Қазақ тілі фонологиясының зерттелу тарихы

Жоспар

Жоспар

І Фонология туралы жалпы түсінік
ІІ Түркі тілдерін зерттеудің жаңа кезеңі (ғалымдардың пікірі)
ІІІ Қазақ фонологиясы жайындағы тұңғыш пікір

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тілі фонологиясының зерттелу тарихы

Фонология (грек. Phone- дыбыс, logos- сөз, ілім) – тілдің дыбыс
құбылысы мен ондағы дыбыстардың қызметін зерттейтін тіл білімінің саласы.
Фонологияның дыбыстардың жасалымы мен естілімін зерттейтін фонетикадан
басты айырмашылығы осында. Фонология дыбыстардың бір сөздің бір сөзбен
өзгешелігін қамтамасыз ету қабілетін ерекше қарастырады. Мысалы, қас-қаз
cөздерінің екі мағынаға ие болып тұрғаны с дыбысының қатаң айтылуына, з
дыбысының ұяң айтылуына, яғни қатаң-ұяң белгілерінің өзара тіркесуіне
байланысты болып отыр. Сондай- ақ, қас-қақ сөздерінің екі мағынаға ие болып
тұрғаны с дыбысының тіл алды, қ дыбысының тіл арты болып айтылуына яғни тіл
алды- тіл арты белгілерінің өзара тіркесуіне байланысты болып отыр. Ал ас
-ат сөздерінің екі мағынаға ие болып тұрғаны с дыбысының жуысыңқы, т
дыбысының тоғысыңқы болып айтылуына, яғни жуысыңқы-тоғысыңқы белгілерінің
өзара тіркесуіне байланысты болып отыр.Қазақ тілінің дыбыс құрылысындағы
осындай фонологиялық тіркесім белгілердің құрамы төмендегідей: Жуан-
жіңішке, ашық-қысаң, еріндік-езулік, қатаң-ұяң, жабысыңқы-жуысыңқы-діріл.
Кей жағдайда фонология мен фонетиканың терминдері әртүрлі болып келеді:
Фонологиядағы жуан- жіңішке деген терминдер фонетикада тіл арты- тіл
алды болып келеді.Терминдердің осылай әртүрлі айтылуында ғылыми мән
бар.Фонология бұдан басқа дыбыстардың сөз құрау ( сөздің қазақы естілуін
қамтамсыз ету) және шекара белгісі болуы ( сөйлеу үстінде бір сөзбен бір
сөздің жігін ажыратып отыру) қабілетін де зерттейді.

Жоғарыда айтылғандардың бәрі сегментті фонологияға жатады.Бұдан
басқа супрасегментті фонология бар.Қазақ тілінде (сингармонизм) үндестік
заңы суперсегментті бірлік болып табылады.Сингармонизм құбылысына қатысты
үрдістірді суперсегментті фонология зерттейді.Фонологияның жалпы, тарихи
және салыстырмалы түрлері болады.Жалпы фонология дүние жүзіндегі тілдердің
барлығына ортақ фонологиялық құбылыстарды, тарихи фонология фонемалардың
құрама және жүйесінің даму жолдарын қарастырады, ал салыстырмалы фонология
бір тіл мен екінші тілдің арасындағы фонологиялық өзгешеліктер мен
ұқсастықтарды айқындайды.Фонология саласында мектеби бағыттар болып
отырады.Мысалы, орыс фонологиясында Петербор ( Ленинград) фонологиялық
мектебі (Л.В.Щерба,Л.Р.Зиндер т.б.) және Мәскеу фонологиялық мектебі
(Р.И.Аванесов,А.А.Реформатский т.б.) бар. Ал қазақ фонологиясында
классик фонема мектебі (Қ.Жұбанов , І.Кеңесбаев , Ж.Аралбаев , Т.Талипов
т.б.) және сингармонизм мектебі (Ә.Жүнісбек , М.Жүсіпов , Ж.Әбуов т.б.)
бар. Бұл мектеби бағыттардың көзқарасында маңызды айырмашылықтар бар.Атап
айтқанда , классик фонема мектебіндегілер қазақ тілінде екпін бар деген
ережеге сүйеніп, фонологиялық бірлік фонема десе, сингармонизм
мектебіндегілер керісінше, қазақ тілінде екпін жоқ дей келіп, сингармонизм
қағидасына сай қазақ тіліне тән фонологиялық бірлік буын деп тауып, осы
сингема деп атауды ұсынды.

Түркі тілдерін зерттеудің жаңа кезеңі В.В. Радлов (1837-1918)
еңбектерінен басталады.Түркі тілінің бір тармағы болып келетін қазақ тілін
және оның салаларын зерттеуде В.В.Радловтың 1882 жылы Лейпциг қаласында
неміс тілінде жарық көрген Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы деп
аталатын еңбегенің маңызы ерекше.Мұнда қазақ тілінің дыбыстық жүйесі
бірнеше дұрыс жүйеленген.Түркітанушы еңбегінде қазақ тілінің дыбыстық
жүйесін 9 дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү)және 20 дауыссыздан
тұратынын анықтаған.

Түркітанушы В.В.Радлов көп буынды сөздерде негізі екпін сөздің
соңына түсетінін көрсетеді.Сонымен қатар ол дауыссыз дыбыстардың тіркесу
заңдылықтарын анықтаған.В.В.Радлов,әсіресе,дауыст ылардың сингормизіміне
айрықша назар аударады.Тіл үндестігіне зор мән береді де, ерін үндестігіне
айрықша мән бермейді.Оның Опыт словарья тюркских наречийдейтін атақты
сөздігінде қазақ сөздері мол қамтылған.Автор келтірген сөздерін барынша
айтылуына жуықтатып айтылғанын жазады.

Зерттеуші М.Мелиоранскийдің (1868-1906) Киргизские пословицы и
загадки, Крадкая грамматика казах киргизского языка 1894-1895 жылдары
жарық көрген екі кітаптан тұратын еңбегінде қазақ тілінің
дыбыстық,грамматикалық құрылымы біршама толық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.