ҚОСАЛҚЫ ТАРИХИ ПӘНДЕР

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Т.Ә. ТӨЛЕБАЕВ

ҚОСАЛҚЫ ТАРИХИ ПӘНДЕР
ІІ бөлім

Оқу құралы

Алматы
Қазақ университеті
2014

Баспаға әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті тарих, археология және этнология факультетінің Ғылыми кеңесі және Редакциялық - баспа кеңесі шешімдерімен ұсынылған

Пікір жазғандар:
Махаева А.Ш. , тарих ғылымдарының докторы, профессор.
Қалыш А.Б., тарих ғылымдарының докторы, профессор.
Оспанова Р.Р., тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.
Сабденова Г.Е., тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.

Төлебаев Т.Ә.
Қосалқы тарихи пәндер. ІІ бөлім: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2014. - 160 б.

Бұл оқу құралы өткен жылы жарық көрген І бөлімнің жалғасы және мұнда қосалқы тарихи пәндердің геральдика, тарихи метрология, палеография сияқты күрделі салалары баяндалған, тест сұрақтары мен студенттердің өзіндік жұмыстары үшін қосымша тапсырмалар берілген.
Оқу құралы жоғары оқу орындарының тарих факультеттері студенттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырмандарға арналған.

КІРІСПЕ

Тарих факупьтеттеріндегі тарих, мұрағаттану және құжаттану, археология және этнология, музейтану мамандықтары студенттері үшін оқтылатын Қосалқы тарихи пәндер әрқайсысының өзі бір-бір пән, тіпті ғылыми сала болып есептеледі. Мәселен, адамзаттың өткен кезеңдерінде және бүгінгі күндері де пайдаланған өлшем жүйесі туралы мәселелерді оқытатын Тарихи метрология өлшем бірліктері, сертификаттау мен стандарттау мәселелерін зерттеп, реттеп отыратын жалпы метрологияның бір саласы болып табылады. Мұның өзі қосалқы тарихи пәндердің күрделі де қызықты екендігін және тарих мамандықтары бойынша алынатын білімді тереңдету мен нақтыландыруда маңызды орын алатындығын айқындай түседі.
Өткен, 2013 жылы жарық көрген Қосалқы тарихи пәндер атты оқу құралының бірінші бөлімінде ономастика, генеалогия, нумизматика және хронология сияқты салалары қамтылған еді. Ал қолдарыңыздағы оқу құралы соның жалғасы, екінші бөлімі ретінде ұсынылып отыр. Мұнда тарихи метрология, палеография және геральдика сияқты қосалқы тарихи пәндер баяндалып, олар бойынша студенттердің өз бетімен білім алуына бағыт, бағдар беру мақсатында қосымша материалдар берілген. Бұл қосымшаларда еліміздің тарихы мен мәдениетіне қатысты мәселелерге басымдық беруге тырыстық. Мұнымен қатар Қосалқы тарихи пәндер оқу пәндерін бағалау жүйесін негізінде ҚР БжҒМ өткізетін тестілеуге енгізілгендіктен оқу үрдісі барысында пайдалану үшін тест тапсырмалары да ұсынылып отыр.
Қосалқы тарихи пәндердің біздің елімізде өте аз зерттелгенін, тіпті қосымша мәліметтер беру үшін материалдар табу мүмкіндігінің де қиындау екендігін атап көрсетуіміз қажет. Бұл жағдайлар оқу құралын жазу барысында қиындықтар да тудырып отырды.
Сондықтан, қосалқы тарихи пәндердің әрбір саласы бойынша ұлттық деректер мен тарихи мұралар негізінде зерттелуге, айқындалуға тиісті мәселелер өте көп және олардың болашақ зерттеушілерін күтуде екендігіне де назар аудартуды дұрыс деп білеміз.

1. ТАРИХИ МЕТРОЛОГИЯ

Дәріс мақсаты: Тарихи метрология пәнінің мәні мен ерекшеліктерін, басқа ғылым салаларымен байланысын, ғылыми сала ретінде қалыптасуы мен дамуын, ежелгі дүниедегі, шет елдердегі, қазақтардағы және қазіргі халықаралық өлшем бірліктері туралы мәселелерді баяндау
Негізгі сөздер: метрология, өлшем бірліктері, ХӨСБ, ӨСХК, SI, метр, литр, киллограм, эталон.
Негізгі мәселелер:
1. Тарихи метрология пәні, ерекшеліктері, басқа ғылым салаларымен байланысы, деректері
2. Тарихи метрологияның қалыптасуы мен дамуы
3. Ежелгі дүниедегі өлшем бірліктер
4. Шетелдік өлшем бірліктерінен
5. Қазақтың дәстүрлі өлшем бірліктері
6. Халықаралық өлшем бірліктер жүйесі.

6.1 Тарихи метрология пәні, ерекшеліктері, басқа ғылым салаларымен байланысы, деректері.

Тарихи метрология - өткен уақыттарда адамдар пайдаланған ұзындықтың, ауданның, көлемнің, салмақтың және тағы басқалардың өлшем бірліктерін, олардың атауларын, жүйесін, өлшеу құралдары мен әдістерін оқытатын қосалқы тарихи пән. Метрология ұғымы грекше метрон - өлшем, өлшеу құралы, логос - ілім, білім деген сөздерден пайда болған. Бүгінгі таңда метрология барлық өлшем бірліктері жүйелерін, олардың эталондарын, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандарттық түрлерін, өлшем құралдарын тексеру және аттестаттау мәселелерімен айналысатын ауқымды ғылыми сала. Ал тарихи метрология соның бір бөлігі ретінде де қарастырылады.
Өлшем бірліктері метрлік жүйе қалыптасқанға дейін - ақ пайда болып, дамыды. Сондықтан ол кезең дәстүрлі өлшем жүйесі кезі деп те аталады. Сонау көне замандарда - ақ адамдар өсірген малдарының санын, алған өнімінің көлемін, барған жерінің қашықтығын, мал өрісі мен көш-қон шегін өздерінше өлшеп, анықтап отырды. Еңбек құралдарын, қару-жарақтарды жасау, киім тігу, баспана салу барысында оларды дұрыс және ыңғайлы ету үшін өлшеу керек еді. Тұрмыстық заттарының салмағын, көлемін, ұзындығын анықтау қажеттігі де алғашқы өлшем бірліктерінің дүниеге келуіне ықпал етті. Ең алғашқы өлшеу құралдары ретінде адамдар өздерінің дене мүшелерін пайдаланған деп есептеледі. Мәселен, саусақ, шынтақ, табан тағы басқалар арқылы өлшеген. Өлшеудің бұл түрі көптеген халықтарда соңғы кездерге дейін сақталып келгені мұның бұлтартпас дәлелі болса керек. Ежелгі дәуірлерде ұзындық өлшемдері ретінде адым, белгілі бір уақытта жүрген жолдың ұзындығы да негізге алынды. Ал аумақтың көлемі зер өңдеуге кеткен еңбекпен немесе ол аумаққа себілетін діннің, тұқымның көлемімен өлшенетін болды. Сусымалы және қатты денелер адам алып кете алатын мөлшерімен айқындалды.
Шаруашылықтық қатынастардың дамуы, өндіруші шаруашылықтардың пайда болуы, айырбас пен сауданың маңызды рөл атқара бастауы, рулар мен тайпалардың, халықтар мен елдердің өзара байланысының жаңа түрлерінің дүниеге келуі мұның барлығы кейбір өлшем бірліктері мен жүйелерінің кең таралуына ықпал етті. Өлшем жүйелері жетілген кейбір елдердің өлшем бірліктері басқа елдер мен мемлекеттерде де пайдаланыла бастады. Сөйтіп олар халықаралық сипат алды. Мәселен Жерорта теңізі бойы елдерінде вавилондық өлшем жүйесі таралып, олардағы өлшем жүйелеріне негіз болды.
Дегенмен ортағасырлық Еуропа елдеріндегі экономикалық-әлеуметтік құрылыстың, қоғамның саяси ұйымдастырылуының, мәдениет пен діннің айырмашылықтары мен ерекшеліктері және халықаралық қатынастардың сипаты өлшем жүйелеріне әсер етті. Оларды шатастыруға, мәліметтердің әртүрлі болып, араласып кетуіне әкелді. Сол себепті де метрология күрделі әрі қызықты пән болып есептеледі.
Қазіргі кезеңде жекелеген фактілерді жинақтаумен қатар, оларды терең ой елегінен өткізіп, пайымдаулар мен тұжырымдар жасауға ұмтылыс артуда. Метрологияда бұл үрдіс енді ғана өріс алуда. Көптеген елдерде, соның ішінде Еуропалық елдердің барлығында бірдей сенімді метрологиялық анықтамалықтар жоқ. Жекелеген салмақ, ұзындық көлем және т.б. өлшем бірліктерінің өалыптасуы мен дамуы туралы арнайы, кешенді зерттеулер де мәліметтер бере отырып, жекелеген елдердегі өлшем бірліктер тарихына және халықаралық өлшем бірліктеріне сипаттама беруге ұмтылыс жасалды. Басты мақсат - метрология туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру және қателіктер мен шатастыруды болдырмау үшін тарихилық принципін пайдалана білуге үйрету.
Метрология тарихи деректерді айқындау, нақтылау және шынайылығын анықтауда үлкен орын алады. Ол әсіресе экономикалық-әлеуметтік тарих бойынша көптеген деректер береді және оларды нақтылауға көмектеседі. Өлшем бірліктері арқылы белгілі бір халықта немесе мемлекетте шаруашылықтың қандай түрінің жетекші сипат алғанын, қай кезеңде қандай аумақта өмір сүргенін, саудасының дәрежесін, өандай елдермен сауда байланыстарының болғандығын және т.б. білуге болады. Метрологияның көмегімен деректегі өлшем бірліктерге қарай отырып, оның уақыты мен орнын ажырата аламыз. Метрологиялық мәліметтер негізінде құжаттың шынайылығы мен жалғандығын да анықтауға болады. Бұл оның деректанумен байланысын байқатады және оған деген қызығушылықты арттырады.
Метрология басқа да тарих ғылымы салаларымен тығыз байланысты. Тауардың салмағы мен көлемін, құнын анықтау барысында метрология нумизматикамен жиі байланысқа түсіп отырады. Метрологиялық зерттеулер барысында мамандар археология мен этнология мәліметтерін де пайдаланады. Өлшем бірліктері әсіресе ежелгі және орта ғасырларда табиғи факторларға - топрақтың ерекшелігіне, ландшафтқа, ауа райына, климатқа және өнімділікке - тікелей байланысты болды. Сондықтан да метрологиялық еңбектерде география, астрономия, геология, агрономия және т.б. ғылым салалары бойынша әдебиеттерге сілтемелер жасалады.
Метрологиялық зерттеулер үшін көптеген дерек көздері пайдаланылады. Олардың негізгі тобын сөз жоқ жазбаша деректер құрайды. Олар: жекелеген трактаттар, хроникалар, келісім шарттар мен келісімдердің мәтіндері, саудалық есептер туралы құжаттар, иелік жөніндегі есептер, сот протоколдары және басқа да жазбаша материалдар. Бұлармен қатар, топографиялық карталар, метрологиялық анықтамалықтар да өлшем бірліктер туралы мәліметтерді толықтыруға, нақтылауға көп көмек береді.
Жазбаша деректермен қатар заттай деректер де метрологияда кең түрде пайдаланылады. Заттай метрологиялық деректерге өлшеу құралдары, қоныстардың, жекелеген құрылыстардың қалдықтары мен орны, егістік аумағы, өлшемдер мен салмақ эталондары, монеталар жіне т.б. жатады. Колонналардағы фрескалар мен капителдерден, кітаптардағы миниатюралардан, мүсіндеу мен бейнелеу өнері ескерткіштерінен өлшеу үшін адамдардың нені және қалай пайдаланғанын көруге болады.

6.2 Тарихи метрологияның қалыптасуы мен дамуы
Өлшем бірліктері туралы ортағасырлық Еуропада жазылған алғашқы еңбектер заңгерлер мен көпестердің трактаттары деп есептеледі. Мәселен ХІҮ ғасырдағы италиялық саудагер Франческо Баль-дуччи Пеголоттидің Сауда тәжірибесі атты еңбегі осы қатарға жатқызылады. ХІҮ - ХҮ ғасырларда әртүрлі аймақтарда қолданылатын өлшем бірліктері коммерциялық қажеттілік үшін жүйелендірілді. Осы кезеңдерде жерге орналастырушылар ұзындық пен жер бедерін өлшеу тәсілдері кең түрде сипатталған алғашқы көлемді трактаттар пайда болды. Сол шығармалардың ішінде неміс қоныстанушыларының жер бөліктерін өлшеу тәжірибесін қорытындылайтын Кульмдық геометрия атты еңбекті ерекше айтуға болады. Кейінгі феодализм кезеңіндегі діл өлшеу талаптардың күшеюі өлшемдер туралы жұмыстарды жазудағы бастамашылық көпестер мен жер өлшейтіндерден математиктерге өтті. Вена тұрғыны Кристоф Рудольфтың Шебер есеп атты еңбегі Батыс Еуропаның әртүрлі аудандарында таралған астық, шарап, май өлшемдерін, фунттарды, шынтақтарды салыстыра сипаттауға арналған. Ол 1526 жылдан 1588 жылдардағы 60 жылдай уақытта мегіз рет жарық көрді. Батысеуропалық көптеген мұрағаттардан өлшем бірліктері туралы трактаттардың әртүрлі қолжазбаларын кездестіруге болады. Сондықтан да метрология жеке ғылыми пән ретінде ХҮІ ғасырда қалыптасты деп есептейді. Ал Еуропада тарихи метрологияның пайда болуын Георг Агриколла (1494-1555) мен Жозеф-Жюст Скалигердің (1540-1609) Римдіктер мен гректердің өлшемдер мен өлшеуіштер туралы бес кітап атты еңбегімен байланыстырылады. ХҮІ - ХҮІІІ ғасырларда тарихи метрологияның негізгі мәселесі антикалық кезең өлшем бірліктері басты назарда болды. Ал ортағасырлық европалық өлшем бірліктері мәселелері көбінесе өлкетанушылар мен антикварларды ғана қызықтырды.
ХҮШ - ХІХ ғасырларда Еуропаның көптеген елдерінде өлшем бірліктері туралы анықтамалықтар шыға бастады. Ресейде өлщем бірліктері жүйесң негізінен ХҮШ - ғ. басында қалыптасты деп есептеледі. Ал ХҮШ - ХХ ғасырлардағы метрологияның басты міндеті елдің орасан зор аумағындағы өлшем бірліктерін нақтылау, біріздендіру болды. Бұл кезеңдерде ресейлік бірыңғай өлшем бірліктері жүйесңн қалыптастыру мақсатында бірнеше комиссия құрылып, жұмыс істеді.
ХІХ - ғасырда экономика тарихына қызығушылықтың артуына байланысты ортағасырлық өлшем бірліктеріне көбірек көңіл аударыла бастады. Метрологияның кейбір мәселелеріне байланысты арнайы зерттеулер пайда болды. Ұлы Карлдың фунты, кельндік марка, гуфтар және басқалар пікірталас мәселелеріне айналды.
ХХ - ғасырда өлшеу жүйелері тарихи-экономикалық мәселелерді зерттеу құралы ретінде ғана емес, өзіндік зерттеу обьекті ретінде де қарастырыла бастады. Тарихи метрологияны оқып зерттеуде Тарихи метрология бойынша Халықаралық комиссия өзіндік үлес қосты. 1975 жылдан бастап тарихи метрология бойынша конгрестер өткізіле бастады.
Зерттеушілер тарихи метрология бүгінгі таңда өрлеу сатысында тұр деп есептейді. Жалпы алғанда тарихи метрологиялық зерттеулер ортағасырлық кезеңмен салыстырғанда ежелгі гректік және римдік өлшем жүйелері жақсырақ зерттеліп, айқындалғандығын көрсетеді.

6.3 Ежелгі дүниедегі өлшем бірліктер
Бізге нақты жазбаша деректер бойынша келіп жеткен алғашқы өлшем бірліктері Ежелгі Вавилон, Египет, Парсы, Қытай, Грекие, Рим және тағы басқа елдер ге тән. Енді солардың кейбіреулеріне қысқаша тоқталайық.
Ежелгі Вавилоннан келіп жеткен Хаммурапи заңдарында көптеген өлшем бірліктері аталады. Ол бойынша көлем өлшемдерінен 1 гур = 252,6 л. , ал аумақ өлшем бірлігінен 1 ику = 3528 м² екен.
Ежелгі Египетте парсанг, шем деп аталған ұзындық өлшемдері болған. Бір парсанг 19 шемге, ал ол қазіргі өлшем жүйесі бойынша 6,98 километрге тең. Ал 1 шем 62,82 км. болып саналады. 1 канна 5 адымға немесе 4,07 метрге тән.
1 адым - 81,44 см.
1 зерец - 1 13 спитам, ол 34,9 см.
1 спитам - 1 (12) дихас, ол 26,17 см.
1 дихас - 2 шесп, ол 17,45 см.
1 шесп - 4 теб, ол 8,72 см.
1 теб - 2,18 см.
Ал ежелгі Египеттік салмақ өлшем бірліктері бойынша төмендегідей мәліметтер бар:
1 кантар = 139,78 кг
1 киккар = 42,5 кг.
1 ойпе - 8,5 кг
1 кедет = 9,096 г.
Ежелгі Қытайда алғашқы өлшем бірліктері император Хуан-ди кезінде жасалған деп есептеледі. Сяо эрья және Кунцзы цзяюй сөздіктерінде ұзындық өлшем бірліктерінің адамның дене мүшелеріне байланысты пайда болғандығы айтылады. Ал Ши цзи бойынша алатын болсақ бұл адам дене мүшелерінің ұзындығы да әртүрлі болып келуіне байланысты император Юй кезінде олар нақтыланды. Тіпті Шан әулетінің жерлеу орнынан ондық белгілері бар сызғыш та табылған. Ал Чжоу әулеті билігі кезінде аймақ басшыларының билігі күшейгени кезде олардың өздерінің өлшем бірліктері пайда болады. Қытайда бірорталықтандырылған мемлекет құрған Цин Шихуанди өлшем бірліктерін жүйелеттіреді. Ол өлшем бірліктері Ханьшуда көрсетілген. Мин әулеті билігі тұсында өлшем бірліктері ондық негізде жүйеленеді. 1928 жылы Қытай үкіметі метрлік өлшем жүйесін қабылдайды.
Ежелгі дәуірде Қытайда чи, бу, ли деп аталған ұзындық өлшем бірліктері пайдаланылған. Бір ли 300 - 360 бу, ал 1 бу 5-6 чи деп өлшенетін болған. Бірақ олардың аттары сақталып отырғанмен әр кезеңдердегі ұзындықтары әртүрлі болып отырған. Мәселен, Шан әулеті кезеңінде 1 чи - 0,167 метр, 1 бу -1 метрдей, 1 ли - 301,50 м. болған. Чжоу дәуірінде 1-чи - 0,199 метр, 1 бу - 1,19 метр, 1 ли - 358, 20 метр деп есептелген. Бір назар аударарлығы уақыт өткен сайын олардың ұзындықтары аздап болса да өсіп отырғаны байқалады. Тан әулеті тұсында 1 чи - 0,25м., 1 бу -1,23 м. болса, ал 1 ли тіптен - 443, 70 - ке дейін жетіп отырған екен.
Ежелгі дүниедегі біршама жүйеленген және кең таралып, жақсы зерттелген өлшем бірліктер жүйесінің бірі - римдік болып есептеледі. Ол бойынша бүтін ұғымын білдіретін ас - негізгі өлшем бірлігі болып табылды. Оның 112 бөлігі унция деп аталды. Қалған өлшем бірліктерінің барлығы астың немесе унцияның бөліктері немесе көбейтінділері түрінде есептелді. Өлшеудің бұл принциптері сызықтық, квадраттық және кубтық өлшемдерді жеңілдетуге мүмкіндік берді. Сызықтық - өлшемде тіректік бірлік пес (табан, фут ұғымын білдіретін) болды. Ол 29,57 см. деп саналды. 5 фут бір пассус - екі адым (1,48 м.): 1000 адым - бір миль деп есептелді. Фут жарты футқа, ал 2,46 сантиметрге тең унция жарты унцияға және сол сияқты бөліктерге бөлінді. Архитектуралық тәжірибеде біршама басқа жүйе қолданылды. Онда өлшем бірліктері адам дене мүшелерімен өлшеніп, аталды. 116 фут - саусақ, 4 саусақ - алақан, 1,5 фут - бір шынтақ немесе 6 алақан деп саналды. Саусақ 1288 футқа дейін бөлінді және ол скрупул деп аталды. Римдік жерөлшегіштер пайдаланған метрологиялық жүйе ұзындық өлшеміне айналды. Мұнда басты өлшем - акт деп аталды. Бір акт қос өгіз үнсіз жыртқан атыздың ұзындығына тең деп есептелінді. 112 акт пертика деп аталды. Ол 10 футқа тең делінді.
Осы сызықтық өлшем негізінде аумақты өлшеу бірліктері қалыптасты. Олардың ең кішісі скрупул - 8,75 шаршы метр еді. 288 скрупул аумақтың негізгі өлшем бірлігі - югерді құрады. 1 югер -2519 шаршы метр деп өлшенді. Үлкен аумақты өлшеу үшін центурия және сальтус делінетін бірліктер қолданылды. Центурия - 200 югерге, ол 50,38 гектарға, ал сальтус - 4 центурияға немесе 201,5 гектарға тең болды.

6.4 Шетелдік өлшем бірліктерінен

Ұлыбританияда, АҚШ-та және басқа да кейбір елдерде ағылшындық өлшем жүйелері пайдаланылады. Бірақ ол елдердегі өлшем бірліктері көлемі бойынша бір-бірінен ерекшеленіп отырады. Сондықтан да оларды метрлік жүйе негізіндегі жуықтап алынған бірліктерімен қатар көрсетейік.
Ағылшындық ұзындық өлшемдері:
1 теңіз милі - 1,85 км.
1 ярд - 3 фут - 0,91 м.
1 фут - 12 дюйм - 0,30м.
1 дюйм - 12 линия -2,54 см.
1 линия - 2,1 мм.
Америкалық сұйықтықтардың өлшем жүйесінен:
1 баррель шикі мұнай - 42,2 галлон - 158,97 л.
1 галлон - 3,78 л.
1 унция - 29,56 мл.
1 ас қасық - 14,8 мл.
1 шай қасық - 0,08 мл.

Жапондарда дәстүрлі өлшем бірліктері - сякканхо́ деп аталады. Бұл жүйе 1891 жылғы императорлық заң бойынша метрлік өлшем жүйесіне көшірілді. Дегенмен Жапонияның кейбір салаларында әлі де болсадәстүрлі ұзындық өлшемдері қолданысқа ие болып отыр. Тарихи тұрғыдан алғанда бұл өлшем бірліктерінің негізі қытайлықтардан алынған. Дегенмен жапондықтардағы ұзындық өлшем бірліктерінің өзіндік мәні, өлшемі бар. Мәселен, 1 сун - 3,03 см. Ал 1 сяку - 30,3 см. Бір кэн - 1,81 м. болса, бір дзё - 3,03 м. деп есептеледі.
Жапонияда күріш пен саке дәстүрлі көлемдік өлшем бірліктері негізінде өлшеніп келді.

Өлшем бірлігі
көлемі
литр
Го

≈ 0,18039
Сё
10 го
≈ 1,8039
То
10 сё
≈ 18,039
коку
10 то
≈ 180,39

Ал салмақ өлшемдері төмендегідей:

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 фун
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
375 мг
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 моммэ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
10 фун
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3,75 г
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 кин
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
160 моммэ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
600 г
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 кан
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1000 моммэ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3,75 кг

4.4 Қазақтың дәстүрлі өлшем бірліктері

Басқа да халықтардағы сияқты қазақ халқында да өлшем бірліктері өмір-тіршілігіне, тұрмыс-салтына, шаруашылық ерекшелігіне байланысты қалыптасқан. Ол өлшемдер сонау көне замандардан бастау ала отырып ғасырлар бойы пайдаланыла келе біздің кезімізге дейін жетіп отыр. Олардың кейбіреулері, әсіресе ауылдық жерлердегі, күнделікті тұрмыста әлі де болса орын алады. Дегенмен қосалқы тарихи пәндердің көптеген саласы сияқты қазақ метрологиясы да толық зерттеле қойған жоқ. Сол себепті де қазақтың байырғы өлшем бірліктерінің мәні, көлемі бойынша қазіргі метрлік жүйе негізінде айқындауды, нақтылауды қажет ететін мәселелер баршылық. Оларды ескерте отырып, қазақтың дәстүрлі өлшем бірліктері жөніндегі мәліметтерді білуіміз қажеттігінің де үлкен орын алатынын баса көрсетеміз. Бұл бүгінгі таңда, әсіресе тарихи зерттеулер барысында ерекше маңызға ие болып отыр.
Дәстүрлі қазақ өлшем бірліктерінің ұзындықты айқындаудың көне түрлері саусақпен, қолмен және аяқпен өлшеу негізінде пайда болса керек. Саусақпен өлшенетін ұзындық немесе қалыңдық өлшемдері бойынша бір елі -- саусақтың көлденең қалыңдығын, енін білдіреді. Ал сүйемге байланысты бірнеше өлшем атауы бар. Бір сүйемнің өзі бас бармақ пен сұқ саусақ аралығындағы өлшем болса,
сынық сүйем -- сұқ саусақтың буыны бүгіліп барып белгіленетін өлшем. Ол бір сүйемнің 34 бөлігіне тән. Ал қарыс сүйем -- бас бармақ пен ортаңғы саусақтың арасы. Қарыс -- бас бармақ пен шынашақтың арасындағы ұзындық. Кере қарыс деп бас бармақ пен шынашақтың кере созылғандағы арасын айтады. Қолға байланысты өлшенетін білем, шынтақ, қолтық, құлаш, табан және тағы басқа да ұзындық өлшем бірліктері бар. Ол бойынша бір білем -- саусақтың ұшы мен қолдың бірінші буынының аралығы болып есептеледі.
Ал шынтақ өлшемі қолдың басы мен шынтақ аралығындағы ұзындық.
Қолтық -- қолдың басы мен қолтықтың аралығындағы көлем.
Құлаш деп иық деңгейінде созылған екі қол ұшының арасындағы ұзындық айтылады.
Аяқпен өлшенетін бірліктерден табан, адым, аттам кеңірек таралған. Бір табан деп аяқтың өкшесі мен башпайдың ұшының аралығы айтылады.
Бір адым жүрген кезде екі аяқтың арасындағы , ал бір аттам -- екі аяқты кере созғандағы қашықтыққа тең делінеді.
Қазақтардағы көлем өлшемдері, олардың негізінен шаруашылықпен тікелей байланысты болғандығын көрсетеді. Мәселен, ине жасуындай, түйіршік, үйір, алақандай, жапырақтай, ат төбеліндей және басқалар. Бір уыс ұғымы қол саусақтарын бүккенде шұңқырайған алақанға сиярлық мөлшерді білдіреді. Құшақ деп екі қолдың саусақтарын дөңгеленте қосқандағы ішкі жағының иіні. Ұлтарақтай деп әдетте адам табанының көлеміндей жерді айтқан. Тулақтай деп мал терісінің көлемін айтатын еді. Үй орнындай - киіз үйдің дөңгеленген орнының көлемін білдіреді. Көлдей - өте көлемді, кең дегенге сай келеді.
Қазақтың дәстүрлі өлшем бірліктерінде салмақ өлшемдері де үлкен орын алады. Олар титімдей, титтей.
тырнақтай, оймақтай деген шағын салмақ өлшемдерінен басталады.
Бір қадақ - 200 грамм (кейбір әдебиетте 400 гр.), бір шелек (су, сүт) - 10 литр, бір торсық (айран) - 6-7 литр, бір саба (қымыз) - 10-15 литр, бір қап (ұн, қант) - 50-60 кг., бір арқа (жүк) - 45-50 кг., бір қанар - 70-80 кг., бір пұт - шамамен 16 кг.
Қашықтық өлшемдерінің халық арасында кең таралғандығы байқалады. Олардың ішінде жақын аралықтарды қол созым жер, қарға адым жер, қамшы салым жер, таяқ тастам жер, иек астындағы жер, әудем жер деп атаған. Зерттеушілер бір шақырымды 1000 метрге тең деп есептейді. Ал дауыс жетер жер мөлшерін 2- 3 шақырым, көз ұшындағы жерді - 2,5-3 шақырым, қой өрісіндей жер - 5-6 шақырым, қозы көш жер - 6-7 шақырым.
бір көш жер 10-15 шақырым, ат шаптырым жер - 20-35 шақырым, түстік жер - 30-40 шақырым, күншік жер - 90-100 шақырым, ара қоным жер - 200-250 шақырым аралықтай болатындығын да айтады.
Бұлармен қатар өте алыс, қашық аралықты ит өлген жер, ит арқасы қиянда,
Қиыр шет, жердің түбі деп атаған.
Жоғарыда аталғандармен қатар қазақтарда азық-түлікке қатысты дәстүрлі өлшем бірліктері де болды. Олар: бір елі (қазы), бір жапырақ (ет, нан), бір жұтым (қымыз, сүт), бір ұрттам (қымыз, шай), бір уыс (бидай, тары), бір үзім (нан), бір шөкім (тұз), бір шымшым (тұз), жұдырық басындай (ет, қазы), бір қайнатым (шай), бір салым (тұз, шай), турам (ет, нан) және т.б.

4.5 Халықаралық өлшем бірліктер жүйесі.

Ортағасырлық кезең мен жаңа заман дәуіріндегі әр елдегі өлшем бірліктері әртүрлі болды. Тіпті кейбір елдердің жекелеген аймағындағы өлшем бірліктері басқаларына сай келмеді. Мұның барлығы халықаралық сауда-экономикалық қатынастардағы ретсіздікке әкелді, қиындықтар тудырып, өнеркәсіптік дамуға кері әсер етті.
Сол себепті де 1793 жылы Францияда өткен Конвенцияда "Өлшемдердің метрлік жүйесін енгізу туралы аса маңызды шешім қабылданды. Оның негізіне ұзындықтың бірлігі ретінде метр алынды. Метр эталонында: Барлық уақытта, барлық халықтар үшін! - деген сөз қашап жазылды.
Дегенмен өлшемдердің метрлік жүйесі тек XIX ғасырдың екінші жартысында ғана Халықаралық дәрежеге ие болды. Жер шарының 17 мемлекетінің өкілдері 1875 жылы 20 мамырда өлшемдердің метрлік жүйесінің Халықаралық конвенциясына Париж қаласында қол қойды. Конвенцияның ұйғарымы бойынша Парижде Халықарлық өлшемдер мен салмақтар бюросы (ХӨСБ) - өлшеулер саласында ғылыми зерттеулер жүргізу және халықаралық өлшем бірліктерінің эталондарын жасау жөніндегі үкіметаралық ұйым құрылды. Ол метрлік конвенцияға қатысушы елдердің бірлескен әрекеттерінің алаңы болып есептелді. ХӨСБ-ның басты міндеті метр мен килограмның Халықаралық эталондарын сақтау, зерттеу және жүйелі түрде конвенцияға қол қойған мемлекеттердегі олардың көшірмелерін салыстырып отыру болды. Кейінірек ХӨСБ бұлармен бірге электрлік шамалардың бірліктері Ом мен Вольт эталондарын да реттеп отыратын болды. ХӨСБ құрамында әртүрлі елдердің ғалымдар мен мамандарынан құралған 70 адам бар. Олар Париждің батыс жағындағы Севрде ғылыми-зерттеу зертханалары мен үй-жайлары орналасқан халықаралық метрология орталығында қызмет етеді.
ХӨСБ негізгі мақсаты - барлық елдерде өлшем бірлігі мен халықаралық шама бірліктері жүйесіне дейін өлшеу стандарттарының сақталуын қамтамасыз ету.
Бүгінде ХӨСБ - ның жұмысын өлшемдер мен салмақтың Халықаралық комитеті (ӨСХК) басқарады. ӨСХК Халықаралық метрлік конвенцияның 4 жылда бір рет жиналатын ең жоғары органы болып табылады. Бұл комитеттің аталған конвенцияға қол қойған 44 мемлекетінің өкілдерінен алынған 18 мүшесі бар. ӨСХК-ның жанында өлшем мәселелерінің түрлі салаларында жұмыс істейтін ірі ғылыми - зерттеу институттарының өкіл мамандарынан құрылған кеңес комитеттері жұмыс істейді. Қазіргі кезде 3 - 4 жылда бір рет жиналып кеңес құратын сегіз кеңестік комитет бар:
1. Электрлік бойынша кеңестік комитет 1927 жылдан бастап істейді 1927 жылдан бастап жұмыс істейді (ЭКК).
2. Фотометрия мен радиометрия бойынша (ФРКК - 1933 ж. құрылған).
3. Термометрия бойынша (ТКК - 1937 ж.).
4. Метрді анықтау бойынша (МАКК - 1952 ж.).
5. Секундты анықтау бойынша (САКК - 1956 ж.).
6. Иондаушы сәулелену бойынша (ИСЭКК - 1958 ж.).
7. Бірліктер бойынша (БКК - 1964 ж.).
8. Массаны өлшеу бойынша (МАКК - 1979 ж.).
Бұл кеңестік комитеттердің міндеттемесіне мыналар жатады:
:: ғылымның жаңа мәліметтерін талқылау;
:: келесі кезеңде жасалатын жұмыстардың бағдарламасын жасау;
:: ӨСХК - ның келесі конференциясына Халықаралық жүйені жетілдіру жөнінде ұсыныстар дайындау.
Бүгінгі таңда ӨСХК өлшемдердің метрлік жүйесін жетілдіруде және оны дүние жүзіне таратуда үлкен рөл атқарып отыр. Соның нәтижесінде өлшеулердің бүгінгі таңдағы ең озық үлгісі, өлшеулердің барлық салаларын қамтитын Халықаралық бірліктер жүйесі жасалды (1960). Ол қысқаша SI (фр.Systeme International) деп белгіленеді. Халықаралық бірліктер жүйесінде (SI) жеті негізгі бірлік қабылданған. Олардың ішіндегі негізгілері: ұзындық бірлігі - метр (м), масса бірлігі -килограмм (кг), уақыт бірлігі - секунд (с) болып табылады. Басқа бірліктер бұлардан шыққан туынды бірліктер деп саналады. Мәселен, аудан бірлігі - квадрат метр (м2); көлем бірлігі - куб метр (м3) болып табылады. Сонымен метрологияның ғылым ретінде адамзатқа сіңірген үлкен еңбегі - бүгінде қолданылып жүрген өлшемдердің метрлік жүйесін дүниеге әкелуі еді.
Қазақстанда алғашқы метрологиялық тексеру мекемесі Омбыдағы тексеру палатасының бөлімшесі ретінде 1923 жылы Семей қаласында құрылды. 1925 жылдан бастап ол Семей губерниясы мен Жетісу облысын қамтитын метрологиялық тексеру палатасы болып есептелді. Петропавл, Ақтөбе, Алматы қалаларында оның бөлімдері жұмыс істей бастады. 1930 жылы бұл палата Алматыға көшірілді де, кейінрек, 1974 жылы мұнда арнайы эталондар сақтайтын ғимарат салынды.
Республиканың метрологиялық қызметінде қысым, температура, масса, ұзындық, электрлік сыйымдылық, электрлік кедергі, түзу сызық, т.б. тексеру жұмыстарын іске асыру үшін 20 жұмыс эталоны қолданылады. 2000 жылы Қазақстан Республикасында мемлекеттік уақыт және жиілік эталоны пайдалануға енгізілді.
Қазіргі кезде арнайы метрологиялық орталықтар Қазақстан Республикасының барлық облыстары мен қалаларында жұмыс істейді. ҚР - ның Өлшемдер бірегейлігі туралы заңына сәйкес жұмыс атқаратын ҚР - ның Мемлекеттік стандарттау комитеті мен оның аймақтық органдары өлшемдердің мемлекеттік дәрежеде тексерілуін ұйымдастыратын бірден - бір мекеме.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Тарихи метрология пәні нені оқытады және оның ерекшеліктері қандай?
2. Тарихи метрологияның басқа ғылым салаларымен байланысы туралы не білесіз?
3. Тарихи метрология қалай қалыптасып мен дамыды?
4. Ежелгі дүниедегі өлшем бірліктер туралы эссе жазыңыз.
5. Шетелдік өлшем бірліктері бойынша жазбаша сипаттама жасаңдар (әрбір елді нақты бөліп беру негізінде).
6. Қазақтың дәстүрлі өлшем бірліктері және олардың мән-мазмұны.
7. Халықаралық өлшем бірліктер жүйесі және оның маңызы?

1.6 Қосымша материалдар мен тапсырмалар

Қазақтың байырғы өлшем бірліктері

Ғылым мен техника дәуірлеген бүгінгі таңда еліміздің болашағы, халқымыздың тірегі болар ұрпағымызға сапалы да нәрлі білім берумен бірге ұлттық тағлымдарды бойына сіңіре тәрбиелеу басты міндет. Физиканы және математиканы оқыту кезінде халқымыздың ұлттық ерекшеліктеріне көңіл аудара отырып, математикалық білімінің өмірде қолданылуы басым келетін құнды тәлімдерін пайдаланған абзал. Өмірде қолданылуы басым дейтініміз -- халқымыздың этноматематикалық білімі өскен ұясынан, баққан малынан, еккен егінінен, түрлі жасаған қолөнер бұйымдарынан, салған әні мен күйінен, яғни күнделікті өмірінен бастау алып дамуында.
Еліміздің әрбір парасатты азаматы, ең алдымен, өз халқының тілін, дінін, өткенін білуі қажет, себебі өзін, өз халқының жақсысын түсіне білген адам ғана өзгені де сыйлай алады.
Қазақтың барлық сөзінің шегі, өлшемі болған. Адамдар әрбір өлшемнің атқаратын міндеті бар екенін білген, сөйтіп оны ішкі рухани салмақтың сыртқы көрінісі деп қараған. Заттың сыртқы өлшемі, оның биіктігі мен тереңдігі, қаттылығы мен жұмсақтығы - бәрі түйсікке әсерін тигізетін құбылыстар.
Мөлшерсіз дүние жоқ. Әлемнің де, табиғаттың да өзіндік жарасымды өлшемі, мөлшері бар. Өлшем -- өндірілетін өнімдердің, күнделікті тіршілік-тұрмысқа қажетті заттардың сандық және сапалық көрсеткіші. Өлшемнің ұзындық, қалыңдық, көлемдік, сондай-ақ жол сапарға байланысты қашықтық мөлшері бар.
Ата-бабамызда бұл замандағыдай дәл өлшейтін аспап-жабдықтары болмаған. Сондықтан да ертеде мөлшер негіздеріне қоршаған орта көріністері, төңіректегі табиғи заттардың, бүтін бітімі немесе бөлігі, еңбек құралдарының үлгісі, мал өрісі көші-қон шегі, өзге де материалдар сандық және салыстырмалы түрде, сондай-ақ адамның дене тұрқы да алынған. Қазақ даласының ерте дәуірінде бастау алған байырғы өлшем бірліктерінің атаулары бүгінгі ұрпақ құлағына жат естіліп, ұғымына қабыспауы мүмкін. Әйтсе де ата-бабалар өткен жол - тарихи тәлім, өнеге.
Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы жинақталған тәжірибесінің ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз, өңделіп, жаңарып жетуі нәтижесінде өлшеудің өзіндік халықтық жүйесі қалыптасты.

Кеңінен тараған негізгі өлшем бірліктері мыналар:
Салмақ өлшемі:
Батпан -300-450 кг
Дағар -100-130 кг
Найза қап, қанар -70-80 кг.
1 қап шамамен -50-60 кг.
1 арқа (жүк) -45-50 кг.
Қоржын -40 кг
Пұт -16 кг
1 жамбы күміс -6 кг
1 пітір. бидай -3 кг
Келі -1 кг
1 қадақ шамамен -400 г
1 ширек шай шамамен -250 г,
1 әшмөңке шай шамамен -50 г,
1 таймөңке шай шамамен -25 г.
1 қайнатым шай шамамен -6,5 г,
1 шөкім тұз шамамен -12,5 г,
1 Мысқал -5 грамм
Қашықтық өлшемдері:
Ара қоным жер -200-250 км.
Күншік жер -90-100 км.
Түстік жер -30-40 км.
Ат шаптырым жер -20-35 км.
Бір көш жер -10-15 км.
Құнан шаптырым жер -8-10 шақырым (құнанды 10-15 шақырымға да шаптырады).
Қозы көш жер -6-7 км
Қой өрісіндей жер -5-6 км.
Тай шаптырым жер -4-5 км
Бір бауыр жер -4-5 км.
Көз ұшындағы жер -2,5-3 км
Шақырым -1 км
Дауыс жететін жер -250-300 м
Әй дейтін жер -100 м
Таяқ тастам жер -10-15 м
Адым ( қадам ) -1 м
Қол созым жер.
Қарға адым жер.
Қамшы салым жер - тым жақын жер.
Таяқ тастам жер.
Иек астындағы жер - бір қыр асты, таяу жер.
Әудем жер - тиіп тұрған жер.
Ит үргені естілер жер.
Қара көрінім жер.
Қозы өрісіндей жер.
Аяқ жетер жер.
Ит өлген жер.
Жер түбі.
Алты айшылық жер - Меккеге қажылыққа барар, тым шалғай жер.

Ұзындық өлшемі:
Құлаш -1,80 м
Аршын -75 см
Кез -50 см
Қарыс -20 - 22 см
Сүйем -17 - 18 см
Сынық сүйем -14 - 15 см
Сере -10-12 см
Тұтам -8-10 см
Елі -1,5 см

Тереңдік өлшемі:
Қыл елі. Пышақ сырты (қыры). Шынашақ. Елі. Жарты елі. Бармақ елі. Табан елі, күрек бойы, құрық бойы, кісі бойы тәрізді тереңдік өлшемдері сөз қисынына қарай пайдаланылған.
Оқ бойы -1,0-1,5 м (жебе ұзындығы)
Найза бойы -3-5 м
Арқан бойы -10-12 м

Көлем өлшемі:
Ине жасуындай. Түйіршік. Түйір. Алақандай. Жапырақтай. Ат төбеліндей. Ұлтарақтай - адам табанының көлемі. Табақтай - жалпақ. Тулақтай - мал терісінің көлемі. Үй орнындай - киіз үйдің ішкі көлеміндей. Бір танап жер - гектардың алтыдан бір бөлігі. Бір мойын жер - жарты гектар. Бір айдам жер - бір гектар. Көлдей - өте көлемді, кең.

Саба -180-200 л (жылқы терісінен тігілген ыдыс).
Көнек -15-16 л (бие сауғанда пайдаланылатын былғарыдан тігілген ыдыс)
Тосық -8-10 л (ешкі терісінен тігілген ыдыс)
1 саба (қымыз) -10-15 литр.
1 шелек -12,3 литр,
1 көнек сүт -6 - 7 литр
торсық (айран) -6-7 литр.
Шара -1,5-2 л;
Аяқ -1 л;
Тостаған -0,5 л;
Ожау -0,5 л;
Қасық -50 г;

Мерзім ( уақыт өлшеуіші ):
Бір сәт -1 секунд
Сүт пісірім -5 - 10 минут
Бие сауым -1,5 сағат
Ет пісірім -2,5 - 3 сағат
Бір түн, бір күн -24 сағат
Апта -7 күн
Ай -30 - 31 күн
Тоқсан -3 ай
Жыл -365 күн
Ғасыр -100 жыл
1 мүшелмен -12 жыл
1 мүшел -13 жас
2 мүшел -25 жас
3 мүшел -37 жас
4 мүшел -49 жас
Бұл оқылған материал бойынша төмендегі тапсырмаларды орындаңдар:
1. Өлшем деген не? Оның қажеттігі мен маңызы неде?
2. Қазақтардағы салмақ өлшемдері туралы не делінген? Олардың мәні дұрыс көрсетілген бе?
3. Мәтіндегі қашықтық пен ұзындық өлшемдері жөнінде не айтасың? Нақты мысалдар келтір.
4. Тереңдік пен көлем өлшемдері бойынша мысалдар келтір.

Кейбір өлшем бірліктері
Батпан -- Қазақстан, Орта Азия халықтары арасында қолданылған байырғы салмақ өлшемі. Ол әр жерде әр түрлі мөлшерленген. Халық ауыз әдебиеті мен жазба деректерде Батпан бірде 6 пұттан 12 пұтқа дейінгі өлшем, бірде бірнеше пұттан ондаған пұтқа дейінгі салмақ мөлшері ретінде көрсетіледі. Ауыз әдебиетінде "бес батпан шоқпар", "он екі батпан күрзі" деген сияқты соққы қаруларының салмақтары да кездеседі. Бірақ бұл қарудың емес, оның соққы күшін көрсететін салмақ мөлшері болса керек. Жазба деректерге сүйенсек, 19 ғасырда Ходжентте Батпан 12 пұтқа тең, яғни 196,56 кг мөлшерінде болған. Тағы бір мәліметтерде 432 ағылшын фунтына тең, яғни 196,016 кг. Кейбір этнографиялық деректер бойынша, Батпан 16 пұт; қосымша Байырғы қазақ өлшемдері.
Қадақ. Тіліміздің 10 томдық түсіндірме сөздігінде бұл сөздің мағынасына -- екі жүз грамға тең салмақ өлшемі деген анықтама берілген. Қоржынның бір басындағы 5 -- 6 қадақ кепкен ерікті үлестіріп бердім (Б. Момышұлы, Шығ.). Қазақ тілінен басқа бұл тұлғалас әрі мағыналас сөзді -- қырғыздарда -- кадак (К. Юд. КРС, 1965, 313), түрікмендерде -- гадак (Рус.-туркм., 1956, 823), өзбектерде -- қадоқ (Уз.-рус. сл., 1959) тұлғаларында кездестіреміз де, ал мағынасына келгенде түрліше түсінік аламыз.
Қырғыз, өзбек тілінде тек фунт деген түсінік берілген де, қазақ, түрікмен тілдерінде бұған қоса, мұндай салмақ өлшемі -- 409,5 грамға теңдігін және бурынғы орыс өлшемі екенін көрсеткен. Фунттың 409,5 грамға, ал қадақтың 200 грамға тең болуы таңдандырмаса керек. Өйткені фунттың алғаш шыққан тегі -- латынның салмақ, ауырлық мағынасында қолданған pondus сөзі. Осы сөз Европа елдеріне тарағанда бір фунт деген еөз түрліше өлшем ұғымына ие болған (ағылшындарда -- 453,6 грамға, орыстарда -- 409,5 грамға тең болса, аптекалар өлшемінде -- 373,2 грамм. (СЭС, М., 1985, 1431).
Осындай есептерден де екі тілдік сөздіктерде фунттың аудармасын қадак деп түсіндіру шартты түрде алынған деу жөн.
Тіліміздегі қадақ сезі ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде де қадаһ тұлғасында кездеседі. Бірақ түркі тілдеріне меншікті сөз емес, араб тілінен ауысқандығы белгіленген. Алайда, кейбір түркі тілдеріне етене болып, сіңіп кеткен. Қадаһ сөзінің араб тіліндегі мағынасы -- сопақша келген метал ыдыс (кубок), тостаған (чаша) (ДТС, 401).
Біздің ойымызша, қазақ арасына жайылған қадақ өлшемі арабтардын, осы сөзімен байланысты болса керек те, ал салмақ жағы сол ыдыс ішіне сиған затпен өлшенген деуге болады. Демек, ыдыс ішіне 200 грамм зат сыйса, ол бір қадақ болып қалыптасқан.
Мысқал (орс. золотник)- - Шығыс елдерінде кең тараған салмақ өлшеуіші. Бүкіл араб елдерінде, Үндістанда, Шығыс Африкада, Орталық Азия мен Қазақстанда қазыналық өлшем ретінде пайдаланылған. Ерте замандарда-ақ мысқалдың дәл баламын өзгеріссіз ұстау үшін оның баламасы ретінде шыны сауыттар жасалған. Қазіргі зерттеулер бойынша олар миллиграмның үштен біріне дейінгі дәлдікпен жасалған. Бұл өз дәуірінің талабын толық қамтамасыз ететін дәлдік, аса шеберлікті қажет ететін зергерлік жұмыс. Сол сауыттарды салмағы бойынша бағалағанда, мысқал шамамен 4,1 г-ға тең. Мысқал негізінен алтын, күміс ақшалар мен құнды заттардың өлшемі ретінде қолданылған. Бірақ ол әр жерде әртүрлі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.