64 % күл болады. Сояның 100 кг шөбінде 51 мал азықтық өлшем және 15 кг сіңімді протеин бар. Сояның майы сабын, бояу өндірісінде колданылады. Сояны көктей шауып алуға, сүрлемге арнап өсіруге болады. Оның судан шөбімен, жүгерімен, қонақ жүгерімен бірге өсірілген қоспасын шауып алса, сапалы сүрлем салынады.

Мәденилендірілген сояның негізгі отаны Қытай болып табылады [6] . Сояны мәденилендіру уақыты біздің эрамызға дейінгі 15 және 11 ғасырлар аралығы. Еурапада мәденилендірілген сояның пайда болуы 16-17 ғасырларға сәйкес келеді, ал 1975 жылы Солтүстік Америкаға жерлестірілген. Оңтүстік және Орталық Америка халықтары 19 ғасырдан бастап мәдени сояны пайдалана бастады.

Қазіргі ауылшаруашылығындағы әлем бойынша ең кең таралған мәденилендірілген сояның түрі Glycine Max (L) Merril болып табылады. Оның құрамында белоктың мөлшері 40%, 35% крахмал, 20% май және 5% күл элементтері кездеседі [7, 8] .

Сояның құрамындағы белок ең сапалы және амин қышқылдарының ең маңызды көзі болып табылатын лизин және треонин амин қышқылдарынан тұрады [9] .

Соя тағамдық, мал азығы, техникалық және медициналық мақсатта падаланылатын негізгі белокты-майлы дақылға жатады. Тағамдық жағынан бағалылығы және құрамындағы белоктың жоғарылылығына байланысты 21 ЮНЕСКО сояны стратегиялық дақыл ретінде анықтаған. Қазақстанда аталған дақылдың селекция және тұқым шаруашылығы бойынша жұмыстары 30 жылдан бері жүргізіліп келуде. Ғылым саласындағы ғалымдардың көмегімен 20 сорты жасалынып, оның 9 сорты Қазақстан республикасы бойынша пайдалануға жіберілді. Бұл сорттардың барлығы вегетациялық кезеңдері бойынша көбінесе оңтүстік-шығыс аудандарына үйлеседі. 2012 жылы Қазақстан республикасы бойынша 70 мың. га аумаққа соя дақылы егілген. Ауылшаруашылығындағы сояның үлесін күшейте отырып, Ауыл шауашылығы министрлігінің «МаЖиКо» бағдарламасы бойынша дақылдың егістік көлемін бағаналы түрде жоғарылату жоспарланған. 2014 жылы сояның егістік көлемі 100 мың. га, ал 2017 жылы 200 мың. га, жалпы 400 мың. га аумаққа ұлғайту көзделген. Соған байланысты, барлық Қазақстан аймақтарына бейімделетін сояның сорттарын жасап шығаруды талап етеді. Қазақстанның шығыс және солтүстік аймақтары үшін ең қысқа мерзімді және вегетациялық кезеңі 85-90 күннен аспайтын, төменгі бұршақ дәндерінің мықты бекітілген, әртүрлі аурулар мен зиянкестерге төзімді сорттарын ойлап табу қажет. Суыққа төзімді сояның сорттары сәуір айынан бастап көктеп, ерте пісіп жетіледі [10] .

Аталған мақсаттарға жету үшін селекция шаруашылығында бірқатар қиындықтар туындайды: өте қысқа мерзімді сорттар қажет, төменгі бұршақ дәндерінің сабаққа мықты бекітілуі, жарылу мен шытынауға төзімділігі және будандастыру кезінде дақылдың гулдену кезеңін жылы кезеңге дәл сәйкестендіру және т. б. [11] .

Ауылшаруашылығы дақылдарының ішінде соя дақылы өнімділігі бойынша Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс аймақтарында бәсекелестіке қабілетті дақыл болып саналады [12] .

Соя дақылы өзінің пайдалы қасиеттерімен әлемдік егіншілікте кең көлемде таралған ауылшаруашылық дақылдарға жатады. Сонымен қатар, азықты, жемшөптік, техникалық мақсаттарда қолданыла отырып, халық шаруашылығында үлкен маңызға ие болды. Соя дәнінің құрамында 35-42% жоғары сапалы аминқышқылдарынан тұратын белок, 17-24% май және 30%-ға дейін көмірсутектер кездеседі [13] .

Май соя дәнінің ең бағалы құрамының бірі. Соя дәнінің майлылығы бойынша әлемдегі алдыңғы қатарлы дақылдарға жатады. Соя майының құрамы- олеин, линол және пальмитан болғандықтан, күнбағыс майынан айырмашылығы болмайды. Сонымен қатар, соя дақылы дәмінің ерекшелігімен азық ретінде көп пайдаланылады [14] .

Мал шаруашылығында соя дақылының жасыл массасы сүрлем, пішен және шөп ұнтақтарын дайындау үшін тікелей қолданылады. 1 ц соя сабанының құрамында 3% белок пен 30 жемшөп бірліктері болғандықтан мал азығы үшін сапалы болып табылады. Сол себепті сабанынан аралас сүрлемдер дайындауға болады.

Бұршақты дақылдардың ішінде соя аралас егістігі үшін жүгері дақылымен сүрлемдік мақсатта үйлесімділігі жоғары. Себебі, екі дақылдың да жасыл масса қалыптастыру кезеңдері тамыз айының соңы мен қыркүйек айының басына 22 сәйкес келіп, бірдей биологиялық ерекшеліктеріның сәйкестігімен де ерекшеленеді [15] .

Құрамында көмірсутектері мол күріш, жүгері, бидай, қант қызылшасы, тары және тағы басқа дақылдармен қатар белокқа бай өсімдіктерді өсіру өте маңызды. Әсіресе, белок бойынша азықтық және жемшөптік тепе-теңдікті сақтау мақсатында бұршақ дақылдарын соның ішінде соя дақылын өсіру қажеттігі туындап отыр.

Мал шаруашылығы мен құс шаруашылығының үлесінде соя жемшөптерін пайдалану өнімнің шығынын азайтып қана қоймай, өнімділік пен ет, сүт және жүнінің сапасын жақсартуға әсер етеді.

Соя агротехникалық жағынан азот жинаушы дақылға жатады. Орташа ылғал жағдайында топырақ құрамына айтарлықтай мөлшерде азот жинап (20-45 кг/га), астық және басқа дақылдар үшін ең жақсы алғы дақыл болып саналады. Соя тамырындығы түйнек бактериялары арқылы атосфералық азотты жинап, өзінің 40-70 % азот қажеттілігін қанағаттандыра алады. Тамыр жүйесінің белсенді сіңіру қасиеті болғандықтан, соя топырақтың жыртылған қабатымен қатар терең қабаттардағы нашар еритін және қолжетімсіз минералдық элементтерді пайдалана алады. Соя дақылы жасыл тыңайтқыш ретінде де көптеп қолданылады [16] .

Соя- тамыр жүйесіндегі түйнек бактериялары арқылы сіңіру қасиетінің жоғары болуымен, өнім қалыптастыруға көптеген қоректік элементтерді пайдалана алуы және өсімдіктің даму фазаларында қоректік элементтерді әркелкі пйдалануымен басқа бұршақ тұқымдас дақылдардан ерекшеленеді [17] . Сондықтан соя дәнінде белок мөлшері жоғары. Көптеген зерттеушілердің жинаған мәліметтері бойынша, 1 т дәндік өнім алу үшін 80-100 кг азот, 20-35 кг фосфор, 30-45 кг калий қажет етеді.

1. 2 Соя дақылында қоректік заттардың сіңірілуі

Соя дақылының өзіндік ерекшелігі- даму фазаларын қоректік элеметтерді әркелкі пайдаланады.

Зерттеу нәтижелерін жинақтай келе ғалымдар қоректік элементтерді қарқынды пайдалану кезеңдерін анықтады. Сонымен, ең көп азот, фосфор, калий элементтерін пайдалануы гүлдеу, бұршақ қалыптастыру мен дәнінің толысуы кезеңдеріне сәйкес келеді. Көктеу кезеңінен гүлдеу кезеңіне дейін (40 күн) - 5, 9-6, 8% азот, 4, 6-4, 7% фосфор және 7, 6-9, 4% калий, гулдеу кезеңінен дәндерінің толысу кезеңіне дейін (49 күн) -57, 9-59, 7% азот, 64, 7% фосфор, 70, 7% калий, дән толысу мен пісу кезеңіне дейін (22 күн) - 33, 7-36, 3% азот, 30, 6- 36, 0% фосфор, 18, 9-26, 4% калий пайдаланады.

Ең жоғарғы қоректік элементтердің сіңірілу кезеңі бұршақ қалыптастыру кезеңі болды. Себебі, аталған кезеңнен 10 күннен кейін барлық кезеңдерінде сіңірілген элементтердің 19, 4-19, 9% N, 20, 5-20, 9% Р2 О5 және 21, 4-25, 7% К2 О сіңірілгендігі анықталған.

Соя дақылының арнайы вегетациялық кезеңдеріне жүргізілген тәжірибелер негізінде өсімдіктің қоректенуін 3 кезеңге бөлуге болады: бірінші I-IV органогенез этапы, мұнда өсімдіктің тамыр жүйесі, түйнек бактериялары мен жасыл массасының жақсы дамуы үшін фосфор, кальций, кобальт және 23 молибден элементтерінің қажеттілігі мен азоттан фосфор элементі мөлшерінің жоғары болуы өте маңызды; екінші V-VIII органогенез этапы, азот, фосфор, күкірт және магний элеметтеріне қажеттіліктің артуы. Сол арқылы минералды тыңайтқыштардың мөлшері дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр кезеңде пайдалану ерекшеліктерін есепке ала отырып жоспарланады.

Соя дақылының өзіндік қажеттілік сипатына байланысты максималды тәуліктік сіңіру қасиеті де маңызды рөл атқарады. Соя дақылы үшін бұл көрсеткіш келесідей: азот - 4, 9, фосфор - 0, 45 және калий - 1, 93 кг/га.

Өсу барысында азот элементінің жетіспегенде соя дақылының жапырақтары түсінде өзгерістер болып, өсу жылдамдығы баяулайды. Жапырақтарының түсі сарғыш-жасыл рең беріп, көлемі ұсақтала бастайды. Ал, үшқұлақ жапырақтары пайда болғанда азот жетіспеушілігінен барлық жапырақтарының түсі ашық сарғыш түске боялып, ары қарай жалғасады.

Ал, фосфор элементі жетіспегенде дақылдың түсі көк жасыл түске боялып, өсу баяулайды. Жапырақтары майда және созылыңқы болады да, қоңыр түске боялып түсе бастайды. Ары қарай аталған өзгерістерөсімдіктің жоғары бөліктеріне өте бастайды.

Соя дақылына калий элементі жетіспегенде дамуы бәсеңдейді. Астыңғы жапырақтарының жиектері сарғая бастайды, нәтижесінде ол үлкен сары даққа айналады. Ол жапырақтарының төгілуіне әкеліп соғады.

Макротыңайтқыштармен қатар соя дақылы үшін микротыңайтқыштардың да маңызы өте жоғары. Микротыңайтқыштар дақылдың өнімділігі мен сапасына, аурулар мен жағымсыз факторлаға төзімділігін жоғарылатуға әсерін тигізеді. Бұршақ дәнді дақыладары үшін молибден, кобальт, бор және мырыш микроэлементтері тиімді.

Барлық бұршақ тұқымдас дақылдар секілді соя да молибден және күкірт микроэлементтеріне қажеттілігі жоғары. Күкірт ең маңызды аминқышқылдарының құрамына кіреді- цистин, цистеин, метионин. Соған байланысты, сояның дәндерінде белок жиналуы үшін күкірт жақсы сіңірілуі керек. Ал, сояның түйнек бактериялары арқылы ауадағы азот молибденнің қатысуымен белсенді түрде жиналады. Сонымен қатар, молибден микроэлементі бұршақ тұқымдас өсімдіктердің азот жинаушы екі негізгі ферменттерінің құрамына кіреді- нитроредуктаза және нитрогеназа. Сол себептен, ең бірінші түйнек бактерияларында, содан кейін генеративті мүшелерінде жиналады.

Соя органикалық және минералдық тыңайтқыштарды қажет етеді. Минералдық тыңайтқыштардан фосфор және азот тыңайтқыштары айтарлықтай маңызы зор.

Соя тамырындағы түйнек бактериялары аз болған сайын азот тыңайтқышына қажеттілігі арта түседі. Кейбір зерттеулерде соя дәнінің өнімділігі инокуляциясыз 50% болды.

Ал, басқа сояға жүргізілген тәжірибелерде азот тыңайтқышының жоғарғы мөлшерінің әсерінен дақылдың азот жинауына кері әсерін тигізді. Азот 24 тыңайтқышының мөлшері жоғары болған түйнек бактерияларының дамуына қысым жасауы да арта түседі.

Соя дақылының ауыспалы егістегі алатын орны ерекше. Себебі, өзінен кейін тек азот элементін ғана емес, фосфор, калий, кальций, күкірт және т. б. микроэлементтерді қалдырып, топырақ құнарлығын арттырады және жақсы алғы дақыл болып табылады. Биологиялық азот айналымы талдауларының нәтижесі бойынша соя дақылынан кейінгі қалған биологиялық азот бастапқы 4 жылда өзінің кейінгі әсерін тигізеді. Соған байланысты, ауыспалы егісте мақсатты түрде бір алқапқа сояны егу қажет [31]

20 ц/га өнім алу үшін соя 150 кг/га азот, 40 кг/га фосфор, 50 кг/га-ға калий дейін пайдаланады.

Көп жылдық ғылыми зерттеулердің нәтижесі бойынша, сояның бүршіктену кезеңінде фосфор тыңайтқыштарының әсерінен жер үсті массасында фосфордың мөлшері 1, 27-2, 07 болды.

Соядағы фосфор элементінің мөлшері гүлдеу кезеңінен бастап жоғарылап, бұршақ қалыптастыру кезеңінде ең жоғарғы мөлшерге дейін жетеді. Пісу кезеңіде фосфордың мөлшері дәнінде жоғары болады.

Қоректік ортасында фосфор элементінің жетіспеушілігінен сояның өнімділігі төмендейді, егер фосфат ерітіндісімен тыңайтатын болса, бірнеше есеге дейін оның өнімділігін жоғарылатуға болады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс