Қазақстан мемлекетіндегі шағын және орта бизнестің дамуы және шешу жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1.тарау. Қазақстан экономикасы үшін шағын және орта бизнестің мәні мен маңызы
1.1.Қазақстан экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Шағын және орта бизнесті дамытудағы нарықтық экономикалы елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. тарау. ҚР шағын және орта бизнестің даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.ҚР . дағы шағын және орта бизнестің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Шығыс Қазақстан облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.3Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау келесі бағыттарда жүзеге асырылады ... 21
2.4. Шағын және орта бизнесті несиелендіру тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.5 Шағын және орта бизнес объектілерін қаржыландыру және несиелендірулер тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.6 Шағын кәсіпкерлік дамытуды несиелендіру жолдарының тиімділігін арттыру ... .36
3.тарау. ҚР . дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары
3.1.ҚР . дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Шағын және орта бизнесті дамытуға кедергі жасаушы негізгі мәселелер ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
1.тарау. Қазақстан экономикасы үшін шағын және орта бизнестің мәні мен маңызы
1.1.Қазақстан экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Шағын және орта бизнесті дамытудағы нарықтық экономикалы елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. тарау. ҚР шағын және орта бизнестің даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.ҚР . дағы шағын және орта бизнестің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Шығыс Қазақстан облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.3Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау келесі бағыттарда жүзеге асырылады ... 21
2.4. Шағын және орта бизнесті несиелендіру тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.5 Шағын және орта бизнес объектілерін қаржыландыру және несиелендірулер тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.6 Шағын кәсіпкерлік дамытуды несиелендіру жолдарының тиімділігін арттыру ... .36
3.тарау. ҚР . дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары
3.1.ҚР . дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Шағын және орта бизнесті дамытуға кедергі жасаушы негізгі мәселелер ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қазақстан мемлекетіндегі шағын және орта бизнестің дамуы және
шешу жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1.тарау. Қазақстан экономикасы үшін шағын және орта бизнестің мәні мен
маңызы
1.1.Қазақстан экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі
... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Шағын және орта бизнесті дамытудағы нарықтық экономикалы елдердің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. тарау. ҚР шағын және орта бизнестің даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.ҚР – дағы шағын және орта бизнестің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Шығыс Қазақстан облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің
жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау келесі бағыттарда жүзеге
асырылады ... 21
2.4. Шағын және орта бизнесті несиелендіру
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 28
2.5 Шағын және орта бизнес объектілерін қаржыландыру және несиелендірулер
тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 2
2.6 Шағын кәсіпкерлік дамытуды несиелендіру жолдарының тиімділігін
арттыру ... .36
3.тарау. ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары
3.1.ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Шағын және орта бизнесті дамытуға кедергі жасаушы негізгі
мәселелер ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Рыноктық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес
кәсіпкерлік қоғам өміріне неғұрлым маңызды: экономикалық әлеуметтік және
саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы
факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі
ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Шағын және орта бизнесті дамытудың негізгі мақсаты кәсіпкерлік ары
қарай дамуы үшін жаңа мықты импульс алуы үшін көзқарасты шоғырландыру қажет
негізгі (маңызды, стратегиялық) сәттерді анықтауда.
Осындай сәт ретінде рыноктық экономика жағдайында кәсіпкерліктін
негізін құрайтын ортаңғы класс мәселесін қарастырылу ұсынылады.
Арнайы зерттеулер жүргізген ғалымдардың образдық салыстыруы бойынша
“қазіргі дамыған қоғамда әлеуметтік құрылымды эллипс түрінде көрсетуге
болады, оның жоғарғы және төменгі жағын сәйкесінше элита мен кедейлер ал
ортанғы саны көп бөлігін – ортанғы класс құрайды”.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуы өтпелі кезең ерекшеліктеріне
байланысты қиын және қайшылықтарымен жүзеге асырылады.
Шағын және орта бизнестің қалыптасуының бастапқы кезеңінде жалпы ұлттық
масштабта аталған сектор дамуын мемлекеттік қолдауға кенцептуалдық көзқарас
қалыптасқан кейіннен соған негізделе нормативтік құқықтық база құрылып,
қойылған мақсатқа қамтамасыз ететін жүзеге асырушы ұйымдастырушылық –
құқықтық механизмдер қалыптасқан.
Ол жалпы экономикалық жағдайдын нашарлауына, қолайсыз криминогендік
жағдайдың болуына, сондай-ақ қабылданған заң және бағдарламалы құжаттардың
нақты орындалмауына байланысты болды.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдаудағы негізгі бағыт салық преференцияларын мен мемлекеттік қаржы
есебінен жеңілдіктік қаржыландыру болды, ол жерде қысқа мерзімді нақты әсер
алынып, жүйелі бастамаларда жүргізіледі.
Сол себепті, негізгі мақсаты Қазақстанның бәсекелесті қабілетін
жоғарлату болып табылған Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалдық –
инновациялық даму стратегиясында мемлекеттік саясат көзқарастарын қайта
қарастырылып шағын және орта кәсіпкерліктің жаңа даму идеологиясы жасау
қажет.
Қазіргі таңда, шағын және орта кәсіпкерлік өзін инновациялық
экономикада табуда жедел іздестіру үшін өзінің икемділігін, мобильділігін,
нарықтық объективтілігін қолдануына жағдай пісіп жетілді. Мемлекет өз
тарапынан кәсіпкерлік орта инициативасы жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай
туғызуы қажет.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының
Үкіметі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың жедел шараларын қабылдауда.
Бұл жұмыстың мақсаты шағын және орта бизнестің қаржыландыру және дамыту
экономикалық дамудың приоритетті бағыттарының бірі екендігін дәлелдеу.
Бұл жұмыстың құрылымы үш тараудан тұрады.
Осы жұмыстың бірінші тарауында шағын және орта бизнестің Қазақстанда
дамуының қиыншылықтары мен шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау,
мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламалар негізінде дамытуға
бағытталған шаралар қарастырылады. Сонымен қатар несиелендірудің әлемдік
тәжірибесіне мысал келтірілген.
Ал екінші тарауында Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ-ның
шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудағы ролі қарастырылады.
Сонымен бірге үшінші тарауында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудағы
несиелендіру жолдарының тиімділігін арттыру шаралары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың қорытындысында шағын және орта бизнестің дамуы
тікелей мемлекетке байланысты және экономиканың қазіргі жағдайында шағын
және орта бизнес өздігінен дами алатындығы айтылған.
Қарастыруға ұсынылған диплом жұмысының тақырыбы әлемдік әдебиетте жете
қарстырылғанмен Қазақстанда бұл мәселені қарастырылған жұмыстар өте аз.
Шағын кәсіпкерлікті несиелендіру мәселелері ғылыми дәлелдеусіз негізінде
жеке жариялануларда ғана көрініс тауып отыр. Аталған жайды ескере отырып,
диплом жұмысы жоғарыда көрсетілген кемшіліктер орнын толтырады деп
ойлаймын.
1. тарау. Қазақстан экономикасы үшін шағын және орта бизнестің мәні мен
маңызы
1.1 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлі жоғары
екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін
тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша,
орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде
шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөль ойнайды. Экономика үшін
шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін артырытын маңызды
сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне
байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу
мүмкіндіктерін айтып отыр. Қазақстан үшін шағын және орта бизнестің
қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір
болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта
бизнес даму үстінде, экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық
мәселелерді шеше отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту
келесі мәселелерді шешеді:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік береті, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес
қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,
дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі – бір шектеу қоятын халықтың
жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер,
оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және
тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің
экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына
жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын
және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын
себептерді айтпауға болмайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай
(инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі,
төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық
қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін
теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі,
тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал –
жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық
төлем құнының жоғары болуы.
Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін
әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей
немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш
жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге
асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары
қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық
қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен
кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді
инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке
келтіру.
Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті
қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін
берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының
артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын
кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді.
Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты
жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші
деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал
мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен
аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің құрылуы,
шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау,
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер
беру.
1992 – 96 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі
мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен
қалыптасуына негіз бола алды. Бұл кезеңде шағын және орта кәсіпкерлікпен
айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі
қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы
- 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке
дейін артты7. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде
107134 – шағын кәсіпорындар8, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта
бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады,
өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен
қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық
көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды
ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық
мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған
елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен
байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы,
қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту
сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды
қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына
айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет
еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын
кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі
экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы
сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез
бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға,
сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі
болып табылады.
Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын
басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері
бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда
басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:
- жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын
әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);
- ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару
құрылымын құру);
- мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді
қалыптастыру);
- бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес
түзетулер енгізу);
Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні – шағын кәсіпкерліктің
экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін,
экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес
мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін
табуы қажет9. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты
өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет
жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын
жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен
кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және
тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет
етеді.
1.2. Нарықтық экономикасы бар елдердің шағын және орта бизнесті дамытудағы
тәжірибесі.
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.
(кесте №1)
кесте №1
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін бағалау
1 Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын Даму үстінде
кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын
реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер
болуы.
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, Даму үстінде
ақпараттық, кеңістік және кадрлық
мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру
және жүзеге асыру
3 Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей жәнеЖоқ
жанама шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын Даму үстінде
кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге
асырудың ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық Жоқ
міндеттерді міндеттерді реттейтін дамыған
арнайы мамандандырылған мемлекеттік
мекемелердің болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік Даму үстінде
органдарының функцияларын өзара рационалды
бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын Жоқ
бизнес мүдделерін қорғайтын ұйымдармен
өзара қарым – қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік Даму үстінде
саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға
бағытталған
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан
шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке
алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады.
1 – сурет. Ортаның бизнеске макроықпалы
Экономикалық Бизнесті
факторлар мемлекеттік
реттеу
Ортаның бизнеске макро
ықпалы
Әлеуметтік Технологиялық
факторлар факторлар
Ресурстық факторлар
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
АҚШ – ғы шағын бизнес .
Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады:
өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға
дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет).
Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар,
өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.
2 – сурет. АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын және орта бизнес ортаның
өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы
кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың
территориялық және саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және
жоғары өндіріс шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі
жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге,
жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған
шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық
негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур
президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін
дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар,
онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын
бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
- Шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын
бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің инкубаторлық
жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш кәсіпкерлікпен
айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,
федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады.
Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе
жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар
бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл
коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру
және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес –
инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер
есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған
қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың
клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл
факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады.
Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық,
мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде
бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі
болды.
Ұлыбританиядағы шағын бизнес.
Ұлыбритания тәжірибес көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс
көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім
сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің
творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын
кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер,
кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал
етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік –
экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу,
жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі
экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж.
Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек
беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат
салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму
стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Израильдегі шағын бизнес.
60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен ықпалды акционерлік қоғамдар
түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы сектор үлкен табыс берді,
бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық және
саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі масштабты иммиграцияға әкелді. Осы кезде
Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды жұмысқа орналастыру сұрағы туды.
Соған байланысты шағын және орта бизнесті дамытуды жылдамдатты. Израиль
тәжірибесіене келесідей шараларды:
1. Технопарктердің қызмет ету қағидалары бойынша технологиялық жылы
жайларды құру және дамыту. Технологиялық жылы жай тәуелсіз заңды
тұлғаны, фирма немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті инфрақұрылымы,
ғылыми – зертттеулер құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай ұжымдар
біріктіреді. Оның қызметі жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі.
Технологиялық жылы жайлар жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде
өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
2. Бизнес жылы жайларды құру. Олар өз басқару органдары, директорлар
кеңесі және де экономистер, заңгерлері, бухгалтерлері бар жеке компаниялар.
Бизнес – жылы жайлар өз ісін ашуға ынталы адамдарға, бірақ ол үшін
білімнің жеткіліксіздігі бизнесте бағыттала алмау және ең басты алғашқы
капиталдың болмауы кедергі жақсы мүмкіндіктер береді. Екі жыл бойы жобаны
құру үшін 300 000 шекелге дейін ақша бөлінеді (81 000 $) Ол жобаға
есептелген шығынның 80% жабады, қалған 20 % жеке инвесторлар ұсынады.
3. Ғылыми зерттеулерді сонымен бірге өнеркәсіпте дайын өнім өндіруді
қаржыландыратын ғылыми зерттеу ұйымдары мен қорларын құру.
4. Шағын кәсіпорындар қорының сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жанынан жұмыс істеу. Қор шағын және орта бизнеске кәсіпорындардың
масштабына байланысты жеңілдік беру жолдарын инвестицияларды жүзеге
асырады. Көмек сонымен қатар, егер кәсіпорын несие алу үшін мемлекеттік
кепіл алу және жеңілдіктерден қашық аймақтарда орналасса қайтарымсыз ссуда
беру арқылы жүзеге асады. Жеңілдіктер көбінесе өнім өндіретін шағын және
орта кәсіпорындарға беріледі.
5. Көптеген Израилдік банктерге шағын бизнеске қолдау арнайы
бөлімшелер бар. Олар банктік жеңілдіктер, маркетингтік жеңілдіктер,
менеджерлік, консалтингтік қызметтер көрсетеді, кәсіпорындардың бизнес
жоспарларын дамыту жобаларын қарастырады және бағалайды.
6. Шағын және орта бизнесті қолдаудың маңызды бағыттарының бірі болып
мошав – овдимдерді қолдау табылады. Ол әрбір жанұя өз шаруашылығын
жүргізіп, өзінің жерін өңдейтін ауылшаруашылық, поселке. Ал өнімді бөлу
және өткізуді ауыл шаруашылық құралдардың сатып алуды коммуналдық
қамтамасыз етуді мошава тұрғындары кооперативтік негізде жүзеге асырады.
Мошаваларды ауылшаруалық өндірістің бірқатар негізгі бағыттар қалыптасқан:
- сүт шаруашылығы (30 сиырға дейін, орташа көлемі) бір жанұяға га.
- егістік (негізінен көкөніс және техникалық дақылдар) бір жанұяға
Қазақстанның шикізат ресурстарынан басқа дамыған ғылымы, біздің еліміздің
экономикасы кезіккен қиындықтарды және алатын интеллектуалдық потенциалы
бар. Оның үстіне республикада өз өндірістерін конверсиялау процесіндегі
кәсіпорындар, сонымен бірге негізінде Hitech сферасындағы шағын және орта
кәсіпорындады құруға болатын машина жасау зауыттары бар. Біздің
экономикамызда болып жатқан құрылымдық өзгерістер дамыған мемлекеттер
сонымен бірге Израилдің шағын және орта бизнестің дамуының тәжірибесін
есепке алу қажет.
Қысқаша, басқа мемлекеттік тәжірибесін қарастырайық. Мысалы, Кореяда
субконтрактілік кеңінен тараған. Бұл форма кәсіпкерлерге шағын және ірі
бизнесті ұжымдандыру мүмкіндігін береді. Яғни, трансұлттық компаниялар
шағын кәсіпорындардың көмегімен өзінің өндірістік және өткізу желілерін
кеңейтеді. Оның үстіне үкімет шағын кәсіпорындарды модернизациялауға
бағытталған жобалар құрастырды, технология және сапаның ұлттық институтын
құрды, шағын кәсіпорындардың өнімдерін алу және өткізуді кепілдеді. 1997 ж.
соңында Оңтүстік – Кореяда 2 640 000 шағын және орташа кәсіпорындар
тіркелді, ол жалпы Оңтүстік Корея компаниялардың 99,5 % құрды, онда 9 млн.
адам жұмыс істейді немесе жалпы жұмысшылардың 78,5 % құрайды. Шағын және
орта бизнес Әкімшілігінің мәліметтері бойынша шағын және орташа
кәсіпорындардың 90 % жалпы саны 50 жуық.
Енді Литвадағы шағын кәсіпкерлікті қарастырайық. Қазіргі уақытта бұл
сектор экономика тұрақтануының негізгі фактор болып табылады, оның
көмегімен дотацияны қажет етпейтін халықтың орта бөлігі құралады. Литваның
ішкі өнімдегі шағын кәсіпорындардың үлесі 69 % құрайды. Ал жұмысшылар саны
бойынша еңбекке қабілетті адамдардың 13. Кәсіпорындардың 90 % - тен көбі
шағын және орташа болып табылады. Мемлекет шағын кәсіпорындарға салықтық
жеңілдіктер береді.
- бірінші екі жылдай пайдаға салық тарифі 70 % проценттен төмендейді,
ал үш жылдан бастап 50 %14. Оның үстіне кәсіпорындарды несиелейтін
мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды.
Байқап отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер тәжірибесі кәсіпкерлерге
жағдай жасауда үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын
бизнесті қолдау және дамытудың тиімді саясатын жүргізеді.
Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:
1. Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға негізделген нарықтық экономикалық
саясат.
2. Жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлерді оқыту жобалары.
3. Кіші жаңа кәсіпорындар үшін капиталға қол жеткізуді қамтамасыз
ететін кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау.
Жоғарғы үш шартта өте маңызды. Мысалы, тек ғана оқытып және техникалық
беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының қиын заң жүйелеріне
тап болды. Мсыалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек.
Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға
289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер
бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын бизнесті экономикалық өсудің
негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және
кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы
кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш
жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған
жаңадан фирмалар ашылды.
Мұның барлығы шағын және орта бизнестің әсер ететін дамыған
инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу
қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп
стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін
қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы
үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру,
бухгалтерлік және консултациялықфирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес
қызмет етуі керек.
Қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамыту процесі Еуропаның
көптеген елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес
экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам
назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер
бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.
Осылайша, шағын бизнестің болашағы өте жарқын, бастысы – оны басқара
білу.
2. Тарау. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің даму тенденциялары.
2.1. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің жағдайы.
Бұл сұрақта Қазақстандық кіші және орта кәсіпкерліктің қазіргі
кездегі мен соңғы жылдардағы жағдайы қарастырылады.
Дамыған индустриалды мемлекеттерде шағын бизнестің өзі ғана
жалпы ішкі өнімнің 50% - дан астамын алады. Біздің елімізде болса,
шағын бизнесті және оған орта бизнесті қосқанның өзінде олардың
ЖІӨ - гі сыбағалы үлесі 30% - дан аспайды. Мәселен, 2008 жылдың
нәтижелері бойынша еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілерінің
жалпы іші өнімдегі үлесі 17% болды, ал 2009 жылы бұл пайыздық
қатынас 20% шамасында болды. Бұл статистикалық мәліметтер осы
сектордың ұлттық экономикасындағы елеулі еместігін көрсетеді.
1.,2...
Бірақ шағын бизнес субъектілерінің елеулігі бөлшек сауда
саласында байқалады. Осы саладағы олардың үлесі 90% - ға жетеді.
Мұндай жағдайдың қалыптасуын ең алдымен осы сектордың
бәсекелестік еместік қабілетімен байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы қалыптасып отырған
жағдайдың қандай екенін көру үшін енді статистикалық мәліметтерді
келтіргім келеді.
Қазақстандық экономиканың соңғы бес жылдағы қарқынды өсуі өзінің
бастауын әлемдік рыноктардағы шикізат ресурстарына бағалардың
шарықтауынан және үкіметтің сауатты нарық реформаларды жүргізуінен
алады. Олардың нәтижесінде Қазақстандық экономикаға ақша массасының
(мұнай долларының түсімінен) қысымы артып барады. Сол себепті қазіргі
кезде біздің елімізде инвестициялау объектілерінің тапшылығы
байқалуда. Сондықтан көптеген тұлғалар өз істерін ашуға тырысуда.
Статистика бойынша ҚР – сы агенттігінің мағлұматтары бойынша 2009
жылғы 1 қаңтар қарсаңында біздің елімізде шағын бизнестің 130779
субъектілері тіркелген. Олардың 71,5% әрекет етеді. Бұл өткен
периодтағы осы көрсеткіштегі 11,8% көп. 2009 жылдың 1 қаңтарында
белсенді кіші кәсіпорындарының 42,2% саудаға, автомобильдерді жөндеуге
және үй шаруашылығы қолдамындағы өнімдерді өндіруге мамандырылған.
Ал өнеркәсіптік бағыттағы әрекет ететін белсенді шағын кәсіпорындардың
үлесі 12,5% , ал осы кәсіпорындардың 90,2% өңдеу бойынша өнеркәсіптік
қызметті жүзеге асырады 3..
Жоғарыда келтіріліп кеткен статистикалық мәлеметтерден көріп
отырғанымыздай шағын бизнес субъектілері көбінесе сауда мен сервис
саласында әрекет етеді. Ол көбінесе шағын кәсіпорында ашушылардың
бастапқы қапиталдарының аздығымен байланысты. Сондай – ақ, өнеркәсіптік
қызметті жүзеге асыратын кіші бизнес субъектілерінің аз үлесі
мемлекеттік реттеудің жетілмегендігімен және құрал – жабдықтармен
технологияларды импорттауға кедендік төлемдердің ауыртпалығымен
түсіндіріледі.
Одан ары біз Қазақстанда әрекет ететін шағын кәсіпорындардың
салалар бойынша ұсынысының құрылымын қарастырамыз. Олардың
ұсыныстарының салалар бойынша құрылымы келесі (2.1. кесте) кестеде
берілген 1.
2.1. кесте. Салалар бойынша кіші бизнес субъектілерінің ұсыныс
құрылымы. (01.01.05)14
Қызмет ету сферасы Үлесі, % Орташа құны
Сауда 28,9 94300
Аптекалар, формакология 2,5 90100
Ойын - сауық индустриясы 4,2 527500
Қоғамдық тағамдану 11,3 240800
Өндіріс 23,1 418300
Ауыл шаруашылығы 10,0 222100
Сервис сферасы 19,5 428050
Барлығы 100 288736
Келесі статистикалық мәліметтерде біз шағын бизнестің сфералары
бойынша инвесторлардың артықшылықтарын беруді қарастырамыз. Олар
келесі кестеде (2.1.2) берілген:
2.1.2 кесте. Шағын бизнестің сфералары бойынша инвесторлардың
артықшылық берулері. (2009ж. 1 қаңтар)
Қызмет ету сферасы Үлесі, %
Сауда 17,6
Аптекалар, формакология 8,8
Ойын – сауық индустриясы 5,9
Қоғамдық тағамдандыру 17,6
Өндіріс 29,4
Ауыл шаруашылығы 10,0
Сервис сферасы 20,6
Барлығы 100
Көріп отырғанымыздай кіші бизнес субъектілерінің ұсынысындағы
сауданың алатын сапалық үлесі ең жоғары болып тұр. Екінші орында өндіріс
секторы – 23,1% , ал үшінші сервис секторы - 19,5%. Төртінші орында
қоғамдық тағамдандыру 11,3% - бен алады.
Сапалар бойынша инвесторлардыуң артықшылық беруіне келетін болсақ,
инвесторлар қазіргі таңда шағын бизнес секторы бойынша өндіріске капитал
салымын жасағанды қалайды. 2.1.2. кесте бойынша ол өндіріс секторына
инвесторлардың артықшылық беруі 29,4% - да пайыз құрады. Мұндай
тендецияның қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ақша массасының тез өсуі
мен экономикадағы сапаны инвестициялық объектілер мен жобалардың
тапшылығымен байлынысты. Сондай-ақ сауда секторы бойынша қазіргі кезде
бәсекелестік өте күшті және рентабелділік төмен, сол
___________________________________ ____________
Панорама № 14, 9.апреля, 2009 год - 12 стр.
себепті бірінші орында болып келген сауда секторына инвестициалау
қазіргі кезде төмендеп, шағын бизнестегі инвестиция тарту бойынша сауда
3-ші орынға түсіп қалып отыр. Инвестиция тарту бойынша шағын бизнес
секторында 2-ші орында Сервис секторы ашады. Көптеген дамыған елдердің
көпжылдық тәжірибесі көрсетіп отырғандай экономика дамыған сайын, оның
басым бөлігін қызмет көрсету сапасы ала бастайды. Статистикалық
қорытындыларға сәйкес мұндай тендеция бізде де орын алып келе жатыр,
инвестициялық тартымдылығы жағынан өткен жыл бойынша 3-ші орынға сауда
секторымен қоғамдық тағамдандыру бөлісіп тұр.
2009 ж. 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша тіркелген шағын бизнес
субъектілерінің саны бойынша 1-ші орынға Алматы қаласы алады. Осы кезде
Алматы қаласында 45512 кіші кәсіпорындар тіркелген. Алматы қаласы бойынша
шағын бизнесте жұмысбастылардың саны 174435 адам болды. Бұл өткен жылмен
салыстырғанда 13%-ға көп. Егер 2000 ж. Алматы қаласы бойынша шағын
бизнесте 80 мың адам жұмыс басты болса, 2009ж. осы сектордағы жұмыс
бастылар саны 175 мыңға жетті. Ал жаңа жұмыс орындарының саны 95 мыңды
құрады. Оңтүстік Астанада баршыға 42 мың кәсіпорындар тіркелген. Олардың
27677 нақты әрекет етеді. 20602 жеке кәсіпкер тіркелді. Бұл 2008 жылдың
ұқсас периодымен салыстырғанда 48 %-ғы көп. Жалпы Алматы қаласы бойынша
кіші бизнес қазынаға 30 млрд теңге түсім түсірген. Бұл қашанда бюджет
бойынша шығындарын жабады.
Сондай-ақ шағын кәсіпорындардың тіркелуінің көптігі Астанада, Оңтүстік
Қазақстан облысында, шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарында
бақыланады.
Ал өткен жыл бойынша шығыс кәсіпорындарында ең аз тіркелуі батыс-
қазақстан, солтүстік – қазақстан, Қызылорда, Атырау және Маңғыстау
облыстарында болды. Статистика көрсетіп отырғандай тіркелген шағын
кәсіпорындар көбінесе өнеркәсіптік базасы және сауда-делдалдық қызмет
дамыған аймақтарда шоғырланған. Оны біз келесі кестеден көре аламыз (2.1.3
кесте): Шағын бизнес кәсіпорындарының саны.
№ Барлық тіркелген Олардан әрекет етушілердің саны
қожалықтар
Барлығы
бірлік Барна % Бірлік Үлесі бірлік Үлесі
1 Республика бойынша 132308 100,0 94696 100,00 46745 100,00
2 Ақмола облысы 4365 3,3 3523 3,7 2174 4,7
3 Ақтөбе облысы 4921 3,7 3787 4,0 1520 3,3
4 Алматы облысы 5844 4,4 4673 4,9 3181 6,8
5 Атырау облысы 3385 2,6 2911 3,1 1044 2,2
6 Шығыс Қазақстан 8971 6,8 6282 6,6 3674 7,9
7 Жамбыл облысы 4027 3,0 2817 3,0 1131 2,4
8 Батыс Қазақстан облысы2848 2,2 2389 2,5 1296 2,8
9 Қарағанды облысы 8590 6,5 6585 7,0 2849 6,1
10 Қостанай облысы 5336 4,0 4038 4,3 1981 4,2
11 Қызылорда облысы 2593 2,0 2157 2,3 1269 2,7
12 Маңғыстау облысы 3639 2,8 2922 3,1 1270 2,7
13 Павлодар облысы 6549 4,9 5009 5,3 2832 6,1
14 Сол.т Қазақстан облысы3055 2,3 2470 2,6 1238 2,6
15 Оңт.т Қазақстан облысы11971 9,0 7737 8,2 3180 6,8
16 Астана қаласы 10082 7,6 8646 9,1 4582 9,8
17 Алматы қаласы 46132 34,9 28750 30,3 13524 28,9
Статистикалық тіркегіш деректерінде республика бойынша 2009 ж. Ақпан
айының 1-ші жұлдызына дейін бизнеспен айналысытанын 132,3% мыңнан астам
шағын кәсіпорын тіркелген бұл көрсеткіш өткен жылғы осы кезеңдегі деңгейден
11,8% –ға жоғары. Тіркелген кәсіпорынның 71,6% –ға жақыны жұмыс істейтін
(экономикалық жүзеге асырған немесе жүзеге асыра алатын ) кәсіпорындар. Осы
кәсәпорындардың жұмыс істемейтін кәсіпрындар қатарын құрайды. Белсенді
жұмыс істейтін кәсіпорындырдың көпшілігі(42%) саудаға автомобильді,
тұрмыстық және жеке бас мүліктерін жөндейтін салаларға, өнеркәсіп саласына
(12,7%) және жылжымайтын мүліктер мен аперацияларға жасауға жолдау
тұтынушыларға көрсететін көрсететін сапаларға (13,2%) тиесілі.
Өткен жылдың осы кезеңмен салыстырғанда, Алматы (34, 3%),
Оңтүстік Қазақстан (22,4%), батыс Қазақстан (18,7%) және шығыс Қазақстан
(16,8%) облыстарында және Алматы (15,6%) қаласында белсенді жұмыс
істемейтін кәсіпорындар саны қарқынды өскені байқалады.
Республиканың шағын бизнес кәсіпорындар 2009ж. 1 ақпанға есептелген
дерек бойынша 478,5 мың адам жұмыспен қамтылған, бұл көрсеткіш өткен жылдың
осы кезеңіндегі 5,8 %-ға артты. Есептелген дерек бойынша 2008 ж. қаңтар
айында өткізілген. өнімнен түскен табыс 48651,3 млн теңге болды, бұл
көрсеткіш өткен жылдың өткен жылдың осы кезеніңдегіден 10,9%-ға жоғары .
Ауылшаруашылық саласында шағын және орта бизнес жағдайы шаруа
қожалықтарының өркендеуімен сипатталады. Республика юойынша 2009 ж. ақпан
айының 1-ші жұлдызына дейін 149,8 мыңнан астам шаруа (фермер) қожағылы
тіркелген. Оның 81,2%- дан астамы экономикалық қызметтері белсенді түде
іске асыруда. Шаруа қожалықтарында малдары бойынша, немесе егін алқаптарын
пайдаланатын болса, онда мұндй қожалықтар жұмыс істемеейтін шаруа
қожалықтар қатарына іледі.шаруа қожалықтары туралы деректер әр облысқа жеке-
жеке есептеу арқылы беріліп отыр.
Жалпы тіркелген шаруа қожалықтары мен оларда жұмыс істемейтін
адамдардың саны келесі аймақтық кескін бойынша құрылған кестеден құруға
болады (2.1.4 кесте):
Шаруа қожалықтары мен олардағы жұмыс бастылар.
№ Барлық тіркелген Олардан әрекет Әрекет ететін
қожалықтар етушілердің саны қожалықтарда
жұмбастылар
бірлік Барлығына Бірлік үлесі Адам Үлесі
% - да
1 Республика бойынша 149830 100,00 121730 100,00 371890 100,00
2 Ақмола облысы 4455 2,97 2805 2,30 10540 2,83
3 Ақтөбе облысы 4587 3,06 3273 2,69 9179 2,47
4 Алматы облысы 39195 26,16 31744 20,08 96800 26,03
5 Атырау облысы 1466 0,98 1039 0,85 2261 0,61
6 Шығыс Қазақстан 13029 8,70 12218 10,04 35338 9,50
7 Жамбыл облысы 10641 7,10 8009 6,58 26700 7,18
8 Батыс Қазақстан облысы3748 2,50 2799 2,30 9557 2,57
2.2. Шығыс Қазақстан облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің
жағдайына талдау жасау
2009 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша Шығыс Қазақстан облысында 11954
шағын бизнес кәсіпорындары тіркелді, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен
салыстырғанда 4,0 % көп болып табылады. Тіркелген кәсіпорындардың 62 %
астамы жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар болып табылады, соның ішінде, 403
кәсіпорын (жалпы санның 5,4 %) ауыл шаруашылығында, 727 (9,8 %) өнеркәсіп
өндірісінде, 1093 (14,7%) құрылыста, 3156 (42,4 %) саудада, 151 (2,0 %)
мейманханалар мен мейрамханаларда, 340 (4,6 %) көлік және байланыста, 1230
(16,5 %) жылжымайтын мүлікпен жұмыс, жалға беру және тұтынушыларға қызмет
көрсетуде, 344 (4,6 %) басқа да қызметтерде.
Жеке кәсіпкерлер мен шаруа қожалықтарының саны 56028 бірлікті құрап
отыр, бұл жыл басымен салыстырғанда 6,3 % көп болып табылады. Шағын
бизнесте жұмыс істеп жатқандардың саны 4,0 % өсіп, 167,2 мың адамды құрады.
1 тоқсанда шағын бизнес субъектілері шығарған өнімдер (тауарлар, қызметтер)
24,4 млрд. теңгені құрады немесе 2008 жылдың тиісті кезеңінің көрсеткішімен
салыстырғанда 101,0 %.
Шағын және орта бизнес субъектілерінің басым жобаларын кредиттеу үшін
кәсіпкерлікті қаржылық қолдау мақсатында ағымдағы жылы Даму-Өңірлер
бағдарламасы бойынша Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ қаражатынан 1,3
млрд. теңге бөлінді.Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ қаражатын екінші
деңгейдегі банктер арқылы шартпен орналастыру бағдарламасы бойынша жиынтығы
7,7 млрд. теңге шағын және орта бизнес субъектілерінің 307 жобасы
қаржыландырылды.
Облыста 17 кредиттік серіктестік жұмыс істейді, олар ауыл шаруашылығы
өнімін өндірушілерге 523,6 млн. теңге кредит берді. Ауыл шаруашылығын
қаржылық қолдау қоры АҚ ШҚ филиалы облыстың ауыл халқына 47,6 млн. теңге
сомада шағын кредит берді.
Шағын кәсіпкерлік үшін ұсынылатын қаражат көлемі бойынша негізгі көз екінші
деңгейдегі банктер болып табылады. Ағымдағы жылы шағын бизнес
субъектілеріне 12,6 млрд. теңге берілді.
Облыста мемлекеттік сатып алу жөнінде өткізілетін конкурстарға шағын
кәсіпкерлік субъектілерін қатыстыру қамтамасыз етілген, ағымдағы жылы
аталған санаттағы субъектілердің көлемі 4,6 млрд. теңгені құрады немесе
оның жалпы көлемінің 48,9 %. Отандық жеткізушілерді қолдау жөнінде шаралар
қабылдау мақсатында облыстың ірі компаниялары шағын және орта бизнес
субъектілерінен сатып алуды жүзеге асыратын сатып алуға талдау жүргізіледі.
2009 жылғы сәуірде өңірдің ірі кәсіпорындарының (Қазмырыш АҚ, Ө ТМК АҚ,
ҮМЗ АҚ, Қазақмыс корпорациясы ЖШС филиалы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
шешу жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1.тарау. Қазақстан экономикасы үшін шағын және орта бизнестің мәні мен
маңызы
1.1.Қазақстан экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі
... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Шағын және орта бизнесті дамытудағы нарықтық экономикалы елдердің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. тарау. ҚР шағын және орта бизнестің даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.ҚР – дағы шағын және орта бизнестің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Шығыс Қазақстан облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің
жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау келесі бағыттарда жүзеге
асырылады ... 21
2.4. Шағын және орта бизнесті несиелендіру
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 28
2.5 Шағын және орта бизнес объектілерін қаржыландыру және несиелендірулер
тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 2
2.6 Шағын кәсіпкерлік дамытуды несиелендіру жолдарының тиімділігін
арттыру ... .36
3.тарау. ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары
3.1.ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Шағын және орта бизнесті дамытуға кедергі жасаушы негізгі
мәселелер ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Рыноктық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес
кәсіпкерлік қоғам өміріне неғұрлым маңызды: экономикалық әлеуметтік және
саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы
факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі
ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Шағын және орта бизнесті дамытудың негізгі мақсаты кәсіпкерлік ары
қарай дамуы үшін жаңа мықты импульс алуы үшін көзқарасты шоғырландыру қажет
негізгі (маңызды, стратегиялық) сәттерді анықтауда.
Осындай сәт ретінде рыноктық экономика жағдайында кәсіпкерліктін
негізін құрайтын ортаңғы класс мәселесін қарастырылу ұсынылады.
Арнайы зерттеулер жүргізген ғалымдардың образдық салыстыруы бойынша
“қазіргі дамыған қоғамда әлеуметтік құрылымды эллипс түрінде көрсетуге
болады, оның жоғарғы және төменгі жағын сәйкесінше элита мен кедейлер ал
ортанғы саны көп бөлігін – ортанғы класс құрайды”.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуы өтпелі кезең ерекшеліктеріне
байланысты қиын және қайшылықтарымен жүзеге асырылады.
Шағын және орта бизнестің қалыптасуының бастапқы кезеңінде жалпы ұлттық
масштабта аталған сектор дамуын мемлекеттік қолдауға кенцептуалдық көзқарас
қалыптасқан кейіннен соған негізделе нормативтік құқықтық база құрылып,
қойылған мақсатқа қамтамасыз ететін жүзеге асырушы ұйымдастырушылық –
құқықтық механизмдер қалыптасқан.
Ол жалпы экономикалық жағдайдын нашарлауына, қолайсыз криминогендік
жағдайдың болуына, сондай-ақ қабылданған заң және бағдарламалы құжаттардың
нақты орындалмауына байланысты болды.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдаудағы негізгі бағыт салық преференцияларын мен мемлекеттік қаржы
есебінен жеңілдіктік қаржыландыру болды, ол жерде қысқа мерзімді нақты әсер
алынып, жүйелі бастамаларда жүргізіледі.
Сол себепті, негізгі мақсаты Қазақстанның бәсекелесті қабілетін
жоғарлату болып табылған Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалдық –
инновациялық даму стратегиясында мемлекеттік саясат көзқарастарын қайта
қарастырылып шағын және орта кәсіпкерліктің жаңа даму идеологиясы жасау
қажет.
Қазіргі таңда, шағын және орта кәсіпкерлік өзін инновациялық
экономикада табуда жедел іздестіру үшін өзінің икемділігін, мобильділігін,
нарықтық объективтілігін қолдануына жағдай пісіп жетілді. Мемлекет өз
тарапынан кәсіпкерлік орта инициативасы жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай
туғызуы қажет.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының
Үкіметі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың жедел шараларын қабылдауда.
Бұл жұмыстың мақсаты шағын және орта бизнестің қаржыландыру және дамыту
экономикалық дамудың приоритетті бағыттарының бірі екендігін дәлелдеу.
Бұл жұмыстың құрылымы үш тараудан тұрады.
Осы жұмыстың бірінші тарауында шағын және орта бизнестің Қазақстанда
дамуының қиыншылықтары мен шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау,
мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламалар негізінде дамытуға
бағытталған шаралар қарастырылады. Сонымен қатар несиелендірудің әлемдік
тәжірибесіне мысал келтірілген.
Ал екінші тарауында Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ-ның
шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудағы ролі қарастырылады.
Сонымен бірге үшінші тарауында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудағы
несиелендіру жолдарының тиімділігін арттыру шаралары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың қорытындысында шағын және орта бизнестің дамуы
тікелей мемлекетке байланысты және экономиканың қазіргі жағдайында шағын
және орта бизнес өздігінен дами алатындығы айтылған.
Қарастыруға ұсынылған диплом жұмысының тақырыбы әлемдік әдебиетте жете
қарстырылғанмен Қазақстанда бұл мәселені қарастырылған жұмыстар өте аз.
Шағын кәсіпкерлікті несиелендіру мәселелері ғылыми дәлелдеусіз негізінде
жеке жариялануларда ғана көрініс тауып отыр. Аталған жайды ескере отырып,
диплом жұмысы жоғарыда көрсетілген кемшіліктер орнын толтырады деп
ойлаймын.
1. тарау. Қазақстан экономикасы үшін шағын және орта бизнестің мәні мен
маңызы
1.1 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлі жоғары
екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін
тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша,
орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде
шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөль ойнайды. Экономика үшін
шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін артырытын маңызды
сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне
байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу
мүмкіндіктерін айтып отыр. Қазақстан үшін шағын және орта бизнестің
қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір
болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта
бизнес даму үстінде, экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық
мәселелерді шеше отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту
келесі мәселелерді шешеді:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік береті, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес
қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,
дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі – бір шектеу қоятын халықтың
жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер,
оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және
тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің
экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына
жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын
және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын
себептерді айтпауға болмайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай
(инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі,
төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық
қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін
теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі,
тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал –
жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық
төлем құнының жоғары болуы.
Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін
әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей
немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш
жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге
асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары
қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық
қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен
кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді
инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке
келтіру.
Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті
қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін
берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының
артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын
кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді.
Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты
жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші
деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал
мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен
аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің құрылуы,
шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау,
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер
беру.
1992 – 96 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі
мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен
қалыптасуына негіз бола алды. Бұл кезеңде шағын және орта кәсіпкерлікпен
айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі
қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы
- 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке
дейін артты7. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде
107134 – шағын кәсіпорындар8, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта
бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады,
өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен
қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық
көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды
ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық
мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған
елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен
байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы,
қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту
сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды
қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына
айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет
еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын
кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі
экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы
сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез
бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға,
сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі
болып табылады.
Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын
басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері
бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда
басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:
- жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын
әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);
- ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару
құрылымын құру);
- мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді
қалыптастыру);
- бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес
түзетулер енгізу);
Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні – шағын кәсіпкерліктің
экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін,
экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес
мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін
табуы қажет9. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты
өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет
жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын
жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен
кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және
тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет
етеді.
1.2. Нарықтық экономикасы бар елдердің шағын және орта бизнесті дамытудағы
тәжірибесі.
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.
(кесте №1)
кесте №1
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін бағалау
1 Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын Даму үстінде
кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын
реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер
болуы.
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, Даму үстінде
ақпараттық, кеңістік және кадрлық
мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру
және жүзеге асыру
3 Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей жәнеЖоқ
жанама шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын Даму үстінде
кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге
асырудың ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық Жоқ
міндеттерді міндеттерді реттейтін дамыған
арнайы мамандандырылған мемлекеттік
мекемелердің болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік Даму үстінде
органдарының функцияларын өзара рационалды
бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын Жоқ
бизнес мүдделерін қорғайтын ұйымдармен
өзара қарым – қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік Даму үстінде
саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға
бағытталған
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан
шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке
алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады.
1 – сурет. Ортаның бизнеске макроықпалы
Экономикалық Бизнесті
факторлар мемлекеттік
реттеу
Ортаның бизнеске макро
ықпалы
Әлеуметтік Технологиялық
факторлар факторлар
Ресурстық факторлар
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
АҚШ – ғы шағын бизнес .
Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады:
өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға
дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет).
Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар,
өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.
2 – сурет. АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын және орта бизнес ортаның
өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы
кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың
территориялық және саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және
жоғары өндіріс шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі
жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге,
жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған
шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық
негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур
президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін
дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар,
онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын
бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
- Шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын
бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің инкубаторлық
жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш кәсіпкерлікпен
айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,
федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады.
Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе
жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар
бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл
коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру
және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес –
инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер
есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған
қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың
клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл
факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады.
Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық,
мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде
бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі
болды.
Ұлыбританиядағы шағын бизнес.
Ұлыбритания тәжірибес көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс
көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім
сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің
творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын
кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер,
кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал
етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік –
экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу,
жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі
экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж.
Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек
беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат
салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму
стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Израильдегі шағын бизнес.
60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен ықпалды акционерлік қоғамдар
түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы сектор үлкен табыс берді,
бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық және
саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі масштабты иммиграцияға әкелді. Осы кезде
Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды жұмысқа орналастыру сұрағы туды.
Соған байланысты шағын және орта бизнесті дамытуды жылдамдатты. Израиль
тәжірибесіене келесідей шараларды:
1. Технопарктердің қызмет ету қағидалары бойынша технологиялық жылы
жайларды құру және дамыту. Технологиялық жылы жай тәуелсіз заңды
тұлғаны, фирма немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті инфрақұрылымы,
ғылыми – зертттеулер құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай ұжымдар
біріктіреді. Оның қызметі жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі.
Технологиялық жылы жайлар жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде
өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
2. Бизнес жылы жайларды құру. Олар өз басқару органдары, директорлар
кеңесі және де экономистер, заңгерлері, бухгалтерлері бар жеке компаниялар.
Бизнес – жылы жайлар өз ісін ашуға ынталы адамдарға, бірақ ол үшін
білімнің жеткіліксіздігі бизнесте бағыттала алмау және ең басты алғашқы
капиталдың болмауы кедергі жақсы мүмкіндіктер береді. Екі жыл бойы жобаны
құру үшін 300 000 шекелге дейін ақша бөлінеді (81 000 $) Ол жобаға
есептелген шығынның 80% жабады, қалған 20 % жеке инвесторлар ұсынады.
3. Ғылыми зерттеулерді сонымен бірге өнеркәсіпте дайын өнім өндіруді
қаржыландыратын ғылыми зерттеу ұйымдары мен қорларын құру.
4. Шағын кәсіпорындар қорының сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жанынан жұмыс істеу. Қор шағын және орта бизнеске кәсіпорындардың
масштабына байланысты жеңілдік беру жолдарын инвестицияларды жүзеге
асырады. Көмек сонымен қатар, егер кәсіпорын несие алу үшін мемлекеттік
кепіл алу және жеңілдіктерден қашық аймақтарда орналасса қайтарымсыз ссуда
беру арқылы жүзеге асады. Жеңілдіктер көбінесе өнім өндіретін шағын және
орта кәсіпорындарға беріледі.
5. Көптеген Израилдік банктерге шағын бизнеске қолдау арнайы
бөлімшелер бар. Олар банктік жеңілдіктер, маркетингтік жеңілдіктер,
менеджерлік, консалтингтік қызметтер көрсетеді, кәсіпорындардың бизнес
жоспарларын дамыту жобаларын қарастырады және бағалайды.
6. Шағын және орта бизнесті қолдаудың маңызды бағыттарының бірі болып
мошав – овдимдерді қолдау табылады. Ол әрбір жанұя өз шаруашылығын
жүргізіп, өзінің жерін өңдейтін ауылшаруашылық, поселке. Ал өнімді бөлу
және өткізуді ауыл шаруашылық құралдардың сатып алуды коммуналдық
қамтамасыз етуді мошава тұрғындары кооперативтік негізде жүзеге асырады.
Мошаваларды ауылшаруалық өндірістің бірқатар негізгі бағыттар қалыптасқан:
- сүт шаруашылығы (30 сиырға дейін, орташа көлемі) бір жанұяға га.
- егістік (негізінен көкөніс және техникалық дақылдар) бір жанұяға
Қазақстанның шикізат ресурстарынан басқа дамыған ғылымы, біздің еліміздің
экономикасы кезіккен қиындықтарды және алатын интеллектуалдық потенциалы
бар. Оның үстіне республикада өз өндірістерін конверсиялау процесіндегі
кәсіпорындар, сонымен бірге негізінде Hitech сферасындағы шағын және орта
кәсіпорындады құруға болатын машина жасау зауыттары бар. Біздің
экономикамызда болып жатқан құрылымдық өзгерістер дамыған мемлекеттер
сонымен бірге Израилдің шағын және орта бизнестің дамуының тәжірибесін
есепке алу қажет.
Қысқаша, басқа мемлекеттік тәжірибесін қарастырайық. Мысалы, Кореяда
субконтрактілік кеңінен тараған. Бұл форма кәсіпкерлерге шағын және ірі
бизнесті ұжымдандыру мүмкіндігін береді. Яғни, трансұлттық компаниялар
шағын кәсіпорындардың көмегімен өзінің өндірістік және өткізу желілерін
кеңейтеді. Оның үстіне үкімет шағын кәсіпорындарды модернизациялауға
бағытталған жобалар құрастырды, технология және сапаның ұлттық институтын
құрды, шағын кәсіпорындардың өнімдерін алу және өткізуді кепілдеді. 1997 ж.
соңында Оңтүстік – Кореяда 2 640 000 шағын және орташа кәсіпорындар
тіркелді, ол жалпы Оңтүстік Корея компаниялардың 99,5 % құрды, онда 9 млн.
адам жұмыс істейді немесе жалпы жұмысшылардың 78,5 % құрайды. Шағын және
орта бизнес Әкімшілігінің мәліметтері бойынша шағын және орташа
кәсіпорындардың 90 % жалпы саны 50 жуық.
Енді Литвадағы шағын кәсіпкерлікті қарастырайық. Қазіргі уақытта бұл
сектор экономика тұрақтануының негізгі фактор болып табылады, оның
көмегімен дотацияны қажет етпейтін халықтың орта бөлігі құралады. Литваның
ішкі өнімдегі шағын кәсіпорындардың үлесі 69 % құрайды. Ал жұмысшылар саны
бойынша еңбекке қабілетті адамдардың 13. Кәсіпорындардың 90 % - тен көбі
шағын және орташа болып табылады. Мемлекет шағын кәсіпорындарға салықтық
жеңілдіктер береді.
- бірінші екі жылдай пайдаға салық тарифі 70 % проценттен төмендейді,
ал үш жылдан бастап 50 %14. Оның үстіне кәсіпорындарды несиелейтін
мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды.
Байқап отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер тәжірибесі кәсіпкерлерге
жағдай жасауда үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын
бизнесті қолдау және дамытудың тиімді саясатын жүргізеді.
Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:
1. Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға негізделген нарықтық экономикалық
саясат.
2. Жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлерді оқыту жобалары.
3. Кіші жаңа кәсіпорындар үшін капиталға қол жеткізуді қамтамасыз
ететін кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау.
Жоғарғы үш шартта өте маңызды. Мысалы, тек ғана оқытып және техникалық
беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының қиын заң жүйелеріне
тап болды. Мсыалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек.
Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға
289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер
бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын бизнесті экономикалық өсудің
негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және
кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы
кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш
жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған
жаңадан фирмалар ашылды.
Мұның барлығы шағын және орта бизнестің әсер ететін дамыған
инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу
қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп
стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін
қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы
үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру,
бухгалтерлік және консултациялықфирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес
қызмет етуі керек.
Қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамыту процесі Еуропаның
көптеген елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес
экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам
назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер
бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.
Осылайша, шағын бизнестің болашағы өте жарқын, бастысы – оны басқара
білу.
2. Тарау. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің даму тенденциялары.
2.1. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің жағдайы.
Бұл сұрақта Қазақстандық кіші және орта кәсіпкерліктің қазіргі
кездегі мен соңғы жылдардағы жағдайы қарастырылады.
Дамыған индустриалды мемлекеттерде шағын бизнестің өзі ғана
жалпы ішкі өнімнің 50% - дан астамын алады. Біздің елімізде болса,
шағын бизнесті және оған орта бизнесті қосқанның өзінде олардың
ЖІӨ - гі сыбағалы үлесі 30% - дан аспайды. Мәселен, 2008 жылдың
нәтижелері бойынша еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілерінің
жалпы іші өнімдегі үлесі 17% болды, ал 2009 жылы бұл пайыздық
қатынас 20% шамасында болды. Бұл статистикалық мәліметтер осы
сектордың ұлттық экономикасындағы елеулі еместігін көрсетеді.
1.,2...
Бірақ шағын бизнес субъектілерінің елеулігі бөлшек сауда
саласында байқалады. Осы саладағы олардың үлесі 90% - ға жетеді.
Мұндай жағдайдың қалыптасуын ең алдымен осы сектордың
бәсекелестік еместік қабілетімен байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы қалыптасып отырған
жағдайдың қандай екенін көру үшін енді статистикалық мәліметтерді
келтіргім келеді.
Қазақстандық экономиканың соңғы бес жылдағы қарқынды өсуі өзінің
бастауын әлемдік рыноктардағы шикізат ресурстарына бағалардың
шарықтауынан және үкіметтің сауатты нарық реформаларды жүргізуінен
алады. Олардың нәтижесінде Қазақстандық экономикаға ақша массасының
(мұнай долларының түсімінен) қысымы артып барады. Сол себепті қазіргі
кезде біздің елімізде инвестициялау объектілерінің тапшылығы
байқалуда. Сондықтан көптеген тұлғалар өз істерін ашуға тырысуда.
Статистика бойынша ҚР – сы агенттігінің мағлұматтары бойынша 2009
жылғы 1 қаңтар қарсаңында біздің елімізде шағын бизнестің 130779
субъектілері тіркелген. Олардың 71,5% әрекет етеді. Бұл өткен
периодтағы осы көрсеткіштегі 11,8% көп. 2009 жылдың 1 қаңтарында
белсенді кіші кәсіпорындарының 42,2% саудаға, автомобильдерді жөндеуге
және үй шаруашылығы қолдамындағы өнімдерді өндіруге мамандырылған.
Ал өнеркәсіптік бағыттағы әрекет ететін белсенді шағын кәсіпорындардың
үлесі 12,5% , ал осы кәсіпорындардың 90,2% өңдеу бойынша өнеркәсіптік
қызметті жүзеге асырады 3..
Жоғарыда келтіріліп кеткен статистикалық мәлеметтерден көріп
отырғанымыздай шағын бизнес субъектілері көбінесе сауда мен сервис
саласында әрекет етеді. Ол көбінесе шағын кәсіпорында ашушылардың
бастапқы қапиталдарының аздығымен байланысты. Сондай – ақ, өнеркәсіптік
қызметті жүзеге асыратын кіші бизнес субъектілерінің аз үлесі
мемлекеттік реттеудің жетілмегендігімен және құрал – жабдықтармен
технологияларды импорттауға кедендік төлемдердің ауыртпалығымен
түсіндіріледі.
Одан ары біз Қазақстанда әрекет ететін шағын кәсіпорындардың
салалар бойынша ұсынысының құрылымын қарастырамыз. Олардың
ұсыныстарының салалар бойынша құрылымы келесі (2.1. кесте) кестеде
берілген 1.
2.1. кесте. Салалар бойынша кіші бизнес субъектілерінің ұсыныс
құрылымы. (01.01.05)14
Қызмет ету сферасы Үлесі, % Орташа құны
Сауда 28,9 94300
Аптекалар, формакология 2,5 90100
Ойын - сауық индустриясы 4,2 527500
Қоғамдық тағамдану 11,3 240800
Өндіріс 23,1 418300
Ауыл шаруашылығы 10,0 222100
Сервис сферасы 19,5 428050
Барлығы 100 288736
Келесі статистикалық мәліметтерде біз шағын бизнестің сфералары
бойынша инвесторлардың артықшылықтарын беруді қарастырамыз. Олар
келесі кестеде (2.1.2) берілген:
2.1.2 кесте. Шағын бизнестің сфералары бойынша инвесторлардың
артықшылық берулері. (2009ж. 1 қаңтар)
Қызмет ету сферасы Үлесі, %
Сауда 17,6
Аптекалар, формакология 8,8
Ойын – сауық индустриясы 5,9
Қоғамдық тағамдандыру 17,6
Өндіріс 29,4
Ауыл шаруашылығы 10,0
Сервис сферасы 20,6
Барлығы 100
Көріп отырғанымыздай кіші бизнес субъектілерінің ұсынысындағы
сауданың алатын сапалық үлесі ең жоғары болып тұр. Екінші орында өндіріс
секторы – 23,1% , ал үшінші сервис секторы - 19,5%. Төртінші орында
қоғамдық тағамдандыру 11,3% - бен алады.
Сапалар бойынша инвесторлардыуң артықшылық беруіне келетін болсақ,
инвесторлар қазіргі таңда шағын бизнес секторы бойынша өндіріске капитал
салымын жасағанды қалайды. 2.1.2. кесте бойынша ол өндіріс секторына
инвесторлардың артықшылық беруі 29,4% - да пайыз құрады. Мұндай
тендецияның қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ақша массасының тез өсуі
мен экономикадағы сапаны инвестициялық объектілер мен жобалардың
тапшылығымен байлынысты. Сондай-ақ сауда секторы бойынша қазіргі кезде
бәсекелестік өте күшті және рентабелділік төмен, сол
___________________________________ ____________
Панорама № 14, 9.апреля, 2009 год - 12 стр.
себепті бірінші орында болып келген сауда секторына инвестициалау
қазіргі кезде төмендеп, шағын бизнестегі инвестиция тарту бойынша сауда
3-ші орынға түсіп қалып отыр. Инвестиция тарту бойынша шағын бизнес
секторында 2-ші орында Сервис секторы ашады. Көптеген дамыған елдердің
көпжылдық тәжірибесі көрсетіп отырғандай экономика дамыған сайын, оның
басым бөлігін қызмет көрсету сапасы ала бастайды. Статистикалық
қорытындыларға сәйкес мұндай тендеция бізде де орын алып келе жатыр,
инвестициялық тартымдылығы жағынан өткен жыл бойынша 3-ші орынға сауда
секторымен қоғамдық тағамдандыру бөлісіп тұр.
2009 ж. 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша тіркелген шағын бизнес
субъектілерінің саны бойынша 1-ші орынға Алматы қаласы алады. Осы кезде
Алматы қаласында 45512 кіші кәсіпорындар тіркелген. Алматы қаласы бойынша
шағын бизнесте жұмысбастылардың саны 174435 адам болды. Бұл өткен жылмен
салыстырғанда 13%-ға көп. Егер 2000 ж. Алматы қаласы бойынша шағын
бизнесте 80 мың адам жұмыс басты болса, 2009ж. осы сектордағы жұмыс
бастылар саны 175 мыңға жетті. Ал жаңа жұмыс орындарының саны 95 мыңды
құрады. Оңтүстік Астанада баршыға 42 мың кәсіпорындар тіркелген. Олардың
27677 нақты әрекет етеді. 20602 жеке кәсіпкер тіркелді. Бұл 2008 жылдың
ұқсас периодымен салыстырғанда 48 %-ғы көп. Жалпы Алматы қаласы бойынша
кіші бизнес қазынаға 30 млрд теңге түсім түсірген. Бұл қашанда бюджет
бойынша шығындарын жабады.
Сондай-ақ шағын кәсіпорындардың тіркелуінің көптігі Астанада, Оңтүстік
Қазақстан облысында, шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарында
бақыланады.
Ал өткен жыл бойынша шығыс кәсіпорындарында ең аз тіркелуі батыс-
қазақстан, солтүстік – қазақстан, Қызылорда, Атырау және Маңғыстау
облыстарында болды. Статистика көрсетіп отырғандай тіркелген шағын
кәсіпорындар көбінесе өнеркәсіптік базасы және сауда-делдалдық қызмет
дамыған аймақтарда шоғырланған. Оны біз келесі кестеден көре аламыз (2.1.3
кесте): Шағын бизнес кәсіпорындарының саны.
№ Барлық тіркелген Олардан әрекет етушілердің саны
қожалықтар
Барлығы
бірлік Барна % Бірлік Үлесі бірлік Үлесі
1 Республика бойынша 132308 100,0 94696 100,00 46745 100,00
2 Ақмола облысы 4365 3,3 3523 3,7 2174 4,7
3 Ақтөбе облысы 4921 3,7 3787 4,0 1520 3,3
4 Алматы облысы 5844 4,4 4673 4,9 3181 6,8
5 Атырау облысы 3385 2,6 2911 3,1 1044 2,2
6 Шығыс Қазақстан 8971 6,8 6282 6,6 3674 7,9
7 Жамбыл облысы 4027 3,0 2817 3,0 1131 2,4
8 Батыс Қазақстан облысы2848 2,2 2389 2,5 1296 2,8
9 Қарағанды облысы 8590 6,5 6585 7,0 2849 6,1
10 Қостанай облысы 5336 4,0 4038 4,3 1981 4,2
11 Қызылорда облысы 2593 2,0 2157 2,3 1269 2,7
12 Маңғыстау облысы 3639 2,8 2922 3,1 1270 2,7
13 Павлодар облысы 6549 4,9 5009 5,3 2832 6,1
14 Сол.т Қазақстан облысы3055 2,3 2470 2,6 1238 2,6
15 Оңт.т Қазақстан облысы11971 9,0 7737 8,2 3180 6,8
16 Астана қаласы 10082 7,6 8646 9,1 4582 9,8
17 Алматы қаласы 46132 34,9 28750 30,3 13524 28,9
Статистикалық тіркегіш деректерінде республика бойынша 2009 ж. Ақпан
айының 1-ші жұлдызына дейін бизнеспен айналысытанын 132,3% мыңнан астам
шағын кәсіпорын тіркелген бұл көрсеткіш өткен жылғы осы кезеңдегі деңгейден
11,8% –ға жоғары. Тіркелген кәсіпорынның 71,6% –ға жақыны жұмыс істейтін
(экономикалық жүзеге асырған немесе жүзеге асыра алатын ) кәсіпорындар. Осы
кәсәпорындардың жұмыс істемейтін кәсіпрындар қатарын құрайды. Белсенді
жұмыс істейтін кәсіпорындырдың көпшілігі(42%) саудаға автомобильді,
тұрмыстық және жеке бас мүліктерін жөндейтін салаларға, өнеркәсіп саласына
(12,7%) және жылжымайтын мүліктер мен аперацияларға жасауға жолдау
тұтынушыларға көрсететін көрсететін сапаларға (13,2%) тиесілі.
Өткен жылдың осы кезеңмен салыстырғанда, Алматы (34, 3%),
Оңтүстік Қазақстан (22,4%), батыс Қазақстан (18,7%) және шығыс Қазақстан
(16,8%) облыстарында және Алматы (15,6%) қаласында белсенді жұмыс
істемейтін кәсіпорындар саны қарқынды өскені байқалады.
Республиканың шағын бизнес кәсіпорындар 2009ж. 1 ақпанға есептелген
дерек бойынша 478,5 мың адам жұмыспен қамтылған, бұл көрсеткіш өткен жылдың
осы кезеңіндегі 5,8 %-ға артты. Есептелген дерек бойынша 2008 ж. қаңтар
айында өткізілген. өнімнен түскен табыс 48651,3 млн теңге болды, бұл
көрсеткіш өткен жылдың өткен жылдың осы кезеніңдегіден 10,9%-ға жоғары .
Ауылшаруашылық саласында шағын және орта бизнес жағдайы шаруа
қожалықтарының өркендеуімен сипатталады. Республика юойынша 2009 ж. ақпан
айының 1-ші жұлдызына дейін 149,8 мыңнан астам шаруа (фермер) қожағылы
тіркелген. Оның 81,2%- дан астамы экономикалық қызметтері белсенді түде
іске асыруда. Шаруа қожалықтарында малдары бойынша, немесе егін алқаптарын
пайдаланатын болса, онда мұндй қожалықтар жұмыс істемеейтін шаруа
қожалықтар қатарына іледі.шаруа қожалықтары туралы деректер әр облысқа жеке-
жеке есептеу арқылы беріліп отыр.
Жалпы тіркелген шаруа қожалықтары мен оларда жұмыс істемейтін
адамдардың саны келесі аймақтық кескін бойынша құрылған кестеден құруға
болады (2.1.4 кесте):
Шаруа қожалықтары мен олардағы жұмыс бастылар.
№ Барлық тіркелген Олардан әрекет Әрекет ететін
қожалықтар етушілердің саны қожалықтарда
жұмбастылар
бірлік Барлығына Бірлік үлесі Адам Үлесі
% - да
1 Республика бойынша 149830 100,00 121730 100,00 371890 100,00
2 Ақмола облысы 4455 2,97 2805 2,30 10540 2,83
3 Ақтөбе облысы 4587 3,06 3273 2,69 9179 2,47
4 Алматы облысы 39195 26,16 31744 20,08 96800 26,03
5 Атырау облысы 1466 0,98 1039 0,85 2261 0,61
6 Шығыс Қазақстан 13029 8,70 12218 10,04 35338 9,50
7 Жамбыл облысы 10641 7,10 8009 6,58 26700 7,18
8 Батыс Қазақстан облысы3748 2,50 2799 2,30 9557 2,57
2.2. Шығыс Қазақстан облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің
жағдайына талдау жасау
2009 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша Шығыс Қазақстан облысында 11954
шағын бизнес кәсіпорындары тіркелді, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен
салыстырғанда 4,0 % көп болып табылады. Тіркелген кәсіпорындардың 62 %
астамы жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар болып табылады, соның ішінде, 403
кәсіпорын (жалпы санның 5,4 %) ауыл шаруашылығында, 727 (9,8 %) өнеркәсіп
өндірісінде, 1093 (14,7%) құрылыста, 3156 (42,4 %) саудада, 151 (2,0 %)
мейманханалар мен мейрамханаларда, 340 (4,6 %) көлік және байланыста, 1230
(16,5 %) жылжымайтын мүлікпен жұмыс, жалға беру және тұтынушыларға қызмет
көрсетуде, 344 (4,6 %) басқа да қызметтерде.
Жеке кәсіпкерлер мен шаруа қожалықтарының саны 56028 бірлікті құрап
отыр, бұл жыл басымен салыстырғанда 6,3 % көп болып табылады. Шағын
бизнесте жұмыс істеп жатқандардың саны 4,0 % өсіп, 167,2 мың адамды құрады.
1 тоқсанда шағын бизнес субъектілері шығарған өнімдер (тауарлар, қызметтер)
24,4 млрд. теңгені құрады немесе 2008 жылдың тиісті кезеңінің көрсеткішімен
салыстырғанда 101,0 %.
Шағын және орта бизнес субъектілерінің басым жобаларын кредиттеу үшін
кәсіпкерлікті қаржылық қолдау мақсатында ағымдағы жылы Даму-Өңірлер
бағдарламасы бойынша Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ қаражатынан 1,3
млрд. теңге бөлінді.Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ қаражатын екінші
деңгейдегі банктер арқылы шартпен орналастыру бағдарламасы бойынша жиынтығы
7,7 млрд. теңге шағын және орта бизнес субъектілерінің 307 жобасы
қаржыландырылды.
Облыста 17 кредиттік серіктестік жұмыс істейді, олар ауыл шаруашылығы
өнімін өндірушілерге 523,6 млн. теңге кредит берді. Ауыл шаруашылығын
қаржылық қолдау қоры АҚ ШҚ филиалы облыстың ауыл халқына 47,6 млн. теңге
сомада шағын кредит берді.
Шағын кәсіпкерлік үшін ұсынылатын қаражат көлемі бойынша негізгі көз екінші
деңгейдегі банктер болып табылады. Ағымдағы жылы шағын бизнес
субъектілеріне 12,6 млрд. теңге берілді.
Облыста мемлекеттік сатып алу жөнінде өткізілетін конкурстарға шағын
кәсіпкерлік субъектілерін қатыстыру қамтамасыз етілген, ағымдағы жылы
аталған санаттағы субъектілердің көлемі 4,6 млрд. теңгені құрады немесе
оның жалпы көлемінің 48,9 %. Отандық жеткізушілерді қолдау жөнінде шаралар
қабылдау мақсатында облыстың ірі компаниялары шағын және орта бизнес
субъектілерінен сатып алуды жүзеге асыратын сатып алуға талдау жүргізіледі.
2009 жылғы сәуірде өңірдің ірі кәсіпорындарының (Қазмырыш АҚ, Ө ТМК АҚ,
ҮМЗ АҚ, Қазақмыс корпорациясы ЖШС филиалы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz