Киелі сандардың қасиеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Ә.Бөкейханов атындағы мектеп -лицейі

ҒЫЛЫМИ ЖОБА
Тақырыбы: "Киелі сандар"

Орындағын :Рымтай Тамерлан
Жетекшісі Катпина А.Б.

Шахтинск қ. 2017 жыл
Тақырыбы: Киелі сандар сыры
МАЗМҰНЫ:
1. Киелі сандар сыры туралы;
1.1. Киелі сандардың қасиеті;
2. Зерттеуші ғалымдар;
3. Сандар сөйлейді;
3.1. Зерттеу тұжырымы;
3.2. Жұлдызшылар есебі
4. Қорытынды
4.1. Практикалық кезең;
5. Қолданылған әдебиеттер тізімі;
6. Қосымша
7. Кіріспе
ҒЫЛЫМИ ЖОБАНЫҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ:
1. Халық қазынасының тереңіне бойлап,мқасиетті сандар жайында мағлұматтарды көпшілік қажеттілігіне жарату.
2. Қазақ халқының салт - санасы мен ата - бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын, өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрінгенін, қасиетті сандарға ерекше тәрбие көзі ретінде пайдаланғанын дәлелдеу. Осы сандардың қасиеттілігі неде екенін айқындай отырып, сан есімдер ретінде бір жүйеге келтіру.
ӨЗЕКТІЛІГІ: Заман өзгергенмен халықтың сенімі, құпиялыққа құштарлық сезімі өршімесе өспейді. Бұл қоғамда болған, бола береді де. Ендеше халық ойын түсініп, ата - бабадан келе жатқан қасиетті сандарға үңіліп, құпиясын түсіне білу қашанда өзекті мәселенің бірі болып қалмақ.
МАҚСАТҚА ЖЕТУ ЖОЛЫНДА АЛҒА ҚОЙЫЛҒАН МІНДЕТТЕР:
киелі сандарды зерттеген еңбектерді оқып талдау;
зерттеуші ғалымдарды анықтау, салыстыру жұмыстарын жүргізу;
жиналған материалдарды бір жүйеге келтіру;
маңыздылығын анықтау;
электронды нұсқасын әзірлеу.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ:
I теориялық. Көтерілген мәселе төңірегіндегі әдебиеттермен танысу. Сайт, интернеттен қарау.
ΙI практикалық. Кесте толтыру, дерек сөздерін салыстыру.
ΙIΙ бекіту. Алынған мәліметтерді жүйелеп, түзетілерт енгізу, нәтижеге байланысты баяндама дайындау.

ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ:
1. Тарихи - салыстырмалық талдау.
2. Бақылау әдісі (анкета)
3. Тірек сызбалар мен кестелерді құру әдісі.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫ:
Жиналған материалдар жалпы білім беретін мектептер мен өзге ұлт өкілдері оқытатын мектептердің қазақ тілі мен әдебиеті, тарих пәндеріне аймақтық компонент ретінде оқуларына мүмкіндік береді. Қызығушылығын ояту мақсатында қызықты грамматика ретінде қолдануға болады.
1. Киелі сандар сыры туралы.
ΧΧI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелгені арық деп Елбасының халыққа арналған жолдауында атап көрсетілгендей, ұрпағы білімсіз елдің келешегі де бұлыңғыр екені баршағы аян. Әрбір мемлекет, әрбір ұлт өз өкілінің білімі мен бойындағы ерекше қасиеттері, таланты мен дарындылығы, өзгелердең ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрініп, басқаларға қарағанда оқ бойы тұратынымен бағаланады. Өз ұлтының салт - сансы мен ата - бабасының келе жатқан дәстүрін бойына ана сүтімен, әке қанымен сіңірген әрбір ұрпақ осы заман талабына сай біліммен қаруланса, ел келешегі еңселі, мәртебесі биік, арманы асқақ, елдің мерейі үстем болмақ.
Ұлы ғалым Пифагор: Әр сан өзіндік ерекшелікке ие деген екен. Ғалымдардың бұл тұжырымдарына сену - сенбеу әркімнің өз еркінде. Басқа ғылымдар мен дін қағидаларының да болжамдарға сай келе бермеуі мүмкін. Дейтұрғанмен, әр санның адам өмірінде белгілі бір маңыз екенін жоққа шығара алмаспыз.
1.1. Киелі сандардың қасиеттері. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты
кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп қастерлеген. Сондай - ақ қазақ халқының өмірінде түрлі мәнді ерекше сипат бере отырып жиі қолданылатын сандар тізбегі көп. 3, 7, 9, 40 сандар тізбегін өзіміздің салт - дәстүрімізден, ырым - тыйымдарымыздан, нақыл сөздерімізден, мақал - мәтелдерімізден анық көруге болады. Біз бүгін сандар әлеміне саяхат жасаймыз. Бұл саяхатта біз көптеген сандардың сырларын ашып, олардың қасиеттерінің пайда болу кезеңін тамашалаймыз. жан жағымызға қарасақ сандар тек қана математика емес, тағы басқа көптеген ғылымдарда маңызызор. Қарап отырсақ, осы қарапайым 10 цифр болмаса, біз телефонда соға алмаймыз. Жалпы таным проблемасымен байланысты ескілікті наным - сенім түрлерінің тілдік көріністері, әсіресе сан атауларымен келген тұрақты сөз оралымдарында өте көп кездеседі. Байырғы кездерде халық әр алуан құбылысқа нәзік бақылау жасай келіп, олардың ортақ қасиеттері мен сипаттарын санмен түйіп, санамалап айтып отырған.
Наным - сенімге қатысты киелі ұғымдарнегізінде пайда болған құбылыс. Сан атауы сәбидің ана құрсағында болу уақытымен байланысты ерекше қолданысқа ие болған.
Сандар адам баласының ертедегі өмірінде уақыт өлшемі, көлемдік жағынан ерекше қызмет атқарған. Мысалы, о баста тескүндік апта, бертін келе жеті күндік апта болған. Сан есімдердің фразеологиялық бірлік жасаудағы дейгейі бірдей емес. Біріншіден, есептің сан есімдерді жиі қолланылады. Екіншіден, сан атаулының бәрі бірдей қолданылмайды. Атап айтсақ, ерекше мәнде қолданыатын төрт, жеті, тоғыз, қырық сандары. Сан есімдердің ішінде кейбір сандар сандық мәнімен қатар басқа мағынада қолданылуымен ерекшелінеді. Бұндай жағдай, әсіресе осы сандардың тұрақты тіркестерінде, аңыз - әңгімелерде, жыр - дастандарда, салт - дәстүрлерде және басқа дүниетанымға байланысты қолданылғаны көзге анық түседі. Сонымен бірге бұл құбылыстың тарихи да арыда байқалады.
1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 сандарының қадір - қасиетін біле отырып, әрбір сан жайлы ой толғанысын тудыру, білімге құштарлықты оятады. Қазақ халқының киелі сандарыноқи отырып, сандар мен олардың сырларын терең ұғындыру арқылы өз бойымызға сіңіріп, әрі қарай дамытамыз. Ал осы киелі сандар жай сандар қатарынан да орын алады.
Осы тұста генеалогиялық жіктеу арқылы сандар жүйесін кестеден көруге болады. Бұл ондық санау жүйесі салыстырмалы тарихи әдіс арқылы, генеалогиялық жіктелуге негізделіп жасалып отыр. Салыстырмалы - тарихи әдіс мағынасы жағынан бір тектес, дыбысталуы жағынан ұқсас сөздер тобына, материалдық жағынан туыстас.
№ 1 кесте
Славян тілдері Түркі тідері
Орысша Один, два, три, четыре, пять, шесть, семь, восемь, девять, десять.
Қазақша Бір, екі, үш, төрт,бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он.
Полякша Leber, dva, trzy, czery, piesc, szesc, siedem, өsiem, dziewies, dziewies, dziesiec
Өзбек Бир, икки, үч, тұрт, бил, олти, етти, саккиз, тұқиз, ұн.
ЧехLeden, dva, tri, ctyri, pet, sest, seclm, өsm, devet, deset
Тува Бир, ики, үш, дөрт, беш, алды, чеди, сес, тос, он.
Болгар Един, два, три, четыри, пет, шест, седем, осем, девет, десет.
Хакас Пір, еки, үс, төрт, пис, алты, читі, сегіс, тоғыс, он.
Сандар әлемі басқармайды, бірақ қалай басқару керектігін үйретеді,- деп ойшыл, әрі ақын Гете айтқандай, сандар төңірігінде үлкен сыр бар екені о бастан - ақ сезілген.
2. Киелі сандардың зерттелуі.
Соңғы ширек ғасырда түркі халықтарының сан есімдері жөнінде бірталай еңбектер жазылып, диссертациялар қорғалды. Мәселен, академик В.А. Гордлевскийдің Түркі тіліндегі елу сан есімі атты арнайы еңбегі бар, Автор түркі халықтарының сан есімдерін өзіне дейін зерттелген В.В. Радлов, Н.Я.Марр, В.В.Бартольд сияқты академиктердің пікірлерін зерттеуінің негізіне алады. сондай- ақ Г.Н. Потаниннің жалпы фольклор туралы, түркі- манғол, славян, Скандтнавия, Еуропа халықтарының шығармалары жайындажазған еңбектерінде де сандар туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Ғалым өзіне дейінгі еңбектерге сүйене отырып, 3,7,9 сандарын киелі, қасиетті деп фольклорда көбірек ұшырасатын айтады. Бұл құбылыстың себебін Г.Н.Потанин аспандағы жеті планетаны дәріптеуден әздей дұрыс емес екенін ескертеді. Мұндай пікірді басқа да көрнекті ғалымдардың еңбектерінен көруге болады. Бұл еңбектерде жалпы сандардың білдіретін ұғымдары, олардың адамның қоғамдық санасымен байланысты қаралады.
2.1. Зерттеуші ғалымдар. Қазақ тілінде сандарды әр түрлі қырынан
зерттеу үрдісі байқалады. Мәселен сандардың ішінен киелі сандарды бөліп алып қарастыру үрдісі бар, сондай- ақ сан төңірегінде шоғырланған ойлардың мағынасы мен тарихы, сандардың жалпы фольклордағы немесе әдебиеттегі қызметі, көркемдік ерекшелігі, сандардың этнолингвистикалық сипаты, лингвомәдени мәнділігі де қаралып келеді. Осындай зерттеудің бастамасы ретінде І.Кеңеспаевтың еңбегін айтуға болады. Ғалым біршама фразеологизмдерге ұйтқы болған сандардың семантикалық қызметін аша отырып, олар көне замандағы діни сенімдермен байланысты болып шыққан киелі сандар деп қорытынды жасайды. Бұдан кейінгі жылдары да сандарға қатысты ір түрлі мақсаттағы лингвистикалық зерттеулер жүргізілді. Базен Л, Тенишев Э.Р., Чернышев В.И., Умаров Э. Уаңкі М. Және т.б.
сан есім мәселесіне арнап 1927 жылы Ленинград қаласында Санедарға қатысты тілдік мәселелер атты үлкен конференция өтті. Бұл конференция ғалымдарды сандарды тек грамматикалық тұрғыда ғана емес, басқа жақтан да, атап айтқанда, дүниетаныммен байланысты зерттеу керектігін түсінгендігін көрсетті. Конференция негізінде жарық көрген мақалаларда санға байланысты мәселелер шешу қиын, өзекті, болашақта тынымсыз ізденуді талап ететін, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын зерттеу жұмысын қажет етеді деген қорытынды ойлар жиі ұшырасады. Бұған дейін Ресейде сандарды тілдік тұрғыда зерттеп жүрген ғалымдардың Сандар тобы құрылған. Бұл топтың мүшелері: славян-албан тілдерінің маманы Н.С. Державин, славист М.П.Долобко, урал- алтаист Н.Н.Поппе (финтанушы, монголист), түркітанушы А.Н. Самойлович, үнді- еуропатанушы Л.П.Якубинский, египет сан есімі бойынша П.И.Воробьев, В.П. Томашевский, Я. Марр.
Жалпы түркі тілдеріндегі сан есімдер ΧVIΙ ғасырдан бері қаралып келеді: В.В.Бартольд. Система числения Орхонских надписей в современном диалекте. ΧΙΧ ғасырда жазылған еңбектердің ішінен Г.И. Рамстедтің еңбектерін де айта кету керек. Рамстедтің сандар саусаққа қатысты шыққан деген тұжырымын әсіресе бес сан есімінің этимологиясын білекпен байланыстыруын сол тұста ғалымдар жоғары бағалап, осы бағытта ізденістер жүргізді.
Қазақ тіл білімінде сандар жоғарыда көрсеткен І.Кеңесбаевтың, сонымен бірге Ә.Хасенов, Ә Қайдар, Н.Уәлиұлы, Т.Жанұзақов, Е. Қойшыбаев, Н.Оралбаев,Т.Сайрамбаев, Ж.Байзақов, А.Машанов, А.Елешева, Қ.Ғабитханұлы, Г. Шаһарман, Қ. Тажиев, Қ. Дүсіпбаеваның еңбектерінде әр түрлі аспектілерде қарастырылды.
3. Сандар сөйлейді.
Қазақ халқы тілге бай. Әр сөзін талдай білген, әр сөзіне мән берген халық.
Қазақ үшін әр сөздің ғана емес, әр санның өзіндік қасиеті, шариғатқа қатысты, тәрбиелік мәні, саналы орны болған. Расында қазақ бір санынан бастап, әр санның қадірі мен қасиетін салмақтап, өзіне тән ерекшелігін саралай білген, орнына, маңызына сай қолданған. Әр санда өзіндік ие болатынын мақсаты мен мағынасы болатынын сезе, түсіне білген.
Мәселен 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 сандарының қадір - қасиетінің қаншалықты екенін білеміз бе? Білсек айтқанымыз артық болмас, білмесек, құлақ салғанымыз жөн болар.
Бір санның киелігі.
1. Алла жалғыз. Алладан басқа ешбір тәңір жоқ. Күні - түні дем алмайтын екеу. 1. Ай 2. Күн
Патшалық құрған екі мұсылман, екі кәпікір:
Мұсылмандар: 1. Сүлеймен, 2. Ескендір Зұлқарнайын
Кәпірлерден: 1. Налерут. 2. Шиддат
Пейіште көрінбейтін:
1. Күндіз. 2. Түн
Пейіште болмайтын:
1.Ауру-сырқау. 2. Ұйқы
Екі нәрсемен дос болу:
1. Әйеліңмен 2. Бастығыңмен
Жақсы дос пен жаман дос:
1. Мал - мүлік 2. Ұл- қыз
Халық қашады, бірақ құтыла алмайды:
1. Нәпсі 2. Шәкуат (жүріс жүру)
Мысалы қазақ 3 санының байламдарын былай түсіндірген:
Үш көз: су анасы - бұлақ. Жол анасы - тұяқ, Сөз анасы - құлақ.
Үш тоқтам: ақыл - арқан. ой- өріс. Адам - қазық
Үш қасиет: өліде- аруақ, малда - кие, аста - кепиет
Үш талғам: мейірім- сауап, жақсылықтан шарапат, жамандықтан кесепат.
Үш жүз: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз
Үш тәтті: жан тәтті, жар тәтті, мал тәтті.
Үш қуат: ақыл, жүрек, тіл.
Үш жұрт: өз жұртың - күншіл, қайың жұртың - міншіл, нағашы жұртың--сыншыл.
Енді осыларды таратып айтсақ:
Қайың жұртың қолыңның ұзындығына қарайды,
Жағаңның қызылдығына қарайды,
Берсең жағарсың,
Бермесең дауға қаласың.
Өз жұртың - ағайын,
Бар болсаң көре алмайды,
Жоқ болсаң бөліп бере алмайды.
Жақсы болсаң күндейді,
Жаман болсаң жүндейді.
Нағашы жұртың:
Жақсылығына сүйінеді,
Жамандығыңа күйінеді.
Әрқашан тілеуіңді тілейді,
Тілеуқорлық ниеті билейді.
Үш із: Бала, байлық, бақыт- білім.
Үш ғайып: қонақ, несібе, ажал.
Үш алыс: жер мен көк, жас пен кәрі, жақсы мен жаманның арасы
Үш арсыз: күлкі, ұйқы, тамақ.
Үш байлық: денсаулық, ақ жаулық, он саулық.
Үш қазына:
Ер қазынасы - жүрген із,
Ел қазынасы - көне сөз.
Тіл қазынасы- ескі сөз.
Үш мақсат: саудагер мақсаты- ұту, жол мұраты - жету, дау мұраты - біту.
Үш үміт:жазылам деп науқас үмітті, баймын деп кедей үмітті, кетем деп қыз үмітті.
Үш қадірлі: ырыс, бақ, дәулет.
Үш қадірсіз: жастық, денсаулық, жақсы жар.
Үш кемшілік: атың шабан болса - жалғанның азабы, алғаның жаман болса- дүниенің тозағы, балаң жаман болса- көрінгеннің мазағы.
ҮШ БИ:
Үш жүзде болса да олар басты кісі.
Қазыбек, Төле, Әйтеке менен кіші.
Оларға жол көрсеткен ұстаз едім,
Сардар деп құрметтейін үлкен-кіші.

Жеңіс жоқ соғыстарда шабандарға,
Жағдай жоқ тағат қылып амалдарға.
Жеңіске жету үшін қайрат қылып,
Ат қойдым әскер бастап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.