М. Шахановтың тілдік тұлғасы: лингвомәдени және когнитивтік парадигмалар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

1 М. Шаханов тілдік тұлғасын зерттеудің тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастығы

Әлемнің құбылыстарын түсінуге тырысатын әр этностың бұрыннан келе жатқан тәжірибесі бүгінгі таңда өз орнын тауып зерттелуде. Өйткені, этностың өткен тарихын және рухани-мәдени құндылықтарын оның тілі бейнелейді. Тіл - жоғалған жағдайда, ол этноста болмайды.

Ғаламның тілдерін когнитивтік тұрғыдан зерттеуде Г. Филлмор, М. Минский, В. А. Маслова, Ю. С. Степанов, А. П. Бабушкиннің еңбектеріне назар аударған жөн. Когнитивтік ғылымы, тіл білімінің негізін салушы ғалымдар А. Байтұрсынұлы [1], Қ. Жұбанов [2] еңбектері және көркемдеу шеберлікті тану теориясын ұсынған ғалымдар Р. Сыздық [3], [4], М. Серғалиев [5], Б. Шалабай [6] еңбектерінде мұны жеке тақырып ретінде қарастырмаса да, негізгі құнды нәтижелер мен пайымдаулар айтты.

Қазақ ғалымдары А. Қайдаров, Е. Жанпейісов, Н. Уәли, Ж. Манкеева, А. Ислам, Г. Смағұлова және т. б. мәдениетті тілден бөліп қарамай, тіл мәдениеттің көріністерінің бірі болып табылады және олардың арасындағы қарым-қатынас ерекше маңызды деп санайды [7, 282] . Сондықтан кез-келген атау, мәдениеттің кез-келген түрі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасады. Осындай құнды ұғымдарды қалыптастыруда тіл үйрену ұлттық мәдени рухымыз бен салт-дәстүрлеріміздің ерекшеліктерін ескеретіні анық. Себебі салт-дәстүрлер - бұл ұлттық дәстүр, яғни халықтың мәдени және тұрмыстық дүниетанымы. Бұл біздің ұлттық менталитетіміз бен тілімізді басқа халықтардан ерекшелейтін құбылыс.

Лингвомәдениеттану зерттеулер тұрғысынан А. Сейсенова халық мәдениеті мен ұлттық менталитетке салыстырмалы талдау жасай отырып: «лингвомәдениеттану - мәдениеттің тіл жүйесіне қалай әсер ететінін, яғни адами факторлар мен тілдік факторлардың өзара байланысын қарастырады »[8, 19] деп түйіндейді.

Ал ғалым А. Исламның пікірі бойынша: «Қазіргі тіл білімінің құрылымдық парадигмасы, тіл жүйесінің өзі антропоцентрлік зерттеу принципіне негізделген - соңғы онжылдықтың нәтижелері тіл спикерімен, оның әлеуметтік ортасымен, тарихымен, мәдениетімен және танымдық процестерімен байланысты. Жыл бойы тіл мен мәдениеттің өзара әрекеттесу тетіктері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің лингвистикалық көріністерін зерттеген лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды» [9, 129] деп тұжырымдайды.

В. В. Воробьевтің пікірінше, лингвомәдениеттану - бұл тілдік немесе тілдік емес тұтастық құрамындағы бірліктің мәдени көрінісі деңгейін зерттейтін күрделі ғылыми пән [10, 251] .

Жоғарыда келтірілген пікірлерді қорыта келе, тіл білімінің антропоцентрлік парадигма аясында дами бастаған ғылыми аспектілерінің бірі - лингвомәдениеттану деп қабылдаймыз. Себебі, дүниенің тілдік бейнесінде лингвомәдениеттанудың алатын орны ерекше. Атап айтқанда, мәдениет пен тіл, мәдениет пен діл, мәдениет пен дін, тіпті мәдениет пен халық бір-бірімен тығыз байланысты. Мұның аясын лингвомәдениеттану ғылымы зерттейді. Алайда мәдениетті қазіргі тіл арқылы тану лингвистика пәніне дейін этнолингвистика ғылымында болған және талқыланған. Мысалы, Ә. Қайдаров: «Әр халықтың тілі - қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге оның руханиятының және мәдени байлығының айнасы әрі куәгері, олбарлық болмысы мен өмір сүру әрекетін, дүниетанымы мен әдет-ғұрыпын бойына жинақтап, ата- баба мұрасын, асыл қазынасының інжуі ретінде ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыратын қасиеті бар деп тілді анықтайды» [11, 304] . Алайда, бүгінде оларды ажыратпайтын ғылымның екі саласы көптеген ұқсастықтар мен айырмашылықтарға ие, бірақ олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Мұны В. Маслова, Н. Уәли, А. Ислам, Ж. Манкеева, А. Сейсенова, А. Сейілхан және т. б. зерттеушілердің пікірлерінен білуге болады.

Антропоцентрлік лингвистикалық парадигманы ойлап, тілдің танымдық негізін жинақтайтын ғалым Э. Н. Оразалиеваның «Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік парадигма» атты докторлық диссертациясында хронологиялық тәртіпте когнитивтік парадигманың даму сипаты жіктеліп берілген. Күрделі заңдылықтарды түсінуге және оның лингвистикалық бөлшектермен ажырамас болуын дәлелдеуге бағытталған зерттеудің әдіснамалық негізі қазақ тіл біліміндегі когнитивтік аспектінің ғылыми негізінен таңдап алынып, әртүрлі кезеңдерге арналған тілдік теорияны жүйелеу негізінде нақты тұжырымдама жасалынған [12, 296] .

Зерттеуші А. Сейілхан этностың рухани-мәдени жүйесінің мәні мен болмысын, тіл тарихы және тіл табиғатының мәдениетпен тығыз байланысын, сабақтастығын «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш- Баян-сұлу», «Едіге», «Манас» тілдік қолданыстары негізінде сипаттайды[13, 78] .

Ғ. Мүсіреповтің «Ұлпан» повесі тілін тұрғыдан қарастырған Г. Ж. Снасапова әлемнің тілдік бейнесі туралы былай дейді: «Тілде қалыптасқан дүние туралы көзқарас белгілі бір тілдік қоғамдастықтың ұлттық және мәдени тәжірибесімен үйлеседі. Белгілі бір тілдегі сөйлеушілер әлемі, лексикада, фразеологияда, грамматикада көрініс тапқан - әлемнің тілдік бейнесін қалыптастырады. Уақытты, мөлшер мен санды білдіретін сөздер әлемнің тілдік бейнесін түзуде маңызды рөл атқарады»[14, 78] .

Лингвомәдениеттанудың терминологиялық құрылғыларын жүйелеудің мәселесін көтере отырып, А. Ислам лингвомәдениеттану мен когнитивтік лингвистика бағыттарына ортақ «ұлттық мәдени құндылықтар тұжырымдамасымен ұрпақтан-ұрпаққа берілетін этникалық мәдени санада сақталатын белгілі бір ұлттың ықшам және терең болмысы» деген ұғымын енгізді. [9, 15] Бұл тұжырымдаманың басты ерекшелігі оның мәдени үні болып табылатындығын айтты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.