ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КОЛЛОИДТЫ ХИМИЯ

КОБЛАНОВА О. Н. АБДУРАЗОВА П. А. АХЫНОВА У. С.

ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КОЛЛОИДТЫ ХИМИЯ

Оқу құралы

Шымкент, 2022

Қобланова О. Н., Абдуразова П. А., Ахынова У. С. Физикалық және коллоидты химия. Оқу құралы. - Шымкент: «Сырдария» университеті, 30. 03. 2022. -160 бет.

Оқу құралы екі бөлімнен физикалық химия және коллоидты химия тұрады. Бірінші бөлімде заттардың агрегаттық күйлері, химиялық термодинамика, химиялық және фазалық тепе-теңдіктер; ерітінділер мен электролиттердің қасиеттері; сулы ерітінділердегі иондық тепе-теңдіктер; электродтық процестер; химиялық кинетика мен катализ сияқты физикалық химияның негізгі тараулары қарастырылған.

Екінші бөлімде коллоидтық жүйелердің алыну және тазарту әдістері, коллоидтық жүйелердің жалпы қасиеттері, беттік құбылыстар және адсорбция; коллоидтық жүйелердің тұрақтылығы мен коагуляциясы, макро- және микрогетерогендік жүйелер және лиофильдік коллоидтық жүйелер туралы жазылған.

«Физикалық химия және коллоидтық химия» атты оқу құралы 6В01504, 7М01504- Химия мұғалімдерін даярлау, 6В01507, 7М01507- Химия-биология мұғалімдерін даярлау, 6В07160, 7М07160 - «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы», 6B05301, 7М05301-«Химия»білім беру бағдарламаларының білім алушыларына арналған.

МАЗМҰНЫ

А Л Ғ Ы С Ө З

Мемлекеттік тілде жазылған бұл оқу құралы осы пәнді пайдаланатын жоғары оқу орындарына арналған. Бұл оқу құралын авторлар кезінде бұрыннан белгілі қазақ және орыс тіліндегі жарық көрген оқулықтарды пайдалану арқылы жинақтаған.

Болашақ маман білім беру бағдарламаларын меңгеру кезінде студенттер физика, химия және математика жетістіктеріне сүйене отырып, химиялық айналуларды зерттеу және алынған нәтижелерді практикада қолдануға болатын қажетті өте маңызды оқу құралы болып есептелінеді.

Студенттерге пәннің негізін толық қамтитын жаттығулар мен шығармашылық жолмен шешілетін есептерді көптеп шығарту және оның негізін игертуге болады.

Қазіргі кезде еліміздің алға қойып отырған міндеттерінің бірі - студенттердің терең білім алуына жағдай жасау, яғни қажетті кітаптар, оқулықтар, есептер мен жаттығулар жинақтарын және т. с. с. өзінің білімін жоғарылатуына қажетті материалдарды тауып беру.

Физикалықхимия- химиялық процестер мен химиялық құбылыстардың ғылым және қазіргі заманғы химия және химиялық технологияның теориялық негізі болып табылады. Ал, коллоидты химия

Университте физикалық және коллоидты химия пәнін оқытуға мынадай мақсаттар қойылады: физикалық химияның негізгі заңдарын ашу, теориялық және практикалық есептерді шешуде теориялық білімдерін қолдану, яғни әр түрлі процестердің термодинамикалық функцияларының және физикалық шамалар мен кинетикалық параметрлерінің мәндерін анықтау, химиялық реакцияның шығымын, термодинамикалық процестердің керекті бағытта жүру жағдайларын есептеу; дисперсті жүйелер, Сулану. Ағу. Когезия. Адгезия. Флотация. П. А. Ребиндер жұмыстары. Сорбция. Адсорбция, Седиментация, коллоидты ерітінділерді алу және тазалау, физика-химиялық тәжірибені жүргізудің жолдарын үйренуге, тәжірибе мәліметтерін өңдеу тәсілдері мен оларды тәжірибелік қателерде ескере отырып, түсіндіре білуде оқу құралы көмектесе алады.

1 ТЕРМОДИНАМИКА

1. 1Химиялық термодинамика

Термодинамика деген ұғымды алғаш рет ғылымға енгізген Томсон (лорд Кельвин), грек тілінде термо-жылу, ал динамика-қозғалыс деген мағананы білдіреді.

Термодинамика жылу мен жұмыстың өзара байланысын зерттейтін ғылым. Термодинамикада энергияның бір түрден екінші түрге айлануын қарастыру арқылы әр түрлі құбылыстар зерттеледі. Ол процестің жүру механизмін, оның жылдамды-ғын қарастырмайды, тек қана соңғы нәтижесін беріп, бағытын көрсетеді, яғни оның өту себебін ашпай, тек процестің алғашқы және соңғы күйін көрсетеді. Бұдан шығатын қортынды: термодинамика тепе-теңдік процестердің күйін зерттейді, сондықтан да бұл сала термодинамика емес термостатика деп аталуы керек еді, яғни қозғалыс жоқ (тепе-теңдік күйде), алайда тарихи қалыптасқан жағдайға байланысты термодинамика деген атау қала берді және бұл күндерде ғылыми тілге мықтап енді.

Сонымен энергияның бір түрден басқа бір түрге айналу заңдылықтарын зерттейтін ғылым термодинамика деп аталады. Бұл ілім - жалпы, техникалық және химиялық термодинамика салаларына бөлінеді.

Жалпы термодинамикада - физика курсынан білегілі термодинамиканың негізгі заңдары беріледі, сонымен қатар физикалық мәселелерді шешуде бұл заңдардың қолданылуы қарастырылады және термодинамика тәсілдерін тұжырымдап, оны фазалық күй өзгерісіне, термоэлектр және магниттік құбылыстарға, сәуле шығару мен дене бетінде орын алатын өзгерістерді зерттеуге арналады.

Техникалық термодинамика - жылу мен жұмыстың түрленуін, жылу двигательдері, тоңазытқыш қондырғыларында орын алатын жылу, механикалық және химиялық құбылыстардың өзара байланыс заңдылықтарымен айналысады.

Химиялық термодинамика құбылыстардың өту механизмі туралы және заттардың ішкі құрылысы туралы қорытындылар жасамайды. Химиялық термодинамика жүйенің басталуы мен соңғы күйлерінің жағдайын және сыртқы күш әсерлерін (температура, қысым, көлем т. б. ) қарастырады.

Жалпы термодинамиканың осы заңдарын химиялық процестерге қолданған Америка ғалымы У. Гиббстың арқасында 1876 жылы химиялық термодинамика-ның негізі салынды.

Термодинамика классикалық және статистикалық болып та бөлінеді. Классикалық (феноменологиялық) термодинамика жекелеген атом, молекула сияқты бөлшектерді емес, бу машиналарының, іштен жанатын двигательдердің жұмыс істеу ерекшіліктерін, кристалдану, электролиз сияқты макроскопиялық жүйелерді зерттейді.

Ал статистикалық термодинамика жекелеген атом, молекула сияқты бөлшектерді қарастырады, олардың біріккен сипаты мен қасиеттерін айқындайды. Бұл сала кейіннен пайда болды.

Сонымен жылу құбылысы мен оның түрленуін зерттейтін ілімді термодинамика деп атайды.

Алғашқы кезде термодинамика жылу мен жұмыстың бір-біріне түрленуін қарастырды, сондықтан да термодинамика (термо грекше - жылу, температура, динамика - күш, жұмыс, қозғалыс) деп аталды.

XIX-ғасырдың екінші жартысында термодинамика заңдарына негізделіп электрлік және тоңазытқыш машиналарындағы, бу трубиналарындағы, іштен жанатын двигательдегі, гальваникалық элементтегі принциптерді зерттеу, электролиз процестерін әр түрлі химиялық реакциялар мен биологиялық құбылыстарды өсімдіктер мен жануарлардың организмінде жүретін кейбір құбылыстарды, жер қыртысындағы және атмосферада болып жатқан өзгерістерді зерттеу термодинамиканың зерттеу аймағына енді.

Термодинамика төрт постулатқа негізделген. Оларды термодинамиканың бастамасы, заңы немесе принциптері деп те атайды.

Термодинамиканың нөлінші заңы -Р. Фаулер(1831ж. ) ұсынған. Жылу тепе-теңдігінің өтпелілігі туралы заң. Егер А мен В жүйелерінің әрқайсысы С жүйесімен жылулық тепе-теңдігінде болса, онда А мен В жүйелері де өзара жылулық тепе-теңдігінде болады.

Бұл заңды М. В. Ломоносов (1748ж. ) ұсынды. Бұл заң басқаша энергияның сақталу заңы ретінде белгілі. Оны былай тұжырымдауға болады: Энергия бірдей қатынаста (мөлшерде) ауысады.

Термодинамиканың бірінші заңы -жұмыс, жылу және жүйенің ішкі энергиясының өзгеруінің арасындағы байланысты көрсетеді. Энергияның бір түрден екінші түрге ауысуын қарастырады.

Термодинамиканың екінші заң -энтропияның өсу заңы ретінде мәлім. Ол әртүрлі энергиялардың жылуға толық айналатындығын көрсетеді яғни энергияның түрленетіндігін түсіндіреді. Энтропия сонымен ретсіздік өлшемін сипаттайды.

Термодинамиканың үшінші заңы. Бұл заңды В. Нернст (1860ж. ) ұсынды. Нернсттің жылулық постулаты ретінде белгілі. Ол дене температурасының абсолюттік нөлге жетпейтіндігін көрсетеді. “ ⁰ К температурасында көптеген химиялық реакциялардың энтропиясының өзгеруі өте аз шама, ” - деді. Кейінірек Планк (1812ж. ), Льюс, және Рендалл (1823ж. ) термодинамиканың екінші заңына байланыссыз және тәжірибе арқылы дәлелденбейтін мынадай тұжырым (постулат) айтты: абсолюттік нөл температурада өте таза кристалдың энтропиясы нөлге тең.

1. 2 І ш к і э н е р г и я. Э н т а л ь п и я

Термодинамикадағы негізгі шаманың бірі - жүйенің ішкі энергиясы жүйенің жалпы энергия қорын сипаттайды.

Атом, молекула сияқты ұсақ бөлшектерден құралған жүйедегі денелердің энергиясы, өзін құрайтын ұсақ бөлшектердің қозғалысынан пайда болған энергиялардың жиынынан тұрады. Яғни, оған молекулалардың ілгерілемелі және айнымалы қозғалысының энергиясы, атомдар мен атомдар тобынан құралған молекулалардың ішкі молекулалық тербелісі қозғалысының энергиясы, сонымен қатар атомдар ядросындағы энергия мен және энергияның басқа түрлері жатады.

U = E _кин. + Е _пот. + Е _мол. + Е _ядро

Мұндағы:

U - ішкі энергия;

E _кин., Е _{пот .} -элементтер бөлшектерінің кинетикалық және потенциалдық энергиялары;

Е _мол. - молекула ішкі бөлшектерінің әрекеттесу энергиясы;

Е _ядро -ядроның ішкі бөлшектерінің әрекеттесу энергиясы.

Бөлшектердің кинетикалық энергиясы -броундық қозғалыстың нәтижесінде туындайтын энергия және ол температураға тәуелді, яғни:

Е _кин. = _. A∙(Т)

Бөлшектердің потенциалды энергиясы - бөлшектердің өзара тартылысын сипаттайды /ішкі қысым/.

Молекула ішкі бөлшектерінің әрекеттесу энергиясы - молекула құрамы мен құрылысын сипаттайды, заттар химиялық өзгеріске ұшырағанда ғана өзгереді. Осы себепті оны химиялық энергия деп те атайды.

Ядро ішкі бөлшектерінің әрекеттесу энергиясы - ядро құрамы мен құрылысын сипаттап ядролық өзгерістер орын алғанда ғана өзгереді. Бұл энергия түрін ядролық энергия деп те атайды. Химиялық реакцияларда атом ядросы мен құрылысы өзгермейтіндіктен ядролық энергия тұрақты деп қарастырылады.

Химиялық термодинамикада энергия түрлерінің ішінде құбылыстарды сипаттауда ішкі энергия (U) мен энтальпияның (Н) маңызы зор.

Ішкі энергия мен энтальпияның бір-бірінен айырмашылығы жүйеде газ тәрізді заттар болғанда ғана болады, ал конденсацияланған күйде (сұйық және қатты денелер) олардың мәні іс жүзінде бірдей.

Ішкі энергия -жүйені сипаттайтын шама болғандықтан, күй шамаларының /параметрлерінің/ өзгерісі ішкі энергия шамасын да өзгертеді, яғни күй шамаларына тәуелді күй функциясы болып табылады:

U(A) = (T, P, V)

Ішкі энергияның абсолют шамасын анықтау мүмкін емес, химиялық термодинамикада, термодинамикалық құбылыс орын алғандағы жүйенің бір күйден екінші күйге өту кезіндегі ішкі энергияның өзгерісін білу жеткілікті.

∆U = U ₂ − U ₁

Мұндағы:

U ₁ , U ₂ - жүйе күйінің бастапқы және өзгерістен кейінгі ішкі энергия шамасы;

∆U - ішкі энергияның өзгеріс мәні.

Ішкі энергия - экстенсивті шама, зат мөлшеріне қарайлас.

U _жүйе = U ₁ + U ₂ + U ₃ + . . . + U _і

Мұндағы:

U ₁ , U ₂ , U ₃ , U _і -жүйені құрайтын бөлшектердің ішкі энергия шамалары.

Тізбектелген, бірнеше сатыдан тұратын термодинамикалық құбылыс орын алатын ішкі энергия өзгерісі, құбылыстың әрбір жаңа сатыларындағы ішкі энергия өзгерістерінің қосындысы болып табылады.

∆U =∆U ₁ + ∆U ₂ + . . . + ∆U _і

Мұндағы:

∆U _1, ∆U _2, ∆U _і - құбылыстың жеке сатыларындағы ішкі энергия өзгерісі.

Тұйықталған құбылыстар үшін ішкі энергия өзгерісі орын алмайды:

∆U = ( ט ) = 0

Көптеген процестерде ішкі энергияның өзгеруі не жылу арқылы, не жұмыс істеу арқылы жүреді. Сонымен жылу мен жұмыс бір денеден екінші денеге энергия берілуінің екі түрі болып есептелінеді, олардың бірлігі энергия бірлігімен сәйкес келеді [1] .

Энтальпия - өзіне лайықты ішкі энергиясы бар қоршаған ортаға енген жүйе. Ол қоршаған ортаға ену үшін өзіне тән ауа кедергісін (Р) жойып сол жүйеге қарайлас көлем (V) алады, яғни: (U+PV) -қосындысын (Н) әрпімен белгілеп - энтальпия деп атаймыз. Н=U+PV

Энтальпияның да абсолюттік мәнін емес, өзгерісін анықтайды.

∆Н = Н ₂ − Н ₁

Энтальпия -термодинамикалық жүйені толық сипаттайтын энергетикалық шама болып табылады, себебі ішкі энергия тек жабық жүйелер үшін орынды, ал энтальпияны ашық та жабық та жүйелерді сипаттауда қолдана беруге болады.

Н=U+PV - болғандықтан, энтальпия шамасы да күй функциясы болып табылады, олай болса оған ішкі энергияның қасиеттерінің бәрі де тән:

1. Жүйенің белгілі бір жағдайына энтальпия шамасының нақты мәні сәйкес келеді.
2. Термодинамикалық жүйенің энергетикалық күйін сипаттайтын болғандықтан - энтальпия - экстенсивті шама.

Н _жүйе =Н ₁ +Н ₂ +Н ₃ +Н _і

3. Энтальпия өзгерісі(∆Н) іс қимыл түріне тәуелсіз және жүйе күйінің өзгеріс нәтижесін ғана білдіреді.

∆Н=Н ₂ −Н ₁ =(U ₂ + PV ₂ ) - (U ₁ + PV ₁ ) =∆U + P ₂ V ₂ - P ₁ V ₁

Қоршаған ортада ауа қысымы тұрақты шама болғандықтан Р ₁ =Р ₂ =Р яғни:

∆U + P ₂ V ₂ - P ₁ V ₁ =∆U + P(V ₂ - V ₁ ) =∆U + P∆V

4. Тұйықталған құбылыс орын алған жерде энтальпия өзгеріс шамасы нөлге тең.

∆Н( ט ) =0

5. Ішкі энергия өзгерісі сияқты, бірнеше сатыдан орын алған өзгерістер үшін энтальпия өзгерісі мынаған тең:

∆Н=∆Н ₁ +∆Н ₂ + . . . ∆Н _і

6. Идеалды газ эффектісі тек температураға ғана тәуелді, яғни тек температураның функциясы болып табылады, яғни:

Н _A ∙ ≈ (Т)

1. 3 Ж ы л у ж ә н е ж ұ м ы с. Т е м п е р а т у р а

Энергия қарастырылып отырған жүйеден қоршаған ортаға жылу және жұмыс түрінде беріле алады. Ішкі энергия мен энтальпияға қарағанда, жылу мен жұмыс құбылысты сипаттайды, яғни іс қимылдың нәтижесі болып саналады.

Жылу (Q) мен жұмыс (W) - энергия берілу түрі, яғни қоршаған орта мен термодинамикалық жүйенің энергия алмасуы.

Жылу мен жұмыс құбылыс басталғанда басталып, біткенде бірге аяқталады. Құбылыс орын алмаса, жылу мен жұмыс көрінісі де болмайды.

Жылу мен жұмыстың бір-бірінен айырмашылығы берілу тәсілінде.

Жылу - бөлшектердің ретсіз, бағыт-бағдарсыз қозғалысы нәтижесінде, бөлшектердің өзара соқтығысып іске асатын энергия алмасуының тәсілі.

Жұмыс - реттелген, белгілі бағытта қозғалатын бөлшектердің материя арқылы іске асатын энергия берілісінің көрінісі.

Бөлшектердің реттелген қозғалысы бұзылып, ретсіз, бағытбағдарсыз қозғалысқа айналғанда жұмыс жылуға айналады. Ал кез келген ретсіз қозғалыс, ретті бағытталған қозғалысқа көшкенде, жылу жұмыс атқарады. Бағыт-бағдарсыз қозғалысты ретті қозғалысқа көшіру үшін сырттан белгілі күш жұмсау керек, ал ретті қозғалыс ретсіздікке ешқандай күш әсерінсіз-ақ ауыса алады. Сондықтан да жылу өз еркімен жұмыс атқара алмайды, ал жұмыс істелінген жерде жылу құбылысы әрқашанда байқалады.

Температура. Дене күйі тек сыртқы жағдайлармен ғана анықталып қоймай, олардың ішкі жай күйімен сипатталады. Температура деген ұғым қызулығы әртүрлі денелердің күйлері теңелгеннен кейін барып, жүйенің ішкі күйін сипаттайтын ұғым. Бұл дегеніміз белгілі дәрежеде жүйеге жылу өзгерісі түрінде энергия беріледі немесе алынады. Нәтижесінде жүйеде өзгерістер орын алады және оны санды түрде сипаттау қажеттілігі туындайды, яғни жүйе температурасын анықтау қажеттілігі шығады. Бұл шаманы анықтау термодинамиканың бірінші бастамасына негізделген. 1-Кестеде ( ∆Н, ∆U, W, Q ) құбылыстардағы мәні берілген.

Атаулар мен ұғымдар

Жүйе - қоршаған ортадан шартты түрде бөлінген жеке дене немесе өзара әрекеттесетін денелер жиыны, яғни зерттеуге тиісті қоршаған ортаның кеңістіктегі бөлігі.

Термодинамикалық жүйе -сыртқы қоршаған ортадан ойша бөлініп қарастырылатын, өзара жылу және механикалық әсерлесуде болатын дене не заттар жиыны. Ол жабық, ашық, оқшауланған деп үшке бөлінеді.

Жабық жүйе - өзін қоршаған ортамен зат алмаспай тек энергиясымен ғана алмасады.

Ашық жүйе - өзін қоршаған ортамен зат алмасуы да энергия алмасуы да орын алатын жүйелер.

Оқшауланған жүйе - қоршаған ортамен зат және энергия алмаспайтын және сыртқы ортаға қарсы жұмыс істемейтін, тұрақты көлемі бар жүйе.

Термодинамикалық жүйенің күйі термодинамикалық шамалармен сипатталады (температура, қысым, көлем, концентрация т. б. ) .

Термодинамикалық құбылыс - термодинамикалық шамалардің ең болмағанда біреуінің өзгеруімен жүретін өзгерістер.

Күй параметрлері - экстенсивті, интенсивті болып екіге бөлінеді:

Экстенсивті шамалар - зат мөлшеріне қарайлас /пропорционал/ (көлем, масса, салмақ, т. б. )

Кез-келген параметрлердің өзгерісі термодинамикалық құбылыс деп аталынады да күй шамаларының тұрақтылығына қарай төмендегіше жіктелінеді:

P - const /тұрақты/ - изобарлы,

V - const - изохорлы,

T - const - изотермиялы,

V, T - const - изохорлы-изотермиялы,

P, T - const - изобарлы-изотермиялы.

Құбылыстың жүру түріне қарай адиабатты, политропты, тұйықталған және тепе-теңдік деп бөлінеді.

Адиабатты - сыртқы қоршаған ортамен, жылу да зат та алмаспай жүретін құбылыс, яғни оқшауланған жүйелерде орын алады.

Адиабата теңдеуі:

PV ^γ = const

Мұндағы:

γ - адиабата көрсеткіші.

Политропты - жүйенің жылу сиымдылық шамасы тұрақты болып өтетін құбылыс.

PV ⁿ = const

Мұндағы: n - политроп көрсеткіші.

Тепе-теңдік құбылыс - жүйенің үзіліссіз біртіндеп тепе-теңдік күйін кешу арқылы орын алатын өзгерістер. Ал тепе-теңдік күйде - уақыт бірлігінде жүйенің күй шамалары тұрақты болып зат алмасуы болмайды.

Тепе-теңдік құбылысқа мына ерекшеліктер тән:

• жүйеге әсер етуші күш пен қарсы әсердің айырымы өте аз шама;
• тура және кері бағытта істелінетін жұмыстың абсолют шамасы тең;
• жүйеге әсер етуші күштің бағытын өте аз мөлшерде өзгерту құбылыс бағытын да өзгертеді;
• өзгеріс уақытына қарағанда жүйенің тепе-теңдік күйде қалу уақыты өте аз шама.

Жүйеде кез келген құбылыс орын алуы үшін сырттан күшпен әсер ету арқылы оның тепе-теңдік күйін бұзып екінші бір күйге көшіреміз. Осы екінші күйге келуге жұмсалған уақытты - өзгеріс уақыты деп атайды. Ал жүйе екінші күйге жеткенде оны сипаттайтын күй шамалары жүйе бойына қайта тепе-теңдікке көшеді.

Жүйенің өз бойында тепе-теңдік күйін қалпына келтіру уақыты - релаксация уақыты деп аталынады.

Термодинамикалық қайтымды және химиялық қайтымды ұғымдарын шатастырмаған жөн.

“Термодинамикалық қайтымды” - құбылыстың жүру тәсілін, ал “химиялық қайтымды” - құбылыс бағытын сипаттайды.

“Термодинамикалық қайтымды” құбылыс - ол жүйеде идеалды тепе-теңдік құбылыс жүретіндігін мәлімдейді. Ал, өмірде мұндай өзгерістер орын алмайды.

Фаза - жүйені құрайтын дене бөліктері белгілі бір кеңістікте өзіндік жазықтық бетпен шектеліп, кеңістіктен нақты көлемді орын алатын, химиялық құрамы, термодинамикалық қасиеттері бірдей бөлікті айтады.

Гомогенді /біртекті/ жүйе - жүйені құрайтын фазалар бір күйде болады.

Гетерогенді /әртекті/ жүйе - жүйені құрайтын фазалар әр күйде болады.

Күй функциясы -мәні тек жүйенің күйіне ғана тәуелді термодинамикалық функция.

Күй функциясы - параметрдің өзгерісі құбылыстың басталуы мен соңғы күйлеріне байланысты болып, құбылыстың жүру жолына байланыссыз болады.

... жалғасы

Коллоидты химия пәні

Коллоидты химияның негізгі түсініктері мен анықтамалары

Дисперсті жүйелердің классификациясы жəне табиғаты

Коллоидты дисперсті жүйелерді алу

Микрогетерогенді жүйелер және олардың практикалық маңызы

Беттік құбылыстар және дисперсті жүйелер пәннің оқу объектілері

Коллоидты ерітінділерді тазалау

Коллоидтық химиядан дәрістер

Беттік құбылыстар

Фазалық тепе−теңдік және ерітінді

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс