Ресей империясының мұсылман-түркі халықтарын біріктірудегі Иттифак-әль-муслимин мұсылмандар одағының атқарған рөлі
Ресей империясының мұсылман-түркі халықтарын біріктірудегі Иттифак-әль-муслимин мұсылмандар одағының рөлі.
Жоспар:
1. Кіріспе.
2. ИТТИФАҚ ӘЛ-МУСЛИМИН - РЕСЕЙ МҰСЫЛМАНДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ ЖОЛЫНДА
3. ИТТИФАК әл-Муслимин партиясының идеяларының жалғасы
4.
ІІ Николайдың 1905 жылы 6 (19) тамыздағы Мемлекеттік дума құру жөніндегі манифесі ағартушылық бағыттағы жәдидтік білім жүйесінің негізін салып, мұсылман мәдениеті мен білімін дамытуды мақсат еткен түркі-мұсылман интеллигенциясының саяси ұйым құруына түрткі болды.
1905 жылы 8 тамызда Түркістан өлкесі, Сібір, Қазақстан, Кавказ бен Қырымнан келген 150-ге жуық түркі-мұсылман саясаткері мен қайраткері Нижний Новгород қаласына жинала бастады. Түркі-мұсылман саясаткерлерінің Думада төбе көрсетуін қаламаған биліктің кедергісіне қарамастан, 13 тамыз күні Ока өзеніндегі кеме үстінде Бүкілресейлік мұсылмандардың бірінші съезі астыртын ашылып, 20 тамызға дейін жалғасты.
Ресей мұсылмандарының бірінші съезі Закавказия имамы Шакир Садық Рахманғұлының Құран оқумен ашылды. Бұл конгрестің барлық делегаттарын біріктіретін және мұсылмандық ерекшеліктерін көрсететін символ болды. Төраға болып сайланған И.Гаспринский бірінші сөзді А.-М.Топчибашевке берді. Әли Мардан-бек орыс мұсылмандарының саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық және діни мәселелеріне талдау жасалған ұзақ баяндама жасады [18].
Белгілі жәдидшіл Исмаил Гаспралыны төрағалыққа сайлаған алғашқы құрылтай съезде патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен мұсылмандардың құқығы тапталғаны сынға алынды. Сөйтіп Ресей азаматттарының тіліне, дініне, нәсіліне, ұлтына, жынысына қарамай тең құқығы болуын талап еткен шешім қабылданды.
Осы съезд үстінде Ресей мұсылмандарының іс-әрекетін бір ізге түсіретін бүкілресейлік мұсылмандар ұйымы - Иттифақ әл-Муслимин (Мұсылмандар одағы) қозғалысын құру жөнінде уағда жасалды.
Делегаттар бұл съезді Ресей мұсылмандарының өміріндегі тарихи оқиға деп бағалап, мұсылмандар арасында 15 тамызды жыл сайын атап өту жөнінде қаулы алды.
Съезд тапсырмасы бойынша мұсылман қозғалысының жетекшілері Әлимардан Топшыбашев пен Әбдурашид Ибрагимов қыркүйек айынан бастап ұйымның бағдарламасы мен жарғысын әзірлеуге кірісті. Иттифақ әл-Муслимин қозғалысының Қазан комитеті қараша айында бірнеше рет мәжіліс жасап, қозғалысты партияға айналдыратын негізгі құжаттарды жасап шықты.
Құрылтайға жиналғандар арасында белгілі кәсіпкер-миллионерлер көп еді. Кейбір зерттеушілер 1906 жылы ақпанда өтетін сайлау кампаниясына арналған мұсылмандардың қаржы мәселесін осы съезде миллионерлер өз мойнына алды деп санайды.
Қабылданған қаулының мағынасы келесідей болды: Империяның әр түрлі провинциялары мен аймақтарынан келген барлық сыныптағы мұсылмандардың кездесуі, Ресейдегі қазіргі мемлекеттік өмірдің көтерген мәселелері, сондай -ақ мұсылмандардың ерекше қажеттіліктері мен артықшылықтарына қатысты мәселелер талқыланды. , ағымдағы оқиғалар тұрғысынан, Нижний Новгородтағы конгресте (Ока өзеніндегі Густав Струве пароходында) 1905 ж. 15 тамызда табылды:
1. Сонымен қатар Ресейдің барлық аймақтарының мұсылмандарын әлеуметтік, мәдени, саяси сұраныстар мен қазіргі орыс өмірінің міндеттері негізінде жақындастыру қажет.
2. Бұл міндеттерге қол жеткізу мен жүзеге асыруда озық орыс қоғамының мұраттарымен бөлісетін мұсылмандардың прогрессивті бөлігі еркін сайланған халық өкілдерінің заңнамаға қатысуы негізінде елде құқықтық тәртіпті орнату мағынасында әрекет етеді.
3. Бұл мақсаттарға жету мұсылмандар орыс халқымен тең құқықтарға ие болған кезде мүмкін болатынын түсіну, мұсылмандардың прогрессивті бөлігі барлық заңды әдістермен мұсылмандарға қатысты қазіргі кездегі барлық жеңілдіктер мен шектеулерді жою мағынасында әрекет етеді. заңдар, үкіметтік бұйрықтар мен әкімшілік тәжірибе және мұсылмандардың Ресей мемлекетінің тұрғындарымен барлық құқықтары, саяси, азаматтық және діни теңдігі.
4. Мұсылмандар өз қызметтерін ұлттық өмірдің нақты және әлеуетті қажеттіліктері мен сұраныстарына сәйкес бағыттайды, олар көмегімен мұсылмандардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын, қазіргі өмірдің идеологиялық принциптерін тарататын және тарататын барлық мектептер ашуға тырысу керек. кітаптар, газеттер мен журналдар, халықтық курстар, кітапханалар. оқу және ұқсас білім беру мекемелері.
5. Барлық қойылған мақсаттарға сәтті жету үшін мұсылмандардың мерзімді құрылтайлары басқаратын жергілікті межлистер құрылады [21].
Қабылданған конгрестің қарарының тармақтарын талдау сол кезде оның либералды сезім шеңберінен шықпағанын, үкіметке және ОМДС -ға нақты талаптар қоймағанын көрсетеді [22]. Туылған ұйымның нақты белгіленген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мақсаттарын жүзеге асырудың нақты және біркелкі тұжырымдамаларының, дәйектілігі мен әдістерінің болмауы [23] бірқатар ойлар мен алдын ала жалпылауға әкеледі.
Ресей мұсылмандарының бірінші съезі саяси түрікшіліктің айқын көріністерін көрсетті [28]. I Бүкілресейлік мұсылмандар съезінің 1905 жылғы 15 тамыздағы жиналысының қарарында мұсылмандар тағайындау мүмкіндігін жіберіп алмау керек деген ой формада сәтсіз, бірақ мазмұнында айқын түрде айтылды.
және революция жағдайында өз мүдделерін жүзеге асырады. Біз бұл ойды қарардың бірінші абзацының мәтінімен дәлелдейміз: Мұсылмандардың саясатқа, мәдениетке және Ресейдегі қазіргі жағдайды қолдануға байланысты бірігуі сөзсіз болды [29].
Алғашқы съездің сақталған бірнеше құжаттары, жалпы алғанда, бұл құрылтай оқиғасы мұсылмандық партияны құру жолындағы кезекті және аралық кезең болды деп сенуге мүмкіндік береді. Оның шешімдері өте түсініксіз және айқын саяси белгілерге ие болмады. Олар діни және конфессиялық ерекшеліктерге ие болмады, бірақ діни коннотациямен этномәдени бірлестік қызметінің туындыларына ұқсады [30]. Шын мәнінде, съездің қарары - жалпы декларация.
Иттифақ әл-Муслимин (Мұсылмандар одағы) партиясының жарғысы 1905 жылдың қыркүйек айында жасалды. Бұл партияның құрылуына әуел бастан қарсы болған ресми билік ақыры оны қолдаушыларды ыдырату мақсатында консервативті көзқарастағы қадимшілдерге Сират әл-Мустақим (Тура жол) партиясын құрып берді.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Ресейдегі мұсылман ұлттар арасында жаңашылдар, яғни жәдидшілдер деген атаумен белгілі ағартушылық ағым қазіргі тарих ғылымында түркі-мұсылман қозғалысы немесе түркі ұлттық қозғалысы деп те аталады.
Негізінен Еуропадағы байырғы жоғары оқу орнынан білім алған татар интеллигенциясы ұйытқы болған бұл қозғалысқа башқұрт, әзербайжан зиялыларымен қатар ХХ ғасырдың бас кезінде Қазан, Уфа, Санкт-Петербургте оқыған қазақ интеллигенциясы да қосылды.
ІІ Николайдың 1905 жылы 6 (19) тамыздағы Мемлекеттік дума құру жөніндегі манифесі ағартушылық бағыттағы жәдидтік білім жүйесінің негізін салып, мұсылман мәдениеті мен білімін дамытуды мақсат еткен түркі-мұсылман интеллигенциясының саяси ұйым құруына түрткі болды.
Николай ІІ 18 ақпанда халықтан сайланған адамдарды заңдық жобаларды дайындауға және талқылауға қатыстыру туралы Ішкі істер министрі А.Булыгин әзірлеген рескриптке қол қойды. Сол күні жеке адамдар мен ұжымдарды мемлекет қызметі мен халықтың әл-қуатын жетілдіре түсуге байланысты өз ұсыныстарын орталық билікке жеткізуге шақырған құжат та өмірге келді. Мұның артынша 17 сәуірде дін еркіндігі жөнінде жарлық шықты. Бұл құжаттар халықтың көңіл-күйін көтеріп, олардың саяси өмірге құлшына араласуына жол ашты. Ресей империясында 1905 жылы қалыптасқан саяси ахуал ұлттық езгіні бастан кешіріп жатқан халықтардың азаттық қозғалысының жаңа сатыға көтерілу кезеңін бастап берді.
Ресей мұсылмандарының көңіл күйіне әсер еткен дін еркіндігі жөніндегі жарлықтың шығарылуына шоқындыру ісінде аса белсенділік танытқан Қасиетті Синодтың оберпрокуроры К.П.Победоносцев барынша наразылық танытты. Мұны К.П.Победоносцевтің іс-қағаздары ішінен табылған император атына жазылған төмендегі хат мазмұны айғақтайды. Онда: Мұсылмандық насихатқа ерік берілмекші. Бұл іс өте қауіпті. Ислам бір сәтке де өз қаруын қолынан тастамайтын орасан зор күш, бұл күшпен үздіксіз күрес жүргізу керектігі ғасырлар бойғы тарихтан қалған өсиет. ...Онымен рухани негізде күрес жүргізу мүмкін емес, себебі діни миссиялар нәтижесіз, жеміссіз болуда... Мұсылмандық ілімге еркіндік берген кезде барлық бұратаналар біртіндеп мұсылманға айналып, орыс губернияларында орасан зор күшке айналады, - делінген.
1905 ж. саяси оқиғалар туралы алғашқы хабарлар қазақ даласына жетісімен Ә.Бөкейханов атап көрсеткендей бүкіл дала саясат аясына тартылып, азаттық үшін қозғалыс тасқыны құрсауына енді. Сол кезеңдегі әкімшілік орындарына түскен мәліметтердің бірінде: Патша үкімдері жариялануынан бері қарай қазақ жұрты мерзімді басылымдарға қызығушылықпен зер сала қарай бастады. Сауаты барлардың көпшілігі астаналық газеттерді жаздырып алуда. Қырғыздар арасында бұрын-соңды болмаған құбылыстар байқалуда, - делінген. Қазақ даласында байқалмаған мұндай құбылыстардың бірі өлкенің барлық елді мекендеріне қазақтардың үлкенді-кішілі жиылыстарының өткізіле бастауы еді. Мұндай жиылыстарда қазақ жұртының көкейтесті мұқтаждықтары талқыланып, ол жөнінде орталық өкімет орындарына тапсыруға петициялар (тілек-арыз) әзірленді. Осылайша қазақ даласындағы саяси күрес патшаға, орталық билікке петиция жазып тапсыру түрінде көрініс ала бастады.
Қазақ елінің мұң-мұқтажын білдірген петицияларды жазып, оны тиісті орындарына тапсыру ісі 1905ж. көктем айларында-ақ қолға алынған еді. Мәселен, 1905 ж. сәуірде 2-інде Ақмола қаласындағы Халфин деген қазақ саудагерлерінің үйінде жиналыс етіп, Петерборға барып петиция тапсыру үшін арнайы делегация сайлап жіберу мәселесі қарастырылған.
Қазақ даласынан петициялар арнайы делегация жіберу арқылы да, сонымен бірге жеделхатпен де жолданған. Петицияларды жазып тапсыру ісіне сан жағынан аз болғанымен, саяси күреске ысыла бастаған ұлттық интеллигенция өкілдері де атсалысты.
Қазақтардың орталық билік орындарына тапсырған петицияларында жерді тартып алуға, салықтың ауырлығына, төменгі басқару органдары мен патша чиновниктерінің тарапынан озбырлық, қиянат, қоқан-лоққы жасалуына наразылық білдірді. Сонымен бірге өздерінің діни істерін Орынбор муфтилігіне қарату, қазақ арасындағы оқу-ағарту ісін ретке келтіру және әлкеге земство енгізу сұралды.
Осы кезеңде Ресей мұсылман халықтарының талап-тілектерін тұжырымдап, олардың саяси әрекеттерін бір ізге түсіру ниетінде жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу мәселесі көтеріле бастады. Бұл мәселені А.Ибрагимов 1905 ж. наурыз айында Қазан қаласында татар азаматтары бас қосқан жиналыста көтерген еді. А.Ибрагимовтың ұсынысын Ж.Акчурин, С.Алкин секілді татар зиялылары тарапынан қолдаушылық тапты. Болашақ съезге Қырым, Кавказ, Түркістан, дала облыстары, Сібір өкілдерінің толық қатысуына басты назар аударылды. Жиналыста съез жасау үшін алдын ала мәжіліс өткізіп алу қажет деген шешім қабылданды. Ол мәжіліске съездің өткізілетін орны мен мерзімі белгіленуі тиіс болды. Бұл мәжіліс 1905ж. сәуір айының басына қарай Петербор қаласында өтетін болып белгіленді. Жиналысқа қатысушылар атынан И.Гаспринский мен А.Топчибашевқа жеделхат жолданып, Петерборда өтетін мәжіліске кешікпей келулері хабарланды.
Осылайша, жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу мәселесін қарастырған мәжіліс 1905 ж. 8 сәуірде Петербор қаласында өтті. Оған И.Гаспринкий, А.Топчибашев, Ж.Акчурин секілді қайраткерлермен бірге Петербор қаласындағы Мұсылмандық қайырымдылық қоғамы мүшелері де қатысты. Мәжілісте болашақ съездің өткізілетін орны мен мерзімі белгіленді. Мәжілістің ұйғарымы бойынша жалпы ресейлік мұсылман съезі Нижний-Новгород қаласында тамыз айында өтетін болды. Съездің тура осы мерзімге қойылуында төмендегідей себептер ескерілді: біріншіден, Нижний Новгородта тамыз айында түрлі елді мекендерінен саудагерлер ағылып келетін жәрмеңке өтетін, екіншіден, жәрмеңке кезінде съез жасау патша тыңшыларының, үкімет орындарының назарын көп аудартпайтын-ды. Мәжілістің бұл шешімі Чистопель қаласында (Қазан губерниясы) мамырда өткен мұсылмандар жиналысында да қаралды. Бұл жиналысқа негізінен татар-башқұрт зиялылары қатысқан еді.
Міне осындай әзірлік жұмыстарынан кейін Тәржіман, Каспий газеттерінің бетінде жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу жайлы мақалалар жарияланып, мұсылман елді мекендеріне, соның ішінде қазақ облыстарында да жеделхаттар жөнелтіле бастады
Жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу жайлы Петербор қаласына петициялар тапсыруға келген делегациялар арқылы да тарады. Петербор қаласында мұсылман съезін өткізу жайлы мәжіліс өтіп жатқан кезде және одан кейін де Қырымнан, Кавказдан, қазақ даласынан және т.б. жерлерден петиция тапсыруға келген делегация өкілдері А.Ибрагимовпен жолығып, кеңесіп отырған. Мәселен, Торғай және Орал облыстарынан келген, құрамында Б.Қаратаев бар қазақ делегациясының өкілдері А.Ибрагимовпен жолыққан. Оған қазақтардың бастан кешіп жатқан ауыр халін баяндап, діни істерін Орынбор муфтилігіне қарату басты талаптырының бірі екендігін білдірген. Сонымен бірге А.Ибрагимовке бұл делегация өкілдері өздерінің барлық әрекетте мұсылмандармен болғысы келетіндіктерін айтқан.
Жалпы ресейлік мұсылман съезін өткізу туралы хабарлар империядағы мұсылман елді мекендеріне жетісімен 1905 ж. тамыз айына қарай Нижний Новгород қаласына Түркістаннан, Сібірден, қазақ даласынан, Қырымнан, Кавказдан жіберілген өкілдер жинала бастады. Нижний-Новгород қаласында осы кезде өтіп жатқан жәрмеңке негізінен 1500 мұсылман жиналған еді.
Съездің ашылу қарсаңында, 13 тамызда, делегаттардың А.Ибрагимов, И.Гаспринский, А.Топчибашев секілді белсенді өкілдері алдын-ала бас қосқан съездің бағдарламасын жасады. Онда Ресей мұсылмандарын өзара байланыстыратын ұйым құру мәселесі ең басты мәселе етіліп қойылды. Бұдан соң съезді өткізуге рұқсат алу үшін бірнеше делегаттар Нижний-Новгородтың губернаторына жіберілді. Бірақ губернатор қаланың әскери жағдайда екенін желеу етіп, съезге рұқсат етпеді.
Әйтсе де делегаттар алған беттерінен қайтпай, 15 тамыз күні жасырын түрде Оқа өзеніндегі Гыстав Струве кемесінде тұңғыш жалпыресейлік мұсылман съезін өткізді. Съезге қатысушылардың жаопы саны 150-ге жуық болды. Оның ішінде қазақ өкілдерінен көкшетаулық молда Шаһмардан Қосшығұлов та бар еді.
Ресей мұсылмандарының тұңғыш съезінің төрағасы И.Гаспринский болды. Съезд азербайжан халқының өкілі А.Топчибашевтың: Уа, дінге берік бауырлар! Осы күн мәңгі есімізден шықпас. Бұл күн бұдан соң да Ресей мұсылмандарының жыл сайынғы ұлттық мейрамдарының бірі болатынына шүбә келтірмеймін. Біз тегіміз, дініміз, тағдырымыз бір түрік балаларымыз, - деп, мұсылман халықтарын бірлікке шақырған сөзімен ашылды.
Өзі бас аяғы бір-ақ күнге (дәлірек айтсақ 13 сағатқа) созылған съезде сөйлеушілер мұсылман халықтарының отаршылдықтан ғана емес, шоқындыру саясатынан көрген жәбірін, тұрмысының ауырлығын, азаматтық құқығының бұрмаланып келе жатқанын тілге тиек ете отырып, бұдан былай Ресей азаматтарының тіліне, дініне, жынысына, ұлтына қарамай тең құқықта болу қажеттігін баса көрсетті. Делегаттар 6 тамызда шыққан патша манифесіне өз ризашылықтарын білдірді. Бұл манифест бойынша Ресей мұсылмандарына да Мемлекеттік думаға сайлау құқығы берілген еді. Осыған орай делегаттар атынан императорға 6 тамыздағы манифест мұсылмандарға рух беруде деп, өз ризашылықтарын білдіре жеделхат жолдады.
Делегаттар бұл съезді Ресей мұсылмандарының өміріндегі тарихи оқиға деп бағалап, әр жыл 15 тамыз күні мұсылман елді мекендерінде мейрам ретінде аталып өтсін деген қаулы шығарды (ТРМА, 139: 65-п.).
Мұсылман съезіне жиналған делегаттардың барлығы Ресей мұсылмандарын өзара байланыстырып, іс-әрекетін бір ізге түсіріп отыратын саяси ұйым құру қажеттігін бір ауыздан қолдады. Бұл ұйымның бағдарламасы мен жарғысын әзірлеу А.Топчибашев пен А.Ибрагимовке тапсырылды. Съездің қабылдаған қарарында:
1. Ресейдің барлық облыстарындағы мұсылмандарды қазіргі орыс өмірінің қоғамдық-мәдени және саяси сұраныстары мен міндеттері негізінде жақындастыра түсу қажет.
2. Бұл міндетке қол жеткізіп, оны жүзеге асыруда мұсылмандардың прогрессивті тобы алдыңғы қатарлы орыс қоғамының идеалдарын бөлісе отырып, елде құқықтық тәртіптің орнығуы жолында іс-әрекет етеді.
3. Алға қойылған мақсатқа мұсылмандар орыс тұрғындарымен бірдей құқықта болғанда ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан мұсылмандардың прогрессивті тобы осы күнгі ережелер, үкімет орындарының нұсқаулары негізінде мұсылмандарға жасалатын шектеушіліктер мен кемсітушіліктерді алып тастауда барлық заңды шараларды қолданып, мұсылмандарды орыс тұрғындарымен саяси, азаматтық және діни құқықтары жағынан толық теңестіру жолында іс-әрекет етеді.
4. Мұсылмандар өз қызметін жалпы мемлекеттік мүдделер мен сұраныстарға сай бағыттайды. ...Мұсылмандардың қажетіне сай әртүрлі мектептер ашуға талпыну керек. Бүгінгі өмірді кітап, газет-журналдар арқылы ... кітапхана, оқу залдары секілді мәдени ағартушылық бағыттағы ұйымдар арқылы кең насихаттау керек.
5. Алға қойған мақсаттарға қол жеткізу үшін мерзімді түрде өтіп отыратын мұсылман съездерінің басшылығына негізделген жергілікті жерлерде ұйымдар (меджлистер) құрылсын, - деп көрсетілді.
Қабылданған бұл қарардан съез делегаттарының мұсылман халықтарын тапқа, жікке бөлмей, олардың орыс хылқымен тең құқықта болуын талап еткенін; отаршыл жүйемен күресте орыс және басқа да халықтардың демократиялық күштермен бір болу қажеттігін ұғынғанын: мұсылман халықтарының мүддесін қорғауды қарулы күрес тәсілімен емес, тек заңды орындар (Мемлекеттік дума) арқылы шешуге басты көңіл аударғанын және бұл істе бүкіл Ресей мұсылмандарының саяси күштерін біріктіруге ерекше мән бергенін аңғаруға болады.
Революциялық өрлеу барысында өмірге келген 1905 жылғы 17 қазанда жарық көрген манифесттің тек метрополия тұрғындарына ғана емес, сонымен қатар ұлттық аймақтарға да үлкен ықпалы болды. Бостандық манифесі атанған бұл құжатта жеке адамның құқығына қол сұқпу, ұждан бостандығы сияқты мызғымас принциптер негізінде халыққа азаматтық бостандықты сыйлау, кешіктірмей Думаға сайлау өткізу жөнінде айтылған болатын. Бұл манифест жарық көрісімен барлық мұсылман елді мекендеріне орыс тілінен аударылып таратылды. Мұсылман зиялылары бұл құжатты халықтың саяси белсенділігін арттыру, саяси сауатын көтеру үшін пайдаланып қалуға тырысты. Сол мақсатта 1905 жылдың соңына қарай Орынборда, Семейде, Петропавлда (Қызылжарда), Астраханьда мұсылмандық қоғамдар құрылып өз жұмысына кірісе бастады. Бұл қоғамдар Орынбор мен Семейде Мұсылман қоғамы, Астрахань мен Петропавлда (Қызылжарда) Жамиғат исламие (Ислам қоғам) деп аталды. Құрылған қоғамдардың атаулары әртүрлі болғанымен атқарар қызметтері бірдей еді. Орынбор қаласында құрылған мұсылмандық қоғамының мақсаты жайлы оның жарғысында былай делінген: Мұсылман қоғамының мақсаты 1905 ж. 17 қазандағы манифеске сәйкес туындаған саяси, экономикалқы ахуалмен мұсылман дініндегілерді жан-жақты таныстыру. Материалдық көмекке мұқтаж мұсылмандарға жәрдем ұйымдастыру (РФМА, 74 т.: 14).
17 қазан манифесінен кейінгі ірі оқиғалардың бірі түз халықтарын азаттық күресте жақындастыра түскен Автономистер одағының құрылуы болды. Бұл ұйым Ресей империясының қол астындағы ұлттар мен ұлыстардың өзін-өзі билеуін, яғни автономия алуын жақтаған саяси күрескер поляк лингвист ғалым, профессор И.А.Бодуэн де Куртэненің ұйымдастыруымен 1905 ж. қараша айында құрылған болатын. Мұсылман зиялы қауым өкілдерінің бір тобы соның төңірегінде топтасты, А.Ибрагимов Автономистер одағының қызметіне тікелей араласып, автономистер съезін өткізу үшін елдің түпкір-түпкіріне хаттар жазып, ел арасындағы беделді азаматтарды шақырды. 1905 ж. 19 қарашада Петербор қаласында өткен автономистер съезіне М.Тынышбаев қатысқан еді. Бұл съезге азербайжандықтардан 2, армяндардан 17, грузиндерден 5, белорустардан 5, еврейлерден 7, қазақтардан 1, латыштардан 1, литвалықтардан 8, поляктардан 5, татарлардан 3, украиндықтардан 18, эстондықтардан 1 өкіл қатысты. Жалпы съезге 83 кісі жиналды.
Автономистер съезінің күн тәртібіне империяны федерациялық негізде құрып, әр ұлтқа автономия әперу, езгідегі ұлттардың одағын құру секілді маңызды мәселелер қойылды. Үш күнге созылған бұл съезде мұсылман халықтарының өкілінен А.Ибрагимов пен М.Тынышбаев сөз алып, өз ұлттарының бастан кешіп жатқан ахуалына көпшілік назарын аударды. А.Ибрагимов өз сөзінде ... жалғасы
Жоспар:
1. Кіріспе.
2. ИТТИФАҚ ӘЛ-МУСЛИМИН - РЕСЕЙ МҰСЫЛМАНДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ ЖОЛЫНДА
3. ИТТИФАК әл-Муслимин партиясының идеяларының жалғасы
4.
ІІ Николайдың 1905 жылы 6 (19) тамыздағы Мемлекеттік дума құру жөніндегі манифесі ағартушылық бағыттағы жәдидтік білім жүйесінің негізін салып, мұсылман мәдениеті мен білімін дамытуды мақсат еткен түркі-мұсылман интеллигенциясының саяси ұйым құруына түрткі болды.
1905 жылы 8 тамызда Түркістан өлкесі, Сібір, Қазақстан, Кавказ бен Қырымнан келген 150-ге жуық түркі-мұсылман саясаткері мен қайраткері Нижний Новгород қаласына жинала бастады. Түркі-мұсылман саясаткерлерінің Думада төбе көрсетуін қаламаған биліктің кедергісіне қарамастан, 13 тамыз күні Ока өзеніндегі кеме үстінде Бүкілресейлік мұсылмандардың бірінші съезі астыртын ашылып, 20 тамызға дейін жалғасты.
Ресей мұсылмандарының бірінші съезі Закавказия имамы Шакир Садық Рахманғұлының Құран оқумен ашылды. Бұл конгрестің барлық делегаттарын біріктіретін және мұсылмандық ерекшеліктерін көрсететін символ болды. Төраға болып сайланған И.Гаспринский бірінші сөзді А.-М.Топчибашевке берді. Әли Мардан-бек орыс мұсылмандарының саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық және діни мәселелеріне талдау жасалған ұзақ баяндама жасады [18].
Белгілі жәдидшіл Исмаил Гаспралыны төрағалыққа сайлаған алғашқы құрылтай съезде патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен мұсылмандардың құқығы тапталғаны сынға алынды. Сөйтіп Ресей азаматттарының тіліне, дініне, нәсіліне, ұлтына, жынысына қарамай тең құқығы болуын талап еткен шешім қабылданды.
Осы съезд үстінде Ресей мұсылмандарының іс-әрекетін бір ізге түсіретін бүкілресейлік мұсылмандар ұйымы - Иттифақ әл-Муслимин (Мұсылмандар одағы) қозғалысын құру жөнінде уағда жасалды.
Делегаттар бұл съезді Ресей мұсылмандарының өміріндегі тарихи оқиға деп бағалап, мұсылмандар арасында 15 тамызды жыл сайын атап өту жөнінде қаулы алды.
Съезд тапсырмасы бойынша мұсылман қозғалысының жетекшілері Әлимардан Топшыбашев пен Әбдурашид Ибрагимов қыркүйек айынан бастап ұйымның бағдарламасы мен жарғысын әзірлеуге кірісті. Иттифақ әл-Муслимин қозғалысының Қазан комитеті қараша айында бірнеше рет мәжіліс жасап, қозғалысты партияға айналдыратын негізгі құжаттарды жасап шықты.
Құрылтайға жиналғандар арасында белгілі кәсіпкер-миллионерлер көп еді. Кейбір зерттеушілер 1906 жылы ақпанда өтетін сайлау кампаниясына арналған мұсылмандардың қаржы мәселесін осы съезде миллионерлер өз мойнына алды деп санайды.
Қабылданған қаулының мағынасы келесідей болды: Империяның әр түрлі провинциялары мен аймақтарынан келген барлық сыныптағы мұсылмандардың кездесуі, Ресейдегі қазіргі мемлекеттік өмірдің көтерген мәселелері, сондай -ақ мұсылмандардың ерекше қажеттіліктері мен артықшылықтарына қатысты мәселелер талқыланды. , ағымдағы оқиғалар тұрғысынан, Нижний Новгородтағы конгресте (Ока өзеніндегі Густав Струве пароходында) 1905 ж. 15 тамызда табылды:
1. Сонымен қатар Ресейдің барлық аймақтарының мұсылмандарын әлеуметтік, мәдени, саяси сұраныстар мен қазіргі орыс өмірінің міндеттері негізінде жақындастыру қажет.
2. Бұл міндеттерге қол жеткізу мен жүзеге асыруда озық орыс қоғамының мұраттарымен бөлісетін мұсылмандардың прогрессивті бөлігі еркін сайланған халық өкілдерінің заңнамаға қатысуы негізінде елде құқықтық тәртіпті орнату мағынасында әрекет етеді.
3. Бұл мақсаттарға жету мұсылмандар орыс халқымен тең құқықтарға ие болған кезде мүмкін болатынын түсіну, мұсылмандардың прогрессивті бөлігі барлық заңды әдістермен мұсылмандарға қатысты қазіргі кездегі барлық жеңілдіктер мен шектеулерді жою мағынасында әрекет етеді. заңдар, үкіметтік бұйрықтар мен әкімшілік тәжірибе және мұсылмандардың Ресей мемлекетінің тұрғындарымен барлық құқықтары, саяси, азаматтық және діни теңдігі.
4. Мұсылмандар өз қызметтерін ұлттық өмірдің нақты және әлеуетті қажеттіліктері мен сұраныстарына сәйкес бағыттайды, олар көмегімен мұсылмандардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын, қазіргі өмірдің идеологиялық принциптерін тарататын және тарататын барлық мектептер ашуға тырысу керек. кітаптар, газеттер мен журналдар, халықтық курстар, кітапханалар. оқу және ұқсас білім беру мекемелері.
5. Барлық қойылған мақсаттарға сәтті жету үшін мұсылмандардың мерзімді құрылтайлары басқаратын жергілікті межлистер құрылады [21].
Қабылданған конгрестің қарарының тармақтарын талдау сол кезде оның либералды сезім шеңберінен шықпағанын, үкіметке және ОМДС -ға нақты талаптар қоймағанын көрсетеді [22]. Туылған ұйымның нақты белгіленген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мақсаттарын жүзеге асырудың нақты және біркелкі тұжырымдамаларының, дәйектілігі мен әдістерінің болмауы [23] бірқатар ойлар мен алдын ала жалпылауға әкеледі.
Ресей мұсылмандарының бірінші съезі саяси түрікшіліктің айқын көріністерін көрсетті [28]. I Бүкілресейлік мұсылмандар съезінің 1905 жылғы 15 тамыздағы жиналысының қарарында мұсылмандар тағайындау мүмкіндігін жіберіп алмау керек деген ой формада сәтсіз, бірақ мазмұнында айқын түрде айтылды.
және революция жағдайында өз мүдделерін жүзеге асырады. Біз бұл ойды қарардың бірінші абзацының мәтінімен дәлелдейміз: Мұсылмандардың саясатқа, мәдениетке және Ресейдегі қазіргі жағдайды қолдануға байланысты бірігуі сөзсіз болды [29].
Алғашқы съездің сақталған бірнеше құжаттары, жалпы алғанда, бұл құрылтай оқиғасы мұсылмандық партияны құру жолындағы кезекті және аралық кезең болды деп сенуге мүмкіндік береді. Оның шешімдері өте түсініксіз және айқын саяси белгілерге ие болмады. Олар діни және конфессиялық ерекшеліктерге ие болмады, бірақ діни коннотациямен этномәдени бірлестік қызметінің туындыларына ұқсады [30]. Шын мәнінде, съездің қарары - жалпы декларация.
Иттифақ әл-Муслимин (Мұсылмандар одағы) партиясының жарғысы 1905 жылдың қыркүйек айында жасалды. Бұл партияның құрылуына әуел бастан қарсы болған ресми билік ақыры оны қолдаушыларды ыдырату мақсатында консервативті көзқарастағы қадимшілдерге Сират әл-Мустақим (Тура жол) партиясын құрып берді.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Ресейдегі мұсылман ұлттар арасында жаңашылдар, яғни жәдидшілдер деген атаумен белгілі ағартушылық ағым қазіргі тарих ғылымында түркі-мұсылман қозғалысы немесе түркі ұлттық қозғалысы деп те аталады.
Негізінен Еуропадағы байырғы жоғары оқу орнынан білім алған татар интеллигенциясы ұйытқы болған бұл қозғалысқа башқұрт, әзербайжан зиялыларымен қатар ХХ ғасырдың бас кезінде Қазан, Уфа, Санкт-Петербургте оқыған қазақ интеллигенциясы да қосылды.
ІІ Николайдың 1905 жылы 6 (19) тамыздағы Мемлекеттік дума құру жөніндегі манифесі ағартушылық бағыттағы жәдидтік білім жүйесінің негізін салып, мұсылман мәдениеті мен білімін дамытуды мақсат еткен түркі-мұсылман интеллигенциясының саяси ұйым құруына түрткі болды.
Николай ІІ 18 ақпанда халықтан сайланған адамдарды заңдық жобаларды дайындауға және талқылауға қатыстыру туралы Ішкі істер министрі А.Булыгин әзірлеген рескриптке қол қойды. Сол күні жеке адамдар мен ұжымдарды мемлекет қызметі мен халықтың әл-қуатын жетілдіре түсуге байланысты өз ұсыныстарын орталық билікке жеткізуге шақырған құжат та өмірге келді. Мұның артынша 17 сәуірде дін еркіндігі жөнінде жарлық шықты. Бұл құжаттар халықтың көңіл-күйін көтеріп, олардың саяси өмірге құлшына араласуына жол ашты. Ресей империясында 1905 жылы қалыптасқан саяси ахуал ұлттық езгіні бастан кешіріп жатқан халықтардың азаттық қозғалысының жаңа сатыға көтерілу кезеңін бастап берді.
Ресей мұсылмандарының көңіл күйіне әсер еткен дін еркіндігі жөніндегі жарлықтың шығарылуына шоқындыру ісінде аса белсенділік танытқан Қасиетті Синодтың оберпрокуроры К.П.Победоносцев барынша наразылық танытты. Мұны К.П.Победоносцевтің іс-қағаздары ішінен табылған император атына жазылған төмендегі хат мазмұны айғақтайды. Онда: Мұсылмандық насихатқа ерік берілмекші. Бұл іс өте қауіпті. Ислам бір сәтке де өз қаруын қолынан тастамайтын орасан зор күш, бұл күшпен үздіксіз күрес жүргізу керектігі ғасырлар бойғы тарихтан қалған өсиет. ...Онымен рухани негізде күрес жүргізу мүмкін емес, себебі діни миссиялар нәтижесіз, жеміссіз болуда... Мұсылмандық ілімге еркіндік берген кезде барлық бұратаналар біртіндеп мұсылманға айналып, орыс губернияларында орасан зор күшке айналады, - делінген.
1905 ж. саяси оқиғалар туралы алғашқы хабарлар қазақ даласына жетісімен Ә.Бөкейханов атап көрсеткендей бүкіл дала саясат аясына тартылып, азаттық үшін қозғалыс тасқыны құрсауына енді. Сол кезеңдегі әкімшілік орындарына түскен мәліметтердің бірінде: Патша үкімдері жариялануынан бері қарай қазақ жұрты мерзімді басылымдарға қызығушылықпен зер сала қарай бастады. Сауаты барлардың көпшілігі астаналық газеттерді жаздырып алуда. Қырғыздар арасында бұрын-соңды болмаған құбылыстар байқалуда, - делінген. Қазақ даласында байқалмаған мұндай құбылыстардың бірі өлкенің барлық елді мекендеріне қазақтардың үлкенді-кішілі жиылыстарының өткізіле бастауы еді. Мұндай жиылыстарда қазақ жұртының көкейтесті мұқтаждықтары талқыланып, ол жөнінде орталық өкімет орындарына тапсыруға петициялар (тілек-арыз) әзірленді. Осылайша қазақ даласындағы саяси күрес патшаға, орталық билікке петиция жазып тапсыру түрінде көрініс ала бастады.
Қазақ елінің мұң-мұқтажын білдірген петицияларды жазып, оны тиісті орындарына тапсыру ісі 1905ж. көктем айларында-ақ қолға алынған еді. Мәселен, 1905 ж. сәуірде 2-інде Ақмола қаласындағы Халфин деген қазақ саудагерлерінің үйінде жиналыс етіп, Петерборға барып петиция тапсыру үшін арнайы делегация сайлап жіберу мәселесі қарастырылған.
Қазақ даласынан петициялар арнайы делегация жіберу арқылы да, сонымен бірге жеделхатпен де жолданған. Петицияларды жазып тапсыру ісіне сан жағынан аз болғанымен, саяси күреске ысыла бастаған ұлттық интеллигенция өкілдері де атсалысты.
Қазақтардың орталық билік орындарына тапсырған петицияларында жерді тартып алуға, салықтың ауырлығына, төменгі басқару органдары мен патша чиновниктерінің тарапынан озбырлық, қиянат, қоқан-лоққы жасалуына наразылық білдірді. Сонымен бірге өздерінің діни істерін Орынбор муфтилігіне қарату, қазақ арасындағы оқу-ағарту ісін ретке келтіру және әлкеге земство енгізу сұралды.
Осы кезеңде Ресей мұсылман халықтарының талап-тілектерін тұжырымдап, олардың саяси әрекеттерін бір ізге түсіру ниетінде жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу мәселесі көтеріле бастады. Бұл мәселені А.Ибрагимов 1905 ж. наурыз айында Қазан қаласында татар азаматтары бас қосқан жиналыста көтерген еді. А.Ибрагимовтың ұсынысын Ж.Акчурин, С.Алкин секілді татар зиялылары тарапынан қолдаушылық тапты. Болашақ съезге Қырым, Кавказ, Түркістан, дала облыстары, Сібір өкілдерінің толық қатысуына басты назар аударылды. Жиналыста съез жасау үшін алдын ала мәжіліс өткізіп алу қажет деген шешім қабылданды. Ол мәжіліске съездің өткізілетін орны мен мерзімі белгіленуі тиіс болды. Бұл мәжіліс 1905ж. сәуір айының басына қарай Петербор қаласында өтетін болып белгіленді. Жиналысқа қатысушылар атынан И.Гаспринский мен А.Топчибашевқа жеделхат жолданып, Петерборда өтетін мәжіліске кешікпей келулері хабарланды.
Осылайша, жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу мәселесін қарастырған мәжіліс 1905 ж. 8 сәуірде Петербор қаласында өтті. Оған И.Гаспринкий, А.Топчибашев, Ж.Акчурин секілді қайраткерлермен бірге Петербор қаласындағы Мұсылмандық қайырымдылық қоғамы мүшелері де қатысты. Мәжілісте болашақ съездің өткізілетін орны мен мерзімі белгіленді. Мәжілістің ұйғарымы бойынша жалпы ресейлік мұсылман съезі Нижний-Новгород қаласында тамыз айында өтетін болды. Съездің тура осы мерзімге қойылуында төмендегідей себептер ескерілді: біріншіден, Нижний Новгородта тамыз айында түрлі елді мекендерінен саудагерлер ағылып келетін жәрмеңке өтетін, екіншіден, жәрмеңке кезінде съез жасау патша тыңшыларының, үкімет орындарының назарын көп аудартпайтын-ды. Мәжілістің бұл шешімі Чистопель қаласында (Қазан губерниясы) мамырда өткен мұсылмандар жиналысында да қаралды. Бұл жиналысқа негізінен татар-башқұрт зиялылары қатысқан еді.
Міне осындай әзірлік жұмыстарынан кейін Тәржіман, Каспий газеттерінің бетінде жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу жайлы мақалалар жарияланып, мұсылман елді мекендеріне, соның ішінде қазақ облыстарында да жеделхаттар жөнелтіле бастады
Жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу жайлы Петербор қаласына петициялар тапсыруға келген делегациялар арқылы да тарады. Петербор қаласында мұсылман съезін өткізу жайлы мәжіліс өтіп жатқан кезде және одан кейін де Қырымнан, Кавказдан, қазақ даласынан және т.б. жерлерден петиция тапсыруға келген делегация өкілдері А.Ибрагимовпен жолығып, кеңесіп отырған. Мәселен, Торғай және Орал облыстарынан келген, құрамында Б.Қаратаев бар қазақ делегациясының өкілдері А.Ибрагимовпен жолыққан. Оған қазақтардың бастан кешіп жатқан ауыр халін баяндап, діни істерін Орынбор муфтилігіне қарату басты талаптырының бірі екендігін білдірген. Сонымен бірге А.Ибрагимовке бұл делегация өкілдері өздерінің барлық әрекетте мұсылмандармен болғысы келетіндіктерін айтқан.
Жалпы ресейлік мұсылман съезін өткізу туралы хабарлар империядағы мұсылман елді мекендеріне жетісімен 1905 ж. тамыз айына қарай Нижний Новгород қаласына Түркістаннан, Сібірден, қазақ даласынан, Қырымнан, Кавказдан жіберілген өкілдер жинала бастады. Нижний-Новгород қаласында осы кезде өтіп жатқан жәрмеңке негізінен 1500 мұсылман жиналған еді.
Съездің ашылу қарсаңында, 13 тамызда, делегаттардың А.Ибрагимов, И.Гаспринский, А.Топчибашев секілді белсенді өкілдері алдын-ала бас қосқан съездің бағдарламасын жасады. Онда Ресей мұсылмандарын өзара байланыстыратын ұйым құру мәселесі ең басты мәселе етіліп қойылды. Бұдан соң съезді өткізуге рұқсат алу үшін бірнеше делегаттар Нижний-Новгородтың губернаторына жіберілді. Бірақ губернатор қаланың әскери жағдайда екенін желеу етіп, съезге рұқсат етпеді.
Әйтсе де делегаттар алған беттерінен қайтпай, 15 тамыз күні жасырын түрде Оқа өзеніндегі Гыстав Струве кемесінде тұңғыш жалпыресейлік мұсылман съезін өткізді. Съезге қатысушылардың жаопы саны 150-ге жуық болды. Оның ішінде қазақ өкілдерінен көкшетаулық молда Шаһмардан Қосшығұлов та бар еді.
Ресей мұсылмандарының тұңғыш съезінің төрағасы И.Гаспринский болды. Съезд азербайжан халқының өкілі А.Топчибашевтың: Уа, дінге берік бауырлар! Осы күн мәңгі есімізден шықпас. Бұл күн бұдан соң да Ресей мұсылмандарының жыл сайынғы ұлттық мейрамдарының бірі болатынына шүбә келтірмеймін. Біз тегіміз, дініміз, тағдырымыз бір түрік балаларымыз, - деп, мұсылман халықтарын бірлікке шақырған сөзімен ашылды.
Өзі бас аяғы бір-ақ күнге (дәлірек айтсақ 13 сағатқа) созылған съезде сөйлеушілер мұсылман халықтарының отаршылдықтан ғана емес, шоқындыру саясатынан көрген жәбірін, тұрмысының ауырлығын, азаматтық құқығының бұрмаланып келе жатқанын тілге тиек ете отырып, бұдан былай Ресей азаматтарының тіліне, дініне, жынысына, ұлтына қарамай тең құқықта болу қажеттігін баса көрсетті. Делегаттар 6 тамызда шыққан патша манифесіне өз ризашылықтарын білдірді. Бұл манифест бойынша Ресей мұсылмандарына да Мемлекеттік думаға сайлау құқығы берілген еді. Осыған орай делегаттар атынан императорға 6 тамыздағы манифест мұсылмандарға рух беруде деп, өз ризашылықтарын білдіре жеделхат жолдады.
Делегаттар бұл съезді Ресей мұсылмандарының өміріндегі тарихи оқиға деп бағалап, әр жыл 15 тамыз күні мұсылман елді мекендерінде мейрам ретінде аталып өтсін деген қаулы шығарды (ТРМА, 139: 65-п.).
Мұсылман съезіне жиналған делегаттардың барлығы Ресей мұсылмандарын өзара байланыстырып, іс-әрекетін бір ізге түсіріп отыратын саяси ұйым құру қажеттігін бір ауыздан қолдады. Бұл ұйымның бағдарламасы мен жарғысын әзірлеу А.Топчибашев пен А.Ибрагимовке тапсырылды. Съездің қабылдаған қарарында:
1. Ресейдің барлық облыстарындағы мұсылмандарды қазіргі орыс өмірінің қоғамдық-мәдени және саяси сұраныстары мен міндеттері негізінде жақындастыра түсу қажет.
2. Бұл міндетке қол жеткізіп, оны жүзеге асыруда мұсылмандардың прогрессивті тобы алдыңғы қатарлы орыс қоғамының идеалдарын бөлісе отырып, елде құқықтық тәртіптің орнығуы жолында іс-әрекет етеді.
3. Алға қойылған мақсатқа мұсылмандар орыс тұрғындарымен бірдей құқықта болғанда ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан мұсылмандардың прогрессивті тобы осы күнгі ережелер, үкімет орындарының нұсқаулары негізінде мұсылмандарға жасалатын шектеушіліктер мен кемсітушіліктерді алып тастауда барлық заңды шараларды қолданып, мұсылмандарды орыс тұрғындарымен саяси, азаматтық және діни құқықтары жағынан толық теңестіру жолында іс-әрекет етеді.
4. Мұсылмандар өз қызметін жалпы мемлекеттік мүдделер мен сұраныстарға сай бағыттайды. ...Мұсылмандардың қажетіне сай әртүрлі мектептер ашуға талпыну керек. Бүгінгі өмірді кітап, газет-журналдар арқылы ... кітапхана, оқу залдары секілді мәдени ағартушылық бағыттағы ұйымдар арқылы кең насихаттау керек.
5. Алға қойған мақсаттарға қол жеткізу үшін мерзімді түрде өтіп отыратын мұсылман съездерінің басшылығына негізделген жергілікті жерлерде ұйымдар (меджлистер) құрылсын, - деп көрсетілді.
Қабылданған бұл қарардан съез делегаттарының мұсылман халықтарын тапқа, жікке бөлмей, олардың орыс хылқымен тең құқықта болуын талап еткенін; отаршыл жүйемен күресте орыс және басқа да халықтардың демократиялық күштермен бір болу қажеттігін ұғынғанын: мұсылман халықтарының мүддесін қорғауды қарулы күрес тәсілімен емес, тек заңды орындар (Мемлекеттік дума) арқылы шешуге басты көңіл аударғанын және бұл істе бүкіл Ресей мұсылмандарының саяси күштерін біріктіруге ерекше мән бергенін аңғаруға болады.
Революциялық өрлеу барысында өмірге келген 1905 жылғы 17 қазанда жарық көрген манифесттің тек метрополия тұрғындарына ғана емес, сонымен қатар ұлттық аймақтарға да үлкен ықпалы болды. Бостандық манифесі атанған бұл құжатта жеке адамның құқығына қол сұқпу, ұждан бостандығы сияқты мызғымас принциптер негізінде халыққа азаматтық бостандықты сыйлау, кешіктірмей Думаға сайлау өткізу жөнінде айтылған болатын. Бұл манифест жарық көрісімен барлық мұсылман елді мекендеріне орыс тілінен аударылып таратылды. Мұсылман зиялылары бұл құжатты халықтың саяси белсенділігін арттыру, саяси сауатын көтеру үшін пайдаланып қалуға тырысты. Сол мақсатта 1905 жылдың соңына қарай Орынборда, Семейде, Петропавлда (Қызылжарда), Астраханьда мұсылмандық қоғамдар құрылып өз жұмысына кірісе бастады. Бұл қоғамдар Орынбор мен Семейде Мұсылман қоғамы, Астрахань мен Петропавлда (Қызылжарда) Жамиғат исламие (Ислам қоғам) деп аталды. Құрылған қоғамдардың атаулары әртүрлі болғанымен атқарар қызметтері бірдей еді. Орынбор қаласында құрылған мұсылмандық қоғамының мақсаты жайлы оның жарғысында былай делінген: Мұсылман қоғамының мақсаты 1905 ж. 17 қазандағы манифеске сәйкес туындаған саяси, экономикалқы ахуалмен мұсылман дініндегілерді жан-жақты таныстыру. Материалдық көмекке мұқтаж мұсылмандарға жәрдем ұйымдастыру (РФМА, 74 т.: 14).
17 қазан манифесінен кейінгі ірі оқиғалардың бірі түз халықтарын азаттық күресте жақындастыра түскен Автономистер одағының құрылуы болды. Бұл ұйым Ресей империясының қол астындағы ұлттар мен ұлыстардың өзін-өзі билеуін, яғни автономия алуын жақтаған саяси күрескер поляк лингвист ғалым, профессор И.А.Бодуэн де Куртэненің ұйымдастыруымен 1905 ж. қараша айында құрылған болатын. Мұсылман зиялы қауым өкілдерінің бір тобы соның төңірегінде топтасты, А.Ибрагимов Автономистер одағының қызметіне тікелей араласып, автономистер съезін өткізу үшін елдің түпкір-түпкіріне хаттар жазып, ел арасындағы беделді азаматтарды шақырды. 1905 ж. 19 қарашада Петербор қаласында өткен автономистер съезіне М.Тынышбаев қатысқан еді. Бұл съезге азербайжандықтардан 2, армяндардан 17, грузиндерден 5, белорустардан 5, еврейлерден 7, қазақтардан 1, латыштардан 1, литвалықтардан 8, поляктардан 5, татарлардан 3, украиндықтардан 18, эстондықтардан 1 өкіл қатысты. Жалпы съезге 83 кісі жиналды.
Автономистер съезінің күн тәртібіне империяны федерациялық негізде құрып, әр ұлтқа автономия әперу, езгідегі ұлттардың одағын құру секілді маңызды мәселелер қойылды. Үш күнге созылған бұл съезде мұсылман халықтарының өкілінен А.Ибрагимов пен М.Тынышбаев сөз алып, өз ұлттарының бастан кешіп жатқан ахуалына көпшілік назарын аударды. А.Ибрагимов өз сөзінде ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz