ШОҚАН УӘЛИХАНОВ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 001.32:37.011.3

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ

Бупетаева С.Ж.,"Педагогика " кафедрасының аға оқытушысы, М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті, Тараз қ. aizo2010@mail.ru
Мұхтазар А.Б., Химия және биология мұғалімдерін дайындау бағдарламасы 2 курс студенті, М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті, Тараз қ.
aruka130303.muh@gmail.com

Аннотация: Мақалада Шоқан Уәлихановтың халық ауыз әдебиетін зертттеуі жайлы, атақты "Жоңғар очерктері", "Қырғыздар туралы жазбалар" сияқты монография дерлік шығармаларының көптеген беттері қазақ әдебиеті мәселелеріне арналуы орын алады.
Кілтті сөздер: халық әдебиеті, қырғыздар, реформа,сапар, ғылым, білім, мақал-мәтелдер,психология ғылымы, жоңғар очерктері

Шоқан Уәлиханов - қазақ халқының әдебиеті мен тарихынан ерекше орын алатын қайраткер, халқымыздың мақтанышы, жазушы, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі болып табылады.
Оның қысқа да жарқын өмірі, жан-жақты зерттеушілік қызметі, философия, этнография, тарих, экономика, құқық, география, ауыз әдебиеті, әдебиет теориясымен тікелей байланысты.
Халықтың кемеліне келіп, өркендеу үшін ең алдымен азаттық пен білім керек деп өз дәуірінде ой қозғаған Шоқан Уәлиханов халық ауыз әдебиетін, ертегілерді, мақал-мәтелдерді, эпостық жырлар мен ғашықтық жырларды зерттеген. Жас кезінен-ақ аңыз-әңгімелерді, жыр-дастандарды тыңдап, оны ой елегінен өткізіп, жинақтай білді. Қазақ халқы аңыз ертегілерде ешкімге зияны жоқ сарыбас жыланды, пәк аққуды, үні әдемі көкекті, сыланған тотыны, сайраған бұлбұл мен сандуғашты қазақтар ешқашан балаға жәбірлетпеген. Шоқан Қашқарға барған сапарында ауыз әдебиеті үлгілерінің бірнеше түрлері мен аса сирек кездесетін кітаптар алып қайтқан. Қашқарда жүргенде қолына Тазкиряи Ходжагян деген жазба түскен, ол жазбада қожалар әулиетінің тарихы баяндалады. Қожалар тарихы, Тарихи-Рашиди кітабының жалғасы екенін анықтай түседі. Қазақ халқының ұлы перзенті Шоқан Қашқардан Сұлтан Бұғрахан тарихы, Тоғылық Темірхан тарихы, Қожалар тарихы т.б. сирек кездесетін шығыс қолжазбаларын жеке қаржысына сатып алады. Бұларға қосымша ұйғыр, иран тілдеріндегі тарихи жазбалар, шежірелер алып қайтады. Осы мысалдардан Шоқанның білімге, ғылымға ден қойғаны дәлелденеді.
Қазақ халқының тәрбиелік мәні зор асыл мұра, әдебиетіміздің көне бай салаларының бірі - мақал-мәтелдер. Мақалдарда халық ойынының ең түйінді, ең қысқа, дәл тұжырымдалған мәуелі жемісі жинақталған. Шоқан мынадай мақал-мәтелдерге көңіл аударған екен. Не ексең, соны орарсың, Ексең егін, аларсың тегін, Еңбегі көптің - өнбегі көп тәрізді тәрбиелік маңызы зор пайымдаулар, халқымыздың еңбекті қадір тұтқанынан сыр тартады. Ақыл сақалда емес, Құл князьдан артық біледі, бірақ айтуға дәрмен жоқ, Өткір пышақ қынға қас, өтірік сөз жанға қас, Жақсымен жолдас болсаң, жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа, Ақыл - дария екен, көңіл - дүлдүл екен, Сусыз жерде қамыс жоқ, азған елде намыс жоқ т.б. мақал-мәтелдердің ұтымды, ұтқыр жақтарына ерекше зер салған. Ал мақал-мәтелдер оқушы бойында адамгершілік, инабаттылық, кішіпейілділік қасиеттерін ұялататыны белгілі.
Сондай-ақ Шоқан эпостық жырлар мен ғашықтық жырларды да зерттей бастағаны мәлім. Ауыз әдебиетінің інжу-маржандары: Ләйлі-Мәжнүн, Қозы Көрпеш-Баян Сұлу, Қыз Жібек, Қыз Назым, Жүсіп-Зылиқа, Еңлік-Кебек сияқты ғашықтық дастандарды ұзақ таңға Шоқан сан рет тыңдаған және бала кезінен-ақ қағаз бетіне түсірген. Соның ішінде, әсіресе, халыққа өте кең тараған Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырына ерекше ден қойған.Қозы Көрпеш - Баян Сұлу дастанын орыстың ақыны А.С.Пушкин Оралға келгенде орыс тіліне аударып жазып алған екен. Қозы мен Баянның құрметіне қойылған ескерткіш Аягөз бекінісінен тоқсан шақырым жерде тұр. Шоқан әсіресе Шөже ақынның айтқан нұсқасын жазып алған. Шоқан Едіге туралы аңызды 1842 жылы Арыстанбай деген ақынның айтуымен жазып алған екен. Шоқанның осы еңбегін 1905 жылы профессор П.М.Мелиоранский Петербургте бастырып шығарған. Шоқан бұдан басқа Ер Тарғын, Қобыланды, Алпамыс т.б. эпостық жырларды зерттеген. Шоқанның ұзақ зерттегені Едіге батыр жыры.
Сондай-ақ Шоқан Уәлиханов психология ғылымында да із қалдырған. Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр түрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде басқа мәселелерден көбірек сөз болғаны -- халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинистік рухтағы орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың ондаған ғасырлық тарихы бар мәдениетіне қиянат жасалып, тіпті ұлттық психологиямызға күйе жағылып, екіншіс орттағыхалықдепкелгенібелгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, бұл білместіктен айтылған сөз, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи да көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани дүниесі бай, прогресс атаулыға ұмтылғыш, жаңалыққа бейім халық деп тебіренеді.
Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі -- сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы, деп жазды ол, бәрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Шоқанның психологиялық пікірлерінің екінші бір арнасы оның дін жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады.
Ш.Уәлиханов өзінің атақты "Жоңғар очерктері" арқылы әлемге танылды. Бұл ғылыми, әдеби, тарихи, публицистік құнды еңбек өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында Еуропа ғалымдарын, шетел баспасөзін, әсересе неміс зиялыларын өлең еткізді. "Жоңғар очерктері" Шоқанның ардақты есімін дүниеге асқақтата шарлатты.[3]
Ш. Уәлиханов Қашқарға барған сапарында көптеген материалдар, ауыз әдебиеті үлгілерінің бірнеше түрлерін, аса сирек кездесетін кітаптар алып қайтты. Этнографиялық очерктер, санақ мәліметтері, тарихи хабарлар, онда халық әдебиетінің үлгілері, білім, ғылым, оқу қырлары жинақталған деректер толы.[1]
Әлемдік әдебиет пен мәдениетен және оқу-ағарту ісінен хабардар болған Шоқан - түркі тектес халықтардың әдеби мұраларын да білгірлікпен зерттеген ұлы ғалым. Әсіресе, қырғыз елінің "Манас" жырына айырықша көңіл бөледі. "Манасты" өркениетті елдерге тұңғыш таныстырутиы Ш. Уәлиханов екенін мақтан етуге тиіспіз.[4]
Зерттеуші өзінің "Қырғыздар туралы жазбалар" еңбегінде халық есіңде, тамаша философ ретінде сақталған Асан қайғының Жырғаланда көшіп-қонып жүрген қазақ екенін, оның аты тек қазаққа ғана емес көрші қырғыз еліне де мәлім болып, "Манас" жырында кездесетін, зираты Ыстық көлдің маңында екенін ескертеді.[1]
Шоқан аса қабілетті қайсыбір жыршылар мен жыраулардың өміріне, олтуралы айтылған естелік аңыздарға, жыршылар мен жыраулардың өздері шығарған Ш.Уәлиханов зерттеулерінде "тарихи жыр" терминін қолданған. А.Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш" еңбегінде тарихи жырдың жанрлық ерекшелігіне мынандай анықтама берілген: "Тарихи жыр деп, тарихта болған оқиғалар, қазақтан шыққан адамдар турасында басқа жұрттардың тарихыңда жазылған мағлұматтар бар, халықтың өзінің есінен кетпеген, қазақ басынан кешірген оқиғалары толып жатыр, солар туралы өлең етіп шығарған сөздер болса, солар тарихи жыр болады". Шоқан XVIII-XIX ғасырларда, Абылай заманы тұсында ерекше дамыған тарихи жырларға зор мән берген. Ғалымның "XVIII ғасыр батырлары туралы тарихи аңыздар" атты еңбегіңде тарихи жырларда, аңыздарда есімдері зор сүйіспеншілікпен айтылатын тарихи тұлғаларға, олардың қаһармандығына ғылыми дәлдікпен, көркем барлау жасаған.[5]
Шоқан қазақтар суырып салмалық өнерге шебер келетінін атап көрсетеді. Зерттеушінің көшпелі елдердегі суырып салушылық өнердің жоғары дәрежеде дамығандығы жайлы пікірлері назар аударарлықтай мәнді. Өлең сөзді суырып салып айту, кідіру-мүдіру дегенді білмеу себебін өзінше тоишылай келіп, Шоқан: "Мұндай қасиеттің болуына көшпелілердің алаңсыз өмірі әсер етті ме, болмаса ұшы-қиыры жоқ жасыл дала мен моншақтай тізілген жұлдызды, көк ашық аспанды сұлу табиғат әсер етті ме, оләзір бізге мәлімсіз", - деп жазады және "қазақ ақындарының импровизаторлық өнері көшпелі елдің салт-тұрмысына байланысты ғасырлар бойы қалыптасқан ақындық дәстүр негізінде туып, дамыды"... "Импровизаторлық өнері жағынан қазақ ақындары көшпелі араб ақындарынан бір де бір кем түспейді", - деп салыстыра ой түйеді. Естеліктерден Ш. Уәлихановтың өнерге, оны баяндаушыға деген сүйіспеншілігің, екіншіден, ана тіліміздің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.