Абайсыздықтардан жасалынған қылмыстар және қасақаналықпен жасалынатын қылмыстар туралы түсінік
Кіріспе
Қазақстан Мемлекеті осы кезеңде бетбұрыстың кезеңін бастан өткізіп отыр. Тәуелсіз Қазақстан Республикасы, дүниеде қоғамдастыққа танымал егемендік алған мемлекетке айналды.
Казақстандықтар әлеуметтік, экономика, саяси жақтарынан сана-сезімін өзгертіп отыр. Қоғамға, дүниеге, халық тарихына көз -қарастар ерекшеленіп жатыр. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған бастапқы жылдардан тәртіпсіздікке, ұйымдардың, мекемелермен өндіріс болмаса басқару саласындағы азаматтардың ұқыпсыздықтарымен салақтықтарына қарсы күресуде.
Мемлекет тәртібімен еңбек тәртібін күшейту, жүктелген істеріне деген үлкен жауапкершілікті екі есеге арттыру деген қазіргі сәттің басты мақсаты.
Заңның алдында барлық адамдар бірдей, жауапкершіліктері де бірдей. Қылмыс - бұл қасақана немесе абайсыздықта жасалған қоғамға қауіпті немесе қауіпсіз іс-әрекет. Қ , оның қылмыс заңымен белгіленетіндігі және бұны жасаған кезде қылмыстық жауапкершілік атауының болуы. Ғылыми - техникасының прогресс жағдайларында технология процессінің ережелерін сақтамауы, заңдылықтарды өрескел бұзуы зор зардаптарға әкелуі әбден мүмкін.
Ғылыми техникасының дамуы, заңдарға қайшы болатын абайсыздық құлық-мінездерге қарсы процессті біршама нығайтуды талап етеді, өйткені бұл техникаларды қолдану кезіндегі заңсыз іс-әрекеттердің біразы абайсыздықтан болатын әрекет салдарынан болады.
Сақтықтың ерекшелігі керек болатын қауіптердің болуы, адамдардың еңбектері мен тұрмыс-жағдайындағы өзгешеліктер және олардың мазмұны, осыған келіп психикалық қызметтерінің күшеюі, тез сикунтта шұғыл түрде шешім шешіп қабылдап білуді талаптайтын ауыр жағдайлардың біршамаларының бәрі абайсыздықтан болып қалған зардап шеккендердің қауіптілігінің аса-өсуіне әкеп соғып отыр.
Қазіргі таңда абайсыздықтан болып қалатын қылмыстарға қарсы күрес деген бұл, қоғамдық қауіпсіздіктерді сақтау және қолдау, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, солар арқылы құқылық, техникалық, экономикалық, мәдени тәрбиелік және басқа да әлеуметтікке жататын шараларды жүзеге асыратын проблемаларды қамтиды.
Әлеуметтік процесстері өндіргіш күштері және өндірістік қатынастарының тек дамуын емес, қоңдырманың да соншалықты жетілдірген екенін көрсетеді. Қоғамның дамуы кезіндегі өзгерістердің болуы құқықтарды қорғаудың институттарында әсерлемей қоймайды. Абайсыздық қылмыс және қасақана көзделіп жасалып жатырған қылмыстардың проблемаларын шешу, бастысы адамның андаусыз мінезін қылмыс-құқылық тұрғыдан рет-ретке келтіруінің саласына өндірістер ендіруы керек, себебі абайсыздықтан болып қалатын қылмыстарды тудырып отырған қоғамдық қатынастар және қасақаналық қылмыстардың тым көп болуы.
Абайсыздық қылмыстары үшін жауапкершілікке тарту бұл қылмыстық істердегі ең күрделі проблемалар қатарына жатады. Абайсыздықтан жасалып қалған қылмыстарға байланысты заңсыздықтарды да дамыту мақсатында Т.С.Дагель ,В.В.Клочков ,В. Кваши, Н.И.Загородников, С.В. Бородин , В.Ф.Кириченко , И.П. Лановенко, И.И.Карпец, В.Нерисян, В.Н.Кудрявцев , Г.А.Кригер, Е.Қайыржанов, Н.Ф. Кунецова ,Н.СЛейкино, Т.В.Церетели, В.Г. Скворцов, А.Агыбаев ,Б.Здравомыслов және т.б. ғалымдар көп үлес қосты.
20-ші бап. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстық құқықтың бұзылуы.
1. Тiкелей болмаса жанама пиғылдарымен жасалған іс-әрекеттері қасақана оймен жасалған қылмыстық құқықтың бұзылуы болып табылады
2. Егер де адам өз іс-әрекеттерiнiң немесе әрекетсіздіктерінің қоғамға аса қауiптi болып тұрғанын ұғынып отырса, бұл әрекетінің қоғамға қауiп еткен зардаптарының болып қалу мүмкiндіктерін немесе болмай қалуы мүмкін емес екенін алдын ала болжамалап біліп отырған болса және де бұл зардаптардың туындауын біліп қалаған болса, онда қылмыс құқық бұзушылықтың тiкелей пиғылымен жасалған болып табылады.
3. Егер де адам өз іс-әрекеттерiнiң немесе әрекетсіздіктерінің қоғамға аса қауiптi болып тұрғанын ұғынып отырса, бұның қоғамға қауiп еткен зардаптарының болып қалу мүмкiндіктерін бері жағынан алдын ала болжамалап біліп отырған болса, және бұл зардаптардың орын алу салдарын қаламай тұрса да, бұған саналықпен жол берсе, немесе оларға немқұрайлықпен қараса, бұл қылмыс құқық бұзушылықтың жанама пиғылымен жасалған болып табылады.
21-ші бап. Абайсыздықпен жасалатын қылмыстық құқықтың бұзылуы
1. Менмендiкпен болмаса немқұрайлылықпен жасалатын іс-әрекеттер абайсыздықта жасалатын қылмыстық құқықтың бұзылуы болып табылады.
2. Егер де адам өз әс-әрекеттерiнiң немесе әрекетсіздіктерінің қоғамға аса қауiпті зардаптардың туғызуын алдын ала болжамалап біліп тұрған болса, бiрақ бұл ойға жеткiлiктi негiздер болмай жеңiлтектікпен бұл ой зардаптарды болдырмай қоюына болады екен деп есептеп қойған болса, қылмыс құқық бұзушылық менмендiктерімен жасалған болып табылады.
3. Егер де адам өз іс-әрекеттерiнiң немесе әрекетсіздіктерінің қоғамға аса қауiптi зардаптардың туғызуын алдын алдымен болжамалап білмей қалған болса, бірақ дегенмен тиесілі ұқыптылық пен сақтықтық танытқанда, бұл зардаптарды алдымен болжамалап білуге тиiсті және білетін болғанда, қылмыс құқық бұзушылықты немқұрайлылықпен жасалған болып табылады.
Тақырыптың өзектіктіліктілігі, соңғы жылдары заңның әдебиеттерінде байқаусыз әрекеттері қылмысты анықтап білудің жолдары мен абайсыздығы үшін жауапкершілігімен жазаға тарту жолдарының шегі туралы, заңсыздықтарға қарсы күресті қылмыстықтардың саясатты дамытуының перспективасы жайындағы айтыс-тартыстар. Абайсыз қылмыс қылмыстық пен әлеуметтік - құқық бірден келеді және күрделі қарама-қайшылықтарға толы және жеткілікті зерттелмеген проблемаларға жатады. Абайсыздық қылмыстық проблемалары, қоғамдық қауіпсіздіктерімен абайсыздықтардан болатын қылмысқа қарсы, қасақана жасалынған қылмыстарды қарастыру.
1.1 Абайсыздықтардан жасалынған қылмыстар және қасақаналықпен жасалынатын қылмыстар туралы түсінік.
Абайсыздықтық қылмыскерлігі жаппай әлеуметтік құқықтылық құбылыстары сияқты қоғамымыздың белгілі дамуы кезеңіндегі ғұмыр кешетін қылмыстар жайлы жаппай түсінігінің құрамындағы бір бөлігі болып есептеледі. Абайсыздықтық қылмыскерлігі жайындағы түсініктердің негізінде Қазақстан Мемлекетінің Қылмыстық кодексінің 21 - ші бабына сәйкес абайсыздықтың салдарынан жасалған қоғам үшін өте қауіпті іс-әрекеттер немесе әрекетсіздіктер жатады. Абайсыздықтың салдарынан болатын қылмыскерлік жөніндегілер түсінігінің мазмұны қылмыстар туралы заңдылыққа сәйкес, онда көрсетілген абайсыздықтардан болып жатқан қылмыстардың тізімімен олардың сипаттарына сәйкес болып келеді.
Абайсыздықтық қылмыскерлігі деген ол белгілі бір мерзімдердің ішінде қоғамға абайсыздықтардың салдарынан жасалынған заңсыздықтардың жиынтығы. Сондай-ақ бұл түрлі-түрлі қылмыстардың, болмашы ғана қосынды болып табылатын емес белгілі әлеумет заңдылықтарына сәйкес өзіншелікпен дамып отырған құрылымдылығы бар қылмыстардың біріңғай жиынтығы болып келеді.
Абайсыздықтардан жасалынған қылмыс, абайсыздықта болатын қылмыскерлік және қылмыскерлік түсініктердің арасындағы қатынастары жеке, ерекше, жалпы деп аталған категориялар диалектикасын көрсетеді, Жеке деген ұғымның абайсыздықтардан болатын нақты жалғыз қылмысты, жалпы ұғымына келсек барлық қылмыскерлікті білдіреді. Бұл жеке, жалпы деген екі категорияны байланыстыратын абайсыздық қылмыскерлігі.
Қылмысты криминалогиялықпен жүйелеу кезінде абайсыздықтық қылмыскерлігі ерекше деген топқа жатқызылады, былайша айтқанда, бұл жалпы қылмыскерліктің кұрылымында дербестік элементке ие. Ол дербестік абайсыздықтың салдарынан болып қалатын қылмыскерліктердің ерекшеліктері мен анықталады:
а) айыптың түрлері бойынша, қылмыстарды жасаудың
психологиялық механизмдері бойынша;
ә) қылмыстарды жасаудың психологиялық әлеуметтік себептерімен қылмыскердің құлқы мінезі бойынша;
б) келтірілген зардабтары бойынша;
в ) қылмыстардың жасалынатын қызметтік салалары бойынша;
Абайсыздықтықтың салдарынан болып қалатын қылмыстың қасақана қылмысынан ең алдымен жасалынған баптың түріне қарай ерекшеленіп отырады. Қасақаналықпен жасалынатын қылмыстың психологиялықтың механизімінен бұның айырмасы ол адамның өзінің істеп қойған ісінің қоғамға соншалықты қауіпті екенін, бұның қоғамға қандай зардаптар әкелетіндінгіне қалай етіп түсіретіндігіне байланысты. Адам өзінің іс әрекетін қоғамға қаншамалықты кауіп төніп жатқанын білмейді, абайсыздық қылмысының жасалуы бұл қоғамға зиян келтіріп, тіпті оған қарай жол бергісі келмейді. Ондай зардаптардың мүмкін болатын ол алдыменен көріп біліп тұра алмайды не оны болдырмай қоюға, не алдын алуға болады деп сенеді.
Абайсыздық қылмысы өндірісте, тұрмыста, басқару жүйесінде, транспортта, медицина практикасында т.б. салаларда ұшырауы мүмкін. Оның кауіпті жері қылмыстың қай сала жағында болатындығына, қылмыскердің құрал-жабдықты қандай жағынан пайдаланғандығына байланысты. Келтірілген зардаптардың қаншалықты ауыр екені де осыған карап өлшеніледі. Техникаларды пайдалана білу мен басқару жүйедегі кәсіби абайсыздықтың салдарынан қауіп туындайтын аса аса зор болмақ.
Абайсыздықтан қылмыс жасайтын адамдарға сипаттама берудің ерекшіліктері туындайды: қасақанамен қылмыс жасайтындар ерікті не еріксіз түрде қоғамдық мүддеге өзін қарсы қойып қояды, ал абайсыздықпен жасалған қылмысының әлеумет - психологиялық себебі абайсыздықпен, қоғамдық тәртіптің ережесіне жауапсыз қараудан болып жатады. Сондықтан абайсыздықтан қылмысты жасаушылардың қасақаналық қылмысты жасаушыларға қарағанда өнегерлі сапасы көбінесе жоғары болуы ықтимал.
Осы жерден бастап абайсыз қылмысының тағы бір ерекшелігі туындап бастайды: қасақана қылмыс жасаушылардың құлық мінезі азғындықтың деңгейі жасаған қылмыс деңгейіне сай боп келеді, ал абайсыздықтың қылмысы кезінде бұндай сәйкестік болмайды. Қылмысқа әкелген абайсыздықпен келген зиянды айыпкердің өнегелік бұзылу деңгейі емес, қызмет саласымен, пайдаланатын жабдықтарының ерекшеліктерімен, қылмыстың ісінің себебімен, айыпкерге кездейсоқ болатын тағы басқа көп жағдайларымен айқындалады. Сондықтан абайсыздық қылмыс кезінде адамдардың жеке басы әлеумет өнегелі мінездемесі және келген зардаптардың арасында тен түйедей айырмашылықтар болуы мүмкін.
Қылмыскерліктің көп түрлі көрсеткіштері мен белгілері арқылы сипатталатын өте күрделі құқықтық- әлеуметтік құбылыстардан басталады. Қылмыстық ауырлығына сондықтан оған, , қылмыс санына, қылмыс объектісіне, жасау әдісіне талдау түрлі белгілер бойынша жасалады. Криминалогиялық қылмысты талдап, қорыту маңызы зор. Осы тұрғыдан алынғанда үш топқа оны бөліп қарайды: зорлық-зомбылық, пайда күнемдік , мамандардың немесе лауазым иелерінің кәсіби міндеттерін қасаканалық бұзуымен жасайтын қылмыстары. Әрине, бұл негізгі қылмыстардың түрлерін тек топтау, олардың арасында қылмыстықтың біршама түрлері жатыр.
Осы жіктеу қатарына Профессор П.С.Дагель дербестік топ ретінде абайсыздық қылмыскерлікті қосуды ең ұсынады.
Абайсыздық қылмыскерлік дегеніміз қылмыскерліктің жөніндегі ауқымды түсінік бөлігі, бұның құрылымының дербестік элементі ғана.
Абайсыздықта жасалған қылмыстықтың жоғарыдағы талдаудан байқап отырғанымыз, негізгі заңның 21ші бабымен Казақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 21ші бабында берілген анықтамасына талас болмағанын айта аламыз. Бұл анықтама Г.А Злобин мен Б.С.Никифоров күресін қоғамды қауіпті құбылыспен өмір бойы мұқтаж екеніне жауап бермейді. Сәйкестіктен болар жалпы абайсыздық жалпы анықтамаларын қайта құру есебінен іс іздеген дұрыс дегенді айтады.
Қазіргі қолда бары, кемістіктері ретінде абайсыздық анықтамасының атап мыналарды айтады: жалпы айып жөніндегі түсінік пенен ішкі ниетті айқындау кезіндегі сәйкессіздік, жалпы абайсыздық белгілерін айқындауда субъектінің істеген ізі істеріне қалай құрайтыны ескерілмеуі, Қылмыстық кодекстің анықтаманың Ерекше бөліміндегі абайсыздық кейбір қылмыскерлігі құрамының тіркестерімен сай келмеуі, заңға сыйыспайтын басқа абайсыз қылмыс түрлерінің өмірде нақты ұштасуы.
Тәртіптің абайсыздан айтуы сияқты Абайсыздық қылмыскерлігін тең түсініктің жалғыз бөлігі деп қарау керек. Тәртіптік абайсыз айтуы деген белгілі әлеуметтік бір топқа немесе қоғамға зардап келтіретін не қауіп тудыратын құлық -мінез құбылысы. Осындайда қылмыс қауіпті түсінбеуден, келер одан зардапты елемеуден не бұл зардапты болдырмау деген күшті сенімімен жасалады. Айта кетсек, осы жерде, қауіпті субъектінің сезінуге, бұның алдыменен мүмкіндігі толық бола тұра, істер жүзінде сол мүмкіндікті асыра алмай отырған жағдайы мысал болып алынып отыр.
Болатын айыптың абайсыз салдарынан қасақана жасалынатын қылмыска қарағанда психология механизімінде, қоғамға келетін зардап және субъектінің ерік-түйсік арасындағы байланыс баскаша болады. Субъект деген ол зардаптың болатынын алдын-ала болжам қоймайды, өзімшілдік -ұқыпсыздық не олай болмайтынына сенім білдіреді. Осы екі жағдайда бұл қоғамдық мүдделерге ұқыпсыздықты көрсетеді, нақтырақ айтқанда, сақтық шараларын тиісті жасамайды, осылайша өзімшілдік пен ұқыпсыздықтың аяғы апарып абайсыздыққа соғады.
Сақтықтың жеткіліксіздігі өзімшілдік тұсында субъектінің қоғамға қауіпті төндіретін зардапты болдырмаудағы алдын-алуына байланысты жағдайларға берілетін бағасынан байқалады, субъекттегі осы жағдайлардың алдын ала жеткіліксіз екенін көре бермейді, осы абайсыздық болған ұқыпсыздық тұсында істің өзіне ғана катыстылығынан көрінеді ,субъекттегі, қоғамға келер одан ауыр зардаптарды алдын-ала көре алмайды.
Абайсыздық іс әрекет салдары субъектінің еркінен емес болады, оның мақсатымен мәніне кірмейді, керісінше,қарама-кайшы болып келеді.
Бірақ бәрін бірдей абайсыздық іс- әрекеттерінің ырықсыздық импульстік әрекет жүйесіне жатқызуға карсы екендерде бар. Ерікті әрекет пен ырықсыз әрекетті айырып білу үшін, келтірген оның зардабына емес, субъект мінез-құлқына, бұл әрекетті саналы түрде ол жасады ма, ырықсыз жоқ акті ме, осы жағына міне қарайды. Кез-келген әрекетті олай болмаған кезде ырықсыз деп танып білуге болады,себебі, алдын-ала біліп , калап, болжап жасаған әрекетке қарағанда оның зардабы ылғи кісі ойламағандай ұнамсыз және орасан зор болып шығады. Абайсыз айыптарының тағы бір ерекшелігі одан келген сол зардап субъектінің кездейсоқ болып әрекеті үшін табылады. Ол, әсіресе, қауіпсіз ережелерінің бұзу салдарынан болып қалатын техникалық абайсыздыққа қатысты. И.П. Лановенконың қауіпсіздік техника ережесін бұзуға жасалынған талдау көрсеткендей, ауыр не адам өліміне әкеліп соққан әрбір жағдайларға жарақатпен жеңіл аяқталған ұсақ тәртіп бұзушылықтардан келеді екен. Бұл автор былай айтады: "Практикада
техникалық қауіпсіздігі ережесінің бұзылу деңгейімен бірдей бола келе, одан әрі айыпты адамның тәртібіне, коңіл-күйіне қарамастан, бұл жағдайдың ауыр жарақатқа, өлімге, не жеңіл жарақатқа әкеліп соғатыны белгілі. Ешқандай аса қауіп тудырмайтын да кезі көбіне болады". Әрине мына айтқанды абайсыз қылмысының тура бәріне бірдей келе бермейді, тәртіп бұзушылық пенен бірақ бұның зардабы арасындағы сәйкессіздіктер үнемі байқалады.
Көбінесе абайсыздық қылмысы белгілі жағдайларға байланысты болады, сол нақты жағдайлардың өзі осының табиғатында криминогендік аса маңызды рольдерін атқарады. Абайсыздық және қасақана қылмыстары кезіндегі жағдайлар және де өзара жеке адамның ықпалын зерттеген В.А.Номоконовтың мәліметі көңіл аударатындай. Көбісі қасақаналық қылмыс жасағанның жағдайды "билеген"деп 73%, ал абайсыздық қылмысының көбі жағдайларға керісінше "тәуелді" деп 51% болған.
Техника мен ғылымның дамуы төтенше жағдайлардың өсуіне себепкер, ал бұл жағдайларға көбінесе пайдалану техникасы саласыңдағы азаматтар осының іс әрекет аумағындағы қызметкермен тап болады. Ең тәжірбиелі жүргізушілердің өзі Н.А.Игнатов, 3- 15 рет шамасында қиын жағдайларға қалады дейді. Абайсыздық қылмыстың ерекшелігі сол, бұнда қоғамға қарсы мақсат пен ішғылдың мейлінше үлес салмағы аз болады, сосын ондағы жағдайға орай және пиғыл мақсат пен пайда болған зардаптар арасында байланыс ешқандай жоқ. Яғни, зардап келтірейін деп білген пиғыл болмайды, мақсат орындалмайды, немесе "асықтықпен орындалады".
Абайсыздық қылмыскерлерінің жалпы мінездемесі бойынша өнегелілік бұзылуы деңгейі елеусіз болып табылады. В.А.Номоконовтың зертеу негізіне сүйеніп келсек, қасақанамен қылмысты жасаушыға қарағанда абайсыздықпен қылмыскер арасындағы теріс мінездер өте сирек, ең мінезділер 5-6 дан аса көп ұшырасады. Қасақана абайсыз кісі өлтіргендердің арасында зерттеулер жүргізген Р.И.Михеев осы тұжырымға келген.
Жеке адамның Автотранспорт қышысында психиофизиологиялық ерекшектерінің мысалы, дер кезінде бірегей реакция беруі, түйсік қабілеті, т.б. және психиофизиологиялық жағдайы мысалы, әбден күйзелу, сасқалақтау, шаршау, сондай-ақ , тәжірбиелік, шеберлік, тосқауылға төтеп білу сияқты жоғары криминогендік белгілерінің роль атқаратынын айту жөн. Автотранспорт қылмыстары себептерін зерттеу кезінде Д.С.Ковалев анықтады: жүргізушілер 26, процент кәсіби дағдыс жеткіліксіз, 25 пайызы жол апатынан рульде отырған 8-12 сағат соң, 7,8 пайызы одан ұзақ отырған кезде жасаған.
Психологтардың зерттеуі көрсеткендей, қызметкерлердің ауыр апатты жағдайында тиімді әрекет жасап білуі, бұлардың өз жүйке жүйесін дұрыс қаншалықты меңгеріп алатындықтарына байланысты.
Адамның бойындағы жеке ерекшеліктер мен қасиеттері жағдайына байланысты оның қимыл іс жасауын, қауіпсіздіктің ережелерінің талаптарын есепке алудың мүмкіндігін шектейді, бірақ ол мүмкіндіктен бұны мүлдем айырмайды.
Абайсыздық қылмыс жөнінде олай болмаған кезде сөз болуы мүмкін емес, ешқандай айып таға алмайсын.
Осыған орай, абайсыздық жағдайда айыптың саяси - әлеумепік мәні осындай ерекше түрінде жүз береді: жауапсыз қарау, жағдайға жеткіліктіңше назар аудармай қалу. Абайсыз қылмыскерлері үшін бұл қоғамға жат бағдар-бағыт қасиеттік деген сөз, бұл қоршаған ортаға, сақтық ережелерімен әлеуметтік құндылыққа ұқыпсыз, жауапсыз ,жеңіл қараудан көрінді. Оны былай түсіндірейік, кейбір авторлардың абайсыздық қылмысындағы жағдайына байланысты кауіп төнген факторларымен жеке адамдардың психофизикалық ерекшеліктеріне мән бере отырып, абайсыздық саяси -әлеуметтік табиғатқа тиісті бағасын бермейді. Жеке адамдардың психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты, айып жөнінде, тіпті оны абайсыз түрінде сөз қылуға болмайды. Осымен абайсыздық қылмыс қысқа мерзім, бір сәттік болса да қоғамға адамдар бойындағы пиғылмен жат байланысты болады.
М.Д. Шаргородский: " өздерінің жауапкершілігіне алған адамдар қызметтері үшін де, үлкен зардапқа аяғы апарып соққан әрекеттері үшін де жауаптарын беруі тиіс. Сауатсыз операцияны жүргізгеннің нәтижесінде сырқат адам қайтыс болса осылайша хирург те жауап беруі керек. Яғни операцияны жақсы жүргізіп білу қолынан оның келмейді, медицина институтын бітірсе де нашар оқыған, бұндай операцияны жақсы қылып жасай алмайды, сонда да осы салада ол істеуге ниеттенгеннен кейін, оған үлесінен шығу міндетті болатын. Осылай болса мамандық игере алмауынан болған зардап үшін хирург жауапқа тартылады".
Өзі дайын болмай қолға кауіпті істі алған адам, өзінің жеңілдігінің нәтижесінде болып қалған зардапқа жауап беруі керек. Бірақ қылмыстық абайсыздық пен бұндай жағдайды танып білу үшін.Шаргородский М.Д айтқандай, субъективтік белгілерден басыңызды тарту талап етілмеген. Осы жердегі ұқыпсыздық емес, шарт түрінде "қылмыстық абайсыздық" деген абайсыз әрекеттерінің бір өзіндік түрлері сөз болып тұр.
Адам өзінің әрекеттерінің "Қылмыстық абайсыздық" тұсы кезінде қоғам үшін аса қауіпті екенін, осыған жол бермеу керек екенін, сондай-ақ осы іс-әрекетке дайын емес екенін мүмкіндігі сезінуге бола тұра соны сезінбейді. Сондықтан абайсыздықтың субъективтігі бұл жерде орын алған. Бұл жағдайда өзімшілдікке қарағанда өз әрекетінің адам қауіпті зардабын қоғамға алдын-ала болжам қоя алмайды, ал өз надандығынан ұқыпсыздыққа қарағанда болжай оны білуге пайымы жете қоймайды. Бірақ кешіруге болмайтын осының бәрі себептерге жатады. Біліміне, тәжірибесіне, қызметіне сәйкес қойылатын адам талапты қалай түсінсе, оның айыбы болған жағдайларға байланысты солай анықталады.
Сай келмейтін өзімшілдік пен ұқыпсыздық белгілеріне абайсыз айыбының тағы бір түрі бұл"ерік ұқыпсыздығы". Қауіпті қоғамдық зардапты болдырмауға дұрыс шешімдер қабылдауды талап етіп қиын жағдайға түсіп отырған субъект кесірлі зардаптардың алдын алуға, дұрыс шешімдерді табуға мүмкіндік бола тұра міндетті екендігіне солай етуге қарамастан , шешімді дұрыс таба алмайды болмаса жүзеге ол шешімді асыра алмайды. Осындай жағдайда ешнәрсеге де өзімшілдікке де субъект сеніп, ұшсыздық та жоқ, арқа сүйемейді. Себебі "Ерік ұшсыздығының" әбіржу, сақталау барысында не істерін субъект білмей, жігер күшін жинақтап, зардап кауіпін болдырмауға бағыттамайды. Мысалы, Данилинмен Мепикастың ісі КСРО Жоғары Сот Әскери коллегия Данилиннің адам басу кезінде кабілетіне орай, дер кезінде айналадағы жағдайды дұрыс түсінуіне, шешім қабылдауына сасқалақтау мен қорқыныштың қаншалықты кесір тигізетінін анықтау мақсатында экспертиза сараптама жасау қажет депті. Данилиннің онсыз бақытсыз оқиғаның мүмкіндігі алдын алуына болды ма дегендей мәселені шешіп қарау мүмкін емес болды.
М.С.Гринберг түсінік ендіру жайында "әдейі жауаптарға қабілетсіздік" деген мәселе қойып қойған. Көп жағдайда осы түсінікті ресмилендіру қылмыстык, құқық шеңберлерінен: психофизикалық жеке адамның сапасын ажыратудың кәсібилік әдісін дұрыстап таңдау жарамдылық кәсіби белгісін анықтау, аттестация кәсіби ұйымдастыру сияқты көптеген басқа да күрделі мәселелерді шешу қажет.
Психофизикалық проблемалар адамдардың бойындағы әбден шиеленіскен ол мәселелерді бүгінгі таңда шешу мен оны өндіріс күрделі талабына сәйкестендіру аса күрделі мәселенің бірі. Осылай еткеңде біз абайсыз қылмысының да, техника қолдану кезінде одан келер зардаптардың алдын алып отырар едік. Бірақ "әдейі жауаптарға қабілетсіздік" ресмилендіру түсінігін субъективті абайсыздық белгілерінің маңыз етуін жоқ қылмайды. "Техникалық жүйе операторларына" жатпайтын субъекті жөніндегі оларға "әдейі жауаптарға қабілетсіздік" ті қолдануға болмайды, қауіпсіз жүргізу бір белгілі процесстерді операторлық қажетті сапа жинау, оның қаншалықты психологиялық- жүйкелік қанша салмақ түсіретініне елеместен, тек бір белгілі нақты жағдайда есептелген. Кез келген дұрыс оператор шұғыл жағдайлар шешімін таба бермей қалатындар үнемі болады. Сондай-ақ адам бойындағы жеке психофизикалық сапалардың ішкі өзгеріске ұшырауы мүмкін екенін ұмытпау керек.
Субъективті белгілер осымен қылмысты абайсыздықтың ең маңызды мінездемесіне саналып және заң тұрғысынан жағдайды айқындау кезінде ескермеу оны мүмкін емес. Осыған орай, абайсыздық қылмысты анықтама мынадай беруге болады:
"Егер қылмыс жасаған адам өзінің іc-әрекеттерінің не әрекетсіздігінің қоғамға кауіпті зардаптары болып қалуы мүмкін екенін түсінбей, бірақ түсінуге әбден тиіс, түсіне алмайтын болса, оның не болмаса қоғамға қауіпті болып қалуы мүмкін деп болжаған болса, бірақ бұның алдын алуға жеңіл оймен болады деп есептеп қалса, не сондай зардаптардың болуы мүмкін екенін болжай алмаса, өйткені болжауға тиіс , болжай алатын жағдайда болса, онда абайсыздықпен қылмыс істеледі деп атайды". Осы анықтама бергенде негізгі Заңының 9шы бабымен ҚР Қылмыс кодексінің 9шы бабындағы кемшілікті едәуір деңгейде түзетіп қойған болар едік, бұл анықтама:
а) айып пенен ниеттің жалпы анықтамасына сәйкес болар еді,
ә) субъектінің әрекеттің қоғамдық кауіптілігіне деп психикалық көзқарасына мінездемелер берер еді,
б) қылмыс жасау формальды құрамы баршылық және абайсыздық айыбының басқа да түрлеріне ұқыпсыздықпен өзімшілдіктен басқа қолданып көруге болар еді,
в) барлық абайсыздықтың түрлерінің субъективті және объективті белгілеріне мінездемелер беріп, айыптаудың объективінен сақтар едік.
Тұрғысынан қарағанда заңдылық техникасы деп саналатын өзге де шешімдері бар: мысалыға, негізгі Заңдағы 9шы бапты екіге бөліп, бірінші 5ші бөлімінде жалпы белгілерін абайсыздықтың беру екінші бөлімінде фактілерін олардың айқындау.
1.2 Абайсыздықтан жасалатын қылмыстардың түрлері және криминологиялық сипаттамасы.
Абайсыздық өзі жасаған кінәлінің әрекеттерінің немесе әрекетсіздіктерінің зиянды салдарда психикалық қатынастың ерекше түрі. Қылмысты заңмен объективті жағына қарастырылған белгілі қоғамдық қауіпті кіретін салдар, яғни материалдық құрамында бар қылмыс ғана абайсыздықтан жасалып қалуы мүмкін.
ҚР ҚК екі түрі абайсыздықтың қарастырылған:
а) менмендік,
б) немқұрайлық, ҚР ҚК 21-ші бабының екінші бөлігіне сәйкес, егерде адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті туғызуы мүмкін екендігін алдын ала біліп тұрса, бірақ ол зардаптары жеткілікті негізсіз жеңілтектікпен болғызбауының мүмкіндігіне сенсе, менмендікпен жасалған қылмыс болыа табылады. Менмендікпен,(жеңілтектікпен) қылмыс жасаған адамның істегенінің салдарына психика қатынасы қасақана және абайсыз кінәнің басқа да түрі сияқты, еркіне қарас және интелектуалдық сәттерден тұрады. Интеллектуалдық сәті тұлғаның өз іс әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті орын алу салдары мүмкіндігін көре білуімен алдын ала сипатталады. Еркіне қарас сәті, ол салдарының негізсіз арттық алдын алуға сенумен сипатталады. Мысалы, машинаны жүргізуші басқарып келе жатырған жылдамдықты рұқсат мөлшерден асырып жібереді, сосын осыған орай белгілі тез сәтте тежеп машинаны үлгере алмайды. Ақырында, жаяу жүргіншілерді басып кетіп біреуін өлімге ұшыратады.
Заңды тұжырымдамасында менмендіктік бұның интелектуалдық сәті әсіресе және тікелей, жанама қасақаналықтың интелектуал сәтімен жақын. Тұлға екі жағдайда өз әрекетінің қоғамға қауіпті салдары орын алатындығын көріп алдын ала біледі. Қасақаналықты заң шығарушының суреттеген кезде алдын ала қолданылатын көріп білу түсініктің және шынайы мазмұнының абайсыз кінәнің түрінің дәл бұл түсінікті тағы түрі болып келетіндігі қолдануының менмендікті сүреттеуде түбірлі айырмашылық бар. Ол айырмашылық алдыменен көре білу сипатында. Қасақаналық кезінде алдыменен көре білу сипатқа нақты ие болса, менмендіктің ол кезінде абстрак тілі түрі. Мұның бұлайша мағынасын түсіндіре кетуге болады; кінәлі тұлға қасақаналық кезінде тап бұл кезде, өзінің бір нақты әрекеттерінің белгілі бір жағдайларда жасалған болуы ықтимал немесе сөзсіз нәтиже алдын ала орын алатынын көре біледі. Кеудесіне жәбірленушінің пышақпен ұра отырып, тұлға осы соққы, жәбірленушіні бұл пышақпен соғып өлімге ұшырататын алдын ала көріп білген.
Менмендік қылмыстық кезіндегі интелектуалдық сәті мазмұны тіпті басқаша. Мысалы: машинаны жүргізуші рұқсат етілген жылдамдықпенен асырып айдап отырып, жаяу жүргіншіні бұл ісінің соңына апаратын көріп жалпы біле алады , көріп білу бұл нақты емес, абстракті жалпы сипатқа ие. Тұлға қауіпті салдарды көрсетіліп тұрған, алдын ала көріп біле тұра, өзінің де осындай жағдай басында болуы мүмкіндігін есіне мүлдем алмайды.
Мұндай ол салдар жүргізушілер тап келген басқа жағдайларда орын алып қалады деп ойлап, олардың алатындығын өзі үшін тіпті қаперінде болмайтындай көреді, өйткені өзі сияқты ол тәжірибелі жүргізушілер жағдайда мұндай ұшырамайды, ол жаяу яғни жүргіншімен қақтығысса залал оған келтірудің алдын алады деп үміттенеді. Менмендіктің алайда, қасақаналықтан айырмашылығы еркіне орай болатын сәтінде. Сәт ол абайсыз кінәнің түрі боп табылатын менмендіктің кезінде, тұлға өзінің іс әрекетінің қоғамға қауіпті салдарынан жеткіліксіз негізде алдын алатындығына сенетінімен сипаттайды. Жанама қасақанаға қарағанда, қылмыстық менмендікте, еркі тұлғаның өзінің іс-әрекетін мен қылмыс салдарының алдын алу бағытталған. Оның пікірінше тұлға, қылмысты нәтиже жол бермейтіндей орын алуына бір нақты жағдайларға сенім білдіреді. Мысалыға, көрсетілген жоғарыда оқиғаны мамандық өзінің біліктілігіне, ұзақ машинаны уақыт бойы апатсызбен жүргізіп келген тәжіребесіне, оның жағдайының техникалық сенімділігіне, жолдың жақсы күйіне көптеген т.б. жағдайларда сенім білдіреді. Өкініштісі, мұндай сенім бір нақты кезеңде ақталмайды, жансақ боп шығады да, көлікті жүргізуші жаяу келе жатқан жүргізушіні сірә бір басып, қайғылы қазаға оны ұшыратады. Сенім қателегі, негізсіздігі жасалып қалған іс-әрекет салдарына қылмысты асихиқалық қатынасты менмендікке айналдырып, істі қылмысқа жеткізеді.
Абайсыз кінә дегеннің екінші түрі немқұрайдылық қылмысты боп табылады. ҚР ҚК 21-ші бабы 3-ші бөлігіне сәйкес, адам егер қажетті сақтық пен ұқыптылық болғанда бұл зардаптарды болжап білуі тиіс және де болжай алатын болып тұра өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті зардаптар болып қалуы мүмкін деп болжап білмесе , қылмыс немқұрайлылықпен жасалынған қылмыс деп атайды. Немқұрайлылық қылмыстың интелектуалдық сәтімен қасақаналықтың осы сияқты, менмендік қылмыстың де, интелектуалдық сәтінен айырмашылығы үлкен. Қылмысты немқұрайдылық кезде тұлға өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті орын алуының салдарының мүмкіндігін алдымен көріп білмейді. Абайсыздықтан болған бұл кінәнің түрінің интелектуалды сәті қоғамдық қауіптілігін өз қылығының білу бағалау санасына кінәлінің жетпегендігімен сипатталады. Кінәнің мәні бұл жағдайда интелектуалдық болмай, сәтіне еркіне қарай, себебі осы сәтке тап байланысты алады.
Қылмыстық немқұрайдылық еркіне қарай сәті заңды анықтамасы субъективті және объективті 2 шартқа байланысты сот пен теория тәжірибесінде объективтік шарт, өз тұлғаның әрекетінің не әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті орын алуын салдарының көре білетіндей алдын ала, заңдарға, мамандығы бойынша тұлғаның мәртебесіне, жалпыға бірдей қоғам ережелерге негізделген міндеттермен байланысты. Құрылымын абайсыздық қылмыскерлігінің айқындау үшін абайсыз қылмыстарын қылмыстық-құқық және де криминалогиялық белгілеріменен жіктеу керек. Негізгі жіктеу белгісін осыған орай таңдау мәселе туындайды. Белгі ретінде ондай абайсыздық қылмыс кезінде бұзылған қоғам қатынастарды, объектісін қылмыстың алу ретсіз. Себебі әсер ететін түрлі объектілерге абайсыздық қылмысы криминалогия тұрғыдан алғанда ұқсас өзара болып келуі әбден мүмкін. Абайсыз қылмысы нәтижесінде болып қалған зардаптарды рухани, заттай не дене жарақаты негізіне жіктеу алуға болмайды, себебі нақты зардап көбінесе кездейсоқ жағдайларға байланысты болады, Бұдан өзге біршама жағдайда зардаптардың түрлі табуы байқалады. Абайсыздық қылмыстар құрамын қылмысты нәтижесі болуына не болмауына қарай біршама бөлудің маңызы бар. Бұл бөлу бірақ таза қылмыс- құқылық мән. Көрсетілген абайсыздық қылмыс тобының криминалогия ерекшеліктерін ашпайды. Осы ерекшеліктерден ол туындайды.
Абайсыздық қылмысты оқиға болып қалған қызметінің саласына карай қылмыстық және криминалогиялық жіктеудің құқылық маңызы көп. Абайсыздық қылмыстарын бұлай жіктеу қоғамдық қауіптілігіне, қылмыстарды жасау механизыміне топтарға бөлуге, күрес шараларының оған қарсы айқындау ерекшеліктеріне мүмкіндік береді.
Абайсыздық қылмыскерлігі екі топқа бөлінеді: кәсіптік және тұрмыстық. Тұрмыстық абайсыздық өз кезегінде екіге бөлінеді:
а) техника жабдықтардың әрекеті саласынан да тыс жерде, техника жабдықтарын, өзге де қауіптілігі үлкен кездерді пайдаланусыз болып қалған тұрмыс абайсыздық қылмысы;
ә) техника жабдықтардың әрекеті саласында сосын техника жабдықтары және басқа да жоғары қауіптілігі кездерді пайдаланудың арқасында болып қалған абайсыздық қылмысы.
Кәсіби абайсыздық үшке бөлінеді:
а) техника жабдықтардың әрекеті саласында сосын техника жабдықтар мен өзге де жоғары кауіптілік кездерді пайдалудың кезінде кәсіби болған абайсыздық қылмысы;
ә) таза кәсіби қызметтің саласында болған сосын басқару лауазымдық міндетін пайдалану кезінде абайсыздық қылмысы.
Мынадай схемамен бұл жіктеуді көрсетуге болады:
Лауазымдық жабдықтар техника таза кәсіби басқарудың әрекетінен қызмет міндетінен өзге салададағы пайдалану барысында.
Абайсыздық қылмысының осылайша негізінен төрт түрге бөледі
1) Техника жабдықтар әрекетінен, және қауіптілігі жоғары өзге де көздерден тыс болатын салада тұрмыс абайсыздық қылмыстарды бұрыннан келе жатқан, ал қазіргі таңда абайсыздық қылмысы аз кездеседі. Абайсыз әрекет оған абайсыздықтан болған жеңіл немесе ауыр дене жарақаттары, мемлекеттік, қоғамдық не жеке азаматтардың абайсыздықтан мүліктерін жою не зиян келтіріп беру жатады. Айта кетсек, осы баптар бойынша басқа жататын топтарға қылмыстарды жіктеуге болады, мысалыға, егер де кісі өлімі не мүлік жойылу салдарынан болса т.б.
Осылайша, ұсынылып отырған абайсыздық қылмыстарын, жіктеу тәртіп бойынша ҚР Қылмыс кодексіндегі құралдар жіктеумен сәйкес болмайды.
Жалпы бұл топтың абайсыздық қылмысындағы оншалықты үлес салмағы үлкен емес, оның динамикасы бірақ өсіп келеді.
Техниқалық жабдықтар және өзге жоғары кауіптілігі көздердің әрекет саласыңда абайсыздық қылмыстары болған абайсыздық қылмыскерлігінің көп топтарын құрайды, кәсіби қызметтер барысында олар көбіне жүзе береді. Бұл тұрмыс ауқымында да қылмыстар бірақ болып жатады.
Техника жабдықтарын бұдан өзге пайдалануға қатысы болмаған азаматтар да оның жиі әрекет саласына тап болады, келіп осыдан, кейбір абайсыздықтың салдарынан жабдықтардың ол қауіпсіздік қызметі бұзылып, ауыр соңы зардапқа соғады.
Осы топтағы қылмыстарды сондықтан да техника жабдықтарын пайдаланушылар да, техника жабдықтарын сондай-ақ пайдалану ережелерін білуге, өздерінің қимыл ісінің лайықтай соған білуге міндетті, басқа адамдардың да осы саладағы жасаулары мүмкін.
Осы топтағы қылмыстардың жалпы кұрамдары ретінде де абайсыз қылмыстарының, сонымен қатар техниқалық қылмыстар құрамы реттерінде де қаралуы ықтимал. Жалпыға бірдей ол қылмыстардың белгісі олар техникамен мен адамның өзара қатысымен жүз береді, субъектінің, техникалық жабдықтардың не басқарушының ауқымынан шығуына әкеп соғады және қауіпті қоғамға зардап келтіреді.
2) Кәсіби таза қызмет саласында техника мен басқару лауазымдық міндеттерін пайдалану кезінен тыс болған қылмыстың абайсыздық қылмыстары осы саласында дербестік топ құрайды. Субъектінің оған кәсіби өз міндеттерін орындамауы не тиісті көлемде орындамауы нәтижесінде зиян келтірген қоғамға жағдайлар жатады. Ондай жағдайлар қылмыстық заңда арнайы қаралған: олар егер көрілмеген арнайы құрамда болса, болып қалған зардапқа байланысты жалпы құрамы абайсыздық қылмыстарының қолданысы болуы мүмкін.
3) Абайсыздық қылмысы соны тобын басқару лауазымдық міндетін пайдалану нәтижесімен жасалған қылмыс құрайды. Соның құрамы қылмыстар осы тобы үшін қаралуы жалпылама түрде мүмкін.
Қылмыстар тобының осы көрсетілгендерде қауіптілігі мен маңызы соңғы кезде көбейе түсті. Қоғамдық әмірімізде оны басқару жүйесінің рөлінің өсуімен түсіндіреді. Жіберілген "қатенің" осыған орай құны арта бермек, басқару шешімдерінің олай болса лауазым иелеріне уақыттығы, дұрыс болуы үшін қойылар талап өсе түсті.
4) (АБЖ) Автоматты басқару жүйе өндірудегі өсуіне байланысты алда негізінде АБЖ кабылдап, елеулі зияндар келтірген, басқару теріс шешімдері үшін қылмыс жауапкершілікке тарту проблема болады. АБЖ жағдайында бұл жерде жауапкершілік жалпы проблемасының қылмыс құқылық аспекті сөздер болып отыр.
Қылмыс құқық еліміздің басқару мен халық шаруашылығы саласында зиянгершілікке елеулі соқтырып отырған немқұрайымдылық және шаруаны
бетіменен жіберушіліктер сияқты қауіпті құбылыстарға қарсы күресте басты елеулі болмаса да рөлі көмекші болып ойнауы тиіс. Кең ендіру арқылы АБЖ-ны хабарлар көлемін кеңейтуге, қабылдайтын шешім нәтижесін болжау мүмкіндікті арттыруға және лауазым иелеріне қол жететіндіктен жүктелгер жауапкершілік күшейе түскен. Алғы шарты мұның басқару шешімін қабылдау және жүзеге асыру процестерін дәл ұйымдастыру, норматив тұрғыдан бекіту, қатысты оған адамдардың құқығымен міндеттерін айқындуболып табылады. Басқаша айтқанда, құқылық реттестірулер арқылы туындап келетін қарым-қатынастарды арнайы бұл процесті бағдарламаға алу. Жалпылама мұндай жағдайда "қате шешім қабылдаған үшін", хабарлар мен камтамасыз етіп, басқарулар шешімімен дайындауға , жүзеге асыру және шығаруға байланысты нақты бекітілген нормативті міндеттерін орындамағаны үшін не ойдағыдай орындамаған болса жауапкершілікке тартылады.
Қылмыс абайсыздықпен күрестің қылмыстық - құқылық және криминалогиялық проблемаларын зерттеу бастапқы негізгі түсініктердің ең алдымен мазмұны талап етіледі .Абайсыздық қылмыскерлігі, қылмысты абайсыздық туралы түсінік катигорияларының ең алдымен негізінде абайсыздық қылмысы жайындағы ұғым жатыр. Абайсыздық айыптың түрінің белгілерін есепке абайсыздық құрылымын алмайынша, дұрыс тұжырымдау бұны мүмкін емес, себебі, құрылым ол сол абайсыздықтың субъективтісі жағынан саналады . Қасақына қылмыстарға карағанда абайсыздық қылмыстың өзіндік ерекшелігі болады. Абайсыздық қылмыстың ол ерекшеліктері субъектив жағын тек қана сипаттап қоймайды, сонымен қатар объективті жағын сипаттайды. Абайсыздық әрекеттерін жіктеуді, оған жаза беруді және бұл профилактика кезінде есепке алынуы керек. Оның зерттеуінің маңыздылығы сонда, қылмыстық құқық мәселелері, әсіресе, жалпы оның бөлімі қылмысқа қасақана қолданылатындай етіп жасалынған, оны осыдан келіп абайсыздық қылмысына мүлде қолдануға болмайды мысалыға, абайсыздық қылмыстарына ортақтас болу түсінігі не олардың ерекшеліктерін есепке жеткілікті деңгейде алмайды мысалыға, жеңілдететін және ауырлататын жағдайлар.
Абайсыздық қылмыскерлігінің қазіргі уақытта басым бестен төрт бөлігі пайдалану техникасы саласында болады, Қылмыстық кодексте бұған 30-дан астам нормалар арналған, олар аса қауіпті абайсыздық қылмысының түрлеріне жатады, ал кауіптілік бүгінгі танда онан сайын өсуде. Абайсыздық қылмысының сондықтан да моделіне пайдалану техника саласындағы қылмыстар, техникалық абайсыздық қылмыстары жатады. Автокөлік жалпы қылмыстарын Б.А.Куринов, М.С. Гринберг, В.Е.Квашис, И.П.Лановенко, Ш.Д.Махмудов т б ғалымдар зерттеген, Ол мәселелер бірақ әлі болса жете зерттелген жоқ немесе бұны шешу қиындау сияқты. Автокөлік қылмыстарының жалпы ерекшеліктері мен белгілерін зерттеу қажет.
Техникалық қылмыстардың ерекшеліктерін белгілерін талдамас бұрын, жалпы олардың анықтамасын беру: яғни ,техникалық қылмыс деп жоғары қауіпті кездерін пайдаланатын не әрекет саласындағы олардың адамдардың қауіпсіздік ережесін қасақана не абайсыз бұзу арқылы техника басқарушы субъектінің бақылауынан айрылып қалуы кезінде қоғамдық кауіпсіздікке қолын сұғу, абайсыздықтың салдарынан қоғамға қауіп келтіру немесе оған мүмкіндік беру деген сөз. Автокөлік қылмысы үшін ұқыпсыздық пен өзімшілдік белгілеріне толығымен сыйыспайтынқылмысты надандық және ерікті ұқыпсыздық секілді абайсыздық айыбының маңызы зор.
Бүгінгі өмірдің әлеуметтік жоспарлау құрамды бөлікке айналды. Бұның мақсаттылығы, жоспарлығы тұрған қоғам алдында саяси, экономикалық және идеологиялық мінтеттерді шешуде дұрыс күш жігерімізді шоғырландыра білуге ықпалдайды
Әлеумет жоспарлардың арқасында келеңсіз кейбір құбылыстардың алдын алудың мүмкіндіктері пайда болды. Бірақ ол қылмысты болдырмай толық проблемасы шешілді деген емес. Әсіресе, оның ішінде, абайсыздық қылмыстың алдын алу не кәмелет жасқа толмағандар қылмысы жайында мәселелер зерттеуді әлі де қажет етеді.
Кенес криминологтары кешеге дейінгі ұсынған қылмыстың алдын алу шаралары, әдеттегідей, қасақана жасалған қылмыстарға қарсы күреске, және себеп салдарын оны жоюға ғана бағыт алып келеді. Жалпы:
- үлес салмағы қылмыскерлік құрылымында өте аз12 пайыз
-есепке абайсыздық қылмыскерлігі алынбайтын.
- абайсыз қылмыстары профилактикасы деференциалды
- әдістің тіпті жоқтығы.
Абайсыздық қылмысына соңғы уақыттарда қарсы күреске, бұның факторларын зерттеуге бағытталып отырған әдебиеттердің біршамасы жарық көрді. Абайсыздық дегенмен қылмыстың алдын-алу, идеялық-тәрбиелік, құқылы және экономикалық сипаттағы осы мақсатқа ұйымдастыру шараларын жоспарлы да, жүйелі түрінде жұмылдырып отыру әлі де мәселесі болса теориялық деңгейде жалпы шешілген жоқ. Ал қылмыстардың, осының ішінде абайсыз қылмысының кейбір топтармен түрінің алдын-алу мүмкіндігімен әлеуметтік жоспар шеңберінде арнайы зерттелмеген.
Абайсыздық қылмыстың алдын-алу шарасының әлеуметтік жоспар құру үшін белгілі алдымен әлеуметтік қауіпті кұбылысының сипатпенен оның, жағдайын, құрылымын, себебін құбылыстар мен басқа әлеуметтік процесстерінің арасындағы ішінара байланысын, тенденциясын жетікті білу керек. Бұған орай, қылмыстарға қарсы күрес шарасын әлеуметтік жоспарлаудың екі негізгі қиыншылығын атағымыз келеді.
Абайсыздық қылмыстарының біріншіден, алдын-алу еңген шаралары әлеумет даму жоспары профилактикалық жүйесін жасауға толыңырақ негіз болатын объективті қылмыстың сипатын, себебін көз мүмкіндік беретін алдымызға толық елестеуге криминалогиялық зерттеуді үнемі жүргізуді камти бермейді.
Екіншіден, абайсыздық және қасақана қылмыстарымен ішінара әрекет пен байланыстағы барлық теріс және оң құбылыстар мен процесстер кемшілік салдарынан криминалогия іс зерттеудегі ол процесстер мен есепке алудың және кұбылыстардың сондай-ақ аймақ немесе ұжым деңгейіндегі жоспарлау әлеуметтік шеңберінде қасақана не абайсыздық қылмыстарының теріс жақ ықпалын болдырмауының мүмкіндігінің жоқтығы.
Құрамдылық қылмыстың көрсеткіштерінің бірі абайсыздық және қасақана қылмыстарының арақатынасы болады. Сондықтан кала не әлеуметтік даму жоспарының ескерту шараларында қылмысқа жалпы карсы сондай-ақ абайсыздық және қасақана қылмыстарына қарсылық жеке күрес шарасы көрсетілу керек.
Қылмыстардың түрлі алдын-алу деңгейде, түрлі орнық салаларда жүзеге асырылып, қылмыс себебінің сипатымен тәуелділігіне орай түрлі қолдануға болатын мазмұндағы жүйесі ретінде шаралар қаралады.
Қылмыстарға қарсы күрес шарасын әлеуметтік жоспарлау абайсыз қылмысының құрылымдық негізгі көрсеткіштеріне түзілуі керек. Абайсыздық қылмысының бастапқы екі тобын алдын-алу, аймақтың немесе ұжымның әлеуметтік дамуы жоспарларын да сенімділігін техниканың күшейтетін, оны қамтамасыз ететін пайдалану кауіпсіздігін бір қатар техникалық іс-шараларын ұйымдастыру белгілеуге болады. Лауазымдық міндеттер орындау барысында абайсыздық қылмыстары болатын құрылымында мынадай профилактикалық қылмыстардың шараларын белгілеп, кадрларды орналастырумен таңдауға, қылмыспен күресуге бағытталған идеологиялық тәрбиелік шаралар жүргізіп көңіл бөлісу керек. Қылмыс себебінің бұл талап тәуелділігі мен сипатына қолдануға болатын, алдын-алу қылмыстың жүйесінің мүмкін екенінен туындайды.
Абайсыздық қылмыстар себептері қасақана қылмыстар себептері өзгеше болады. Бұдан келіп аймақ не ұжымның әлеуметтік дамуы жоспарларында абайсыздық қылмыстардың алдын-алуға бағытталып арнайы белгілеу шараларды қажеттігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Мемлекеті осы кезеңде бетбұрыстың кезеңін бастан өткізіп отыр. Тәуелсіз Қазақстан Республикасы, дүниеде қоғамдастыққа танымал егемендік алған мемлекетке айналды.
Казақстандықтар әлеуметтік, экономика, саяси жақтарынан сана-сезімін өзгертіп отыр. Қоғамға, дүниеге, халық тарихына көз -қарастар ерекшеленіп жатыр. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған бастапқы жылдардан тәртіпсіздікке, ұйымдардың, мекемелермен өндіріс болмаса басқару саласындағы азаматтардың ұқыпсыздықтарымен салақтықтарына қарсы күресуде.
Мемлекет тәртібімен еңбек тәртібін күшейту, жүктелген істеріне деген үлкен жауапкершілікті екі есеге арттыру деген қазіргі сәттің басты мақсаты.
Заңның алдында барлық адамдар бірдей, жауапкершіліктері де бірдей. Қылмыс - бұл қасақана немесе абайсыздықта жасалған қоғамға қауіпті немесе қауіпсіз іс-әрекет. Қ , оның қылмыс заңымен белгіленетіндігі және бұны жасаған кезде қылмыстық жауапкершілік атауының болуы. Ғылыми - техникасының прогресс жағдайларында технология процессінің ережелерін сақтамауы, заңдылықтарды өрескел бұзуы зор зардаптарға әкелуі әбден мүмкін.
Ғылыми техникасының дамуы, заңдарға қайшы болатын абайсыздық құлық-мінездерге қарсы процессті біршама нығайтуды талап етеді, өйткені бұл техникаларды қолдану кезіндегі заңсыз іс-әрекеттердің біразы абайсыздықтан болатын әрекет салдарынан болады.
Сақтықтың ерекшелігі керек болатын қауіптердің болуы, адамдардың еңбектері мен тұрмыс-жағдайындағы өзгешеліктер және олардың мазмұны, осыған келіп психикалық қызметтерінің күшеюі, тез сикунтта шұғыл түрде шешім шешіп қабылдап білуді талаптайтын ауыр жағдайлардың біршамаларының бәрі абайсыздықтан болып қалған зардап шеккендердің қауіптілігінің аса-өсуіне әкеп соғып отыр.
Қазіргі таңда абайсыздықтан болып қалатын қылмыстарға қарсы күрес деген бұл, қоғамдық қауіпсіздіктерді сақтау және қолдау, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, солар арқылы құқылық, техникалық, экономикалық, мәдени тәрбиелік және басқа да әлеуметтікке жататын шараларды жүзеге асыратын проблемаларды қамтиды.
Әлеуметтік процесстері өндіргіш күштері және өндірістік қатынастарының тек дамуын емес, қоңдырманың да соншалықты жетілдірген екенін көрсетеді. Қоғамның дамуы кезіндегі өзгерістердің болуы құқықтарды қорғаудың институттарында әсерлемей қоймайды. Абайсыздық қылмыс және қасақана көзделіп жасалып жатырған қылмыстардың проблемаларын шешу, бастысы адамның андаусыз мінезін қылмыс-құқылық тұрғыдан рет-ретке келтіруінің саласына өндірістер ендіруы керек, себебі абайсыздықтан болып қалатын қылмыстарды тудырып отырған қоғамдық қатынастар және қасақаналық қылмыстардың тым көп болуы.
Абайсыздық қылмыстары үшін жауапкершілікке тарту бұл қылмыстық істердегі ең күрделі проблемалар қатарына жатады. Абайсыздықтан жасалып қалған қылмыстарға байланысты заңсыздықтарды да дамыту мақсатында Т.С.Дагель ,В.В.Клочков ,В. Кваши, Н.И.Загородников, С.В. Бородин , В.Ф.Кириченко , И.П. Лановенко, И.И.Карпец, В.Нерисян, В.Н.Кудрявцев , Г.А.Кригер, Е.Қайыржанов, Н.Ф. Кунецова ,Н.СЛейкино, Т.В.Церетели, В.Г. Скворцов, А.Агыбаев ,Б.Здравомыслов және т.б. ғалымдар көп үлес қосты.
20-ші бап. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстық құқықтың бұзылуы.
1. Тiкелей болмаса жанама пиғылдарымен жасалған іс-әрекеттері қасақана оймен жасалған қылмыстық құқықтың бұзылуы болып табылады
2. Егер де адам өз іс-әрекеттерiнiң немесе әрекетсіздіктерінің қоғамға аса қауiптi болып тұрғанын ұғынып отырса, бұл әрекетінің қоғамға қауiп еткен зардаптарының болып қалу мүмкiндіктерін немесе болмай қалуы мүмкін емес екенін алдын ала болжамалап біліп отырған болса және де бұл зардаптардың туындауын біліп қалаған болса, онда қылмыс құқық бұзушылықтың тiкелей пиғылымен жасалған болып табылады.
3. Егер де адам өз іс-әрекеттерiнiң немесе әрекетсіздіктерінің қоғамға аса қауiптi болып тұрғанын ұғынып отырса, бұның қоғамға қауiп еткен зардаптарының болып қалу мүмкiндіктерін бері жағынан алдын ала болжамалап біліп отырған болса, және бұл зардаптардың орын алу салдарын қаламай тұрса да, бұған саналықпен жол берсе, немесе оларға немқұрайлықпен қараса, бұл қылмыс құқық бұзушылықтың жанама пиғылымен жасалған болып табылады.
21-ші бап. Абайсыздықпен жасалатын қылмыстық құқықтың бұзылуы
1. Менмендiкпен болмаса немқұрайлылықпен жасалатын іс-әрекеттер абайсыздықта жасалатын қылмыстық құқықтың бұзылуы болып табылады.
2. Егер де адам өз әс-әрекеттерiнiң немесе әрекетсіздіктерінің қоғамға аса қауiпті зардаптардың туғызуын алдын ала болжамалап біліп тұрған болса, бiрақ бұл ойға жеткiлiктi негiздер болмай жеңiлтектікпен бұл ой зардаптарды болдырмай қоюына болады екен деп есептеп қойған болса, қылмыс құқық бұзушылық менмендiктерімен жасалған болып табылады.
3. Егер де адам өз іс-әрекеттерiнiң немесе әрекетсіздіктерінің қоғамға аса қауiптi зардаптардың туғызуын алдын алдымен болжамалап білмей қалған болса, бірақ дегенмен тиесілі ұқыптылық пен сақтықтық танытқанда, бұл зардаптарды алдымен болжамалап білуге тиiсті және білетін болғанда, қылмыс құқық бұзушылықты немқұрайлылықпен жасалған болып табылады.
Тақырыптың өзектіктіліктілігі, соңғы жылдары заңның әдебиеттерінде байқаусыз әрекеттері қылмысты анықтап білудің жолдары мен абайсыздығы үшін жауапкершілігімен жазаға тарту жолдарының шегі туралы, заңсыздықтарға қарсы күресті қылмыстықтардың саясатты дамытуының перспективасы жайындағы айтыс-тартыстар. Абайсыз қылмыс қылмыстық пен әлеуметтік - құқық бірден келеді және күрделі қарама-қайшылықтарға толы және жеткілікті зерттелмеген проблемаларға жатады. Абайсыздық қылмыстық проблемалары, қоғамдық қауіпсіздіктерімен абайсыздықтардан болатын қылмысқа қарсы, қасақана жасалынған қылмыстарды қарастыру.
1.1 Абайсыздықтардан жасалынған қылмыстар және қасақаналықпен жасалынатын қылмыстар туралы түсінік.
Абайсыздықтық қылмыскерлігі жаппай әлеуметтік құқықтылық құбылыстары сияқты қоғамымыздың белгілі дамуы кезеңіндегі ғұмыр кешетін қылмыстар жайлы жаппай түсінігінің құрамындағы бір бөлігі болып есептеледі. Абайсыздықтық қылмыскерлігі жайындағы түсініктердің негізінде Қазақстан Мемлекетінің Қылмыстық кодексінің 21 - ші бабына сәйкес абайсыздықтың салдарынан жасалған қоғам үшін өте қауіпті іс-әрекеттер немесе әрекетсіздіктер жатады. Абайсыздықтың салдарынан болатын қылмыскерлік жөніндегілер түсінігінің мазмұны қылмыстар туралы заңдылыққа сәйкес, онда көрсетілген абайсыздықтардан болып жатқан қылмыстардың тізімімен олардың сипаттарына сәйкес болып келеді.
Абайсыздықтық қылмыскерлігі деген ол белгілі бір мерзімдердің ішінде қоғамға абайсыздықтардың салдарынан жасалынған заңсыздықтардың жиынтығы. Сондай-ақ бұл түрлі-түрлі қылмыстардың, болмашы ғана қосынды болып табылатын емес белгілі әлеумет заңдылықтарына сәйкес өзіншелікпен дамып отырған құрылымдылығы бар қылмыстардың біріңғай жиынтығы болып келеді.
Абайсыздықтардан жасалынған қылмыс, абайсыздықта болатын қылмыскерлік және қылмыскерлік түсініктердің арасындағы қатынастары жеке, ерекше, жалпы деп аталған категориялар диалектикасын көрсетеді, Жеке деген ұғымның абайсыздықтардан болатын нақты жалғыз қылмысты, жалпы ұғымына келсек барлық қылмыскерлікті білдіреді. Бұл жеке, жалпы деген екі категорияны байланыстыратын абайсыздық қылмыскерлігі.
Қылмысты криминалогиялықпен жүйелеу кезінде абайсыздықтық қылмыскерлігі ерекше деген топқа жатқызылады, былайша айтқанда, бұл жалпы қылмыскерліктің кұрылымында дербестік элементке ие. Ол дербестік абайсыздықтың салдарынан болып қалатын қылмыскерліктердің ерекшеліктері мен анықталады:
а) айыптың түрлері бойынша, қылмыстарды жасаудың
психологиялық механизмдері бойынша;
ә) қылмыстарды жасаудың психологиялық әлеуметтік себептерімен қылмыскердің құлқы мінезі бойынша;
б) келтірілген зардабтары бойынша;
в ) қылмыстардың жасалынатын қызметтік салалары бойынша;
Абайсыздықтықтың салдарынан болып қалатын қылмыстың қасақана қылмысынан ең алдымен жасалынған баптың түріне қарай ерекшеленіп отырады. Қасақаналықпен жасалынатын қылмыстың психологиялықтың механизімінен бұның айырмасы ол адамның өзінің істеп қойған ісінің қоғамға соншалықты қауіпті екенін, бұның қоғамға қандай зардаптар әкелетіндінгіне қалай етіп түсіретіндігіне байланысты. Адам өзінің іс әрекетін қоғамға қаншамалықты кауіп төніп жатқанын білмейді, абайсыздық қылмысының жасалуы бұл қоғамға зиян келтіріп, тіпті оған қарай жол бергісі келмейді. Ондай зардаптардың мүмкін болатын ол алдыменен көріп біліп тұра алмайды не оны болдырмай қоюға, не алдын алуға болады деп сенеді.
Абайсыздық қылмысы өндірісте, тұрмыста, басқару жүйесінде, транспортта, медицина практикасында т.б. салаларда ұшырауы мүмкін. Оның кауіпті жері қылмыстың қай сала жағында болатындығына, қылмыскердің құрал-жабдықты қандай жағынан пайдаланғандығына байланысты. Келтірілген зардаптардың қаншалықты ауыр екені де осыған карап өлшеніледі. Техникаларды пайдалана білу мен басқару жүйедегі кәсіби абайсыздықтың салдарынан қауіп туындайтын аса аса зор болмақ.
Абайсыздықтан қылмыс жасайтын адамдарға сипаттама берудің ерекшіліктері туындайды: қасақанамен қылмыс жасайтындар ерікті не еріксіз түрде қоғамдық мүддеге өзін қарсы қойып қояды, ал абайсыздықпен жасалған қылмысының әлеумет - психологиялық себебі абайсыздықпен, қоғамдық тәртіптің ережесіне жауапсыз қараудан болып жатады. Сондықтан абайсыздықтан қылмысты жасаушылардың қасақаналық қылмысты жасаушыларға қарағанда өнегерлі сапасы көбінесе жоғары болуы ықтимал.
Осы жерден бастап абайсыз қылмысының тағы бір ерекшелігі туындап бастайды: қасақана қылмыс жасаушылардың құлық мінезі азғындықтың деңгейі жасаған қылмыс деңгейіне сай боп келеді, ал абайсыздықтың қылмысы кезінде бұндай сәйкестік болмайды. Қылмысқа әкелген абайсыздықпен келген зиянды айыпкердің өнегелік бұзылу деңгейі емес, қызмет саласымен, пайдаланатын жабдықтарының ерекшеліктерімен, қылмыстың ісінің себебімен, айыпкерге кездейсоқ болатын тағы басқа көп жағдайларымен айқындалады. Сондықтан абайсыздық қылмыс кезінде адамдардың жеке басы әлеумет өнегелі мінездемесі және келген зардаптардың арасында тен түйедей айырмашылықтар болуы мүмкін.
Қылмыскерліктің көп түрлі көрсеткіштері мен белгілері арқылы сипатталатын өте күрделі құқықтық- әлеуметтік құбылыстардан басталады. Қылмыстық ауырлығына сондықтан оған, , қылмыс санына, қылмыс объектісіне, жасау әдісіне талдау түрлі белгілер бойынша жасалады. Криминалогиялық қылмысты талдап, қорыту маңызы зор. Осы тұрғыдан алынғанда үш топқа оны бөліп қарайды: зорлық-зомбылық, пайда күнемдік , мамандардың немесе лауазым иелерінің кәсіби міндеттерін қасаканалық бұзуымен жасайтын қылмыстары. Әрине, бұл негізгі қылмыстардың түрлерін тек топтау, олардың арасында қылмыстықтың біршама түрлері жатыр.
Осы жіктеу қатарына Профессор П.С.Дагель дербестік топ ретінде абайсыздық қылмыскерлікті қосуды ең ұсынады.
Абайсыздық қылмыскерлік дегеніміз қылмыскерліктің жөніндегі ауқымды түсінік бөлігі, бұның құрылымының дербестік элементі ғана.
Абайсыздықта жасалған қылмыстықтың жоғарыдағы талдаудан байқап отырғанымыз, негізгі заңның 21ші бабымен Казақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 21ші бабында берілген анықтамасына талас болмағанын айта аламыз. Бұл анықтама Г.А Злобин мен Б.С.Никифоров күресін қоғамды қауіпті құбылыспен өмір бойы мұқтаж екеніне жауап бермейді. Сәйкестіктен болар жалпы абайсыздық жалпы анықтамаларын қайта құру есебінен іс іздеген дұрыс дегенді айтады.
Қазіргі қолда бары, кемістіктері ретінде абайсыздық анықтамасының атап мыналарды айтады: жалпы айып жөніндегі түсінік пенен ішкі ниетті айқындау кезіндегі сәйкессіздік, жалпы абайсыздық белгілерін айқындауда субъектінің істеген ізі істеріне қалай құрайтыны ескерілмеуі, Қылмыстық кодекстің анықтаманың Ерекше бөліміндегі абайсыздық кейбір қылмыскерлігі құрамының тіркестерімен сай келмеуі, заңға сыйыспайтын басқа абайсыз қылмыс түрлерінің өмірде нақты ұштасуы.
Тәртіптің абайсыздан айтуы сияқты Абайсыздық қылмыскерлігін тең түсініктің жалғыз бөлігі деп қарау керек. Тәртіптік абайсыз айтуы деген белгілі әлеуметтік бір топқа немесе қоғамға зардап келтіретін не қауіп тудыратын құлық -мінез құбылысы. Осындайда қылмыс қауіпті түсінбеуден, келер одан зардапты елемеуден не бұл зардапты болдырмау деген күшті сенімімен жасалады. Айта кетсек, осы жерде, қауіпті субъектінің сезінуге, бұның алдыменен мүмкіндігі толық бола тұра, істер жүзінде сол мүмкіндікті асыра алмай отырған жағдайы мысал болып алынып отыр.
Болатын айыптың абайсыз салдарынан қасақана жасалынатын қылмыска қарағанда психология механизімінде, қоғамға келетін зардап және субъектінің ерік-түйсік арасындағы байланыс баскаша болады. Субъект деген ол зардаптың болатынын алдын-ала болжам қоймайды, өзімшілдік -ұқыпсыздық не олай болмайтынына сенім білдіреді. Осы екі жағдайда бұл қоғамдық мүдделерге ұқыпсыздықты көрсетеді, нақтырақ айтқанда, сақтық шараларын тиісті жасамайды, осылайша өзімшілдік пен ұқыпсыздықтың аяғы апарып абайсыздыққа соғады.
Сақтықтың жеткіліксіздігі өзімшілдік тұсында субъектінің қоғамға қауіпті төндіретін зардапты болдырмаудағы алдын-алуына байланысты жағдайларға берілетін бағасынан байқалады, субъекттегі осы жағдайлардың алдын ала жеткіліксіз екенін көре бермейді, осы абайсыздық болған ұқыпсыздық тұсында істің өзіне ғана катыстылығынан көрінеді ,субъекттегі, қоғамға келер одан ауыр зардаптарды алдын-ала көре алмайды.
Абайсыздық іс әрекет салдары субъектінің еркінен емес болады, оның мақсатымен мәніне кірмейді, керісінше,қарама-кайшы болып келеді.
Бірақ бәрін бірдей абайсыздық іс- әрекеттерінің ырықсыздық импульстік әрекет жүйесіне жатқызуға карсы екендерде бар. Ерікті әрекет пен ырықсыз әрекетті айырып білу үшін, келтірген оның зардабына емес, субъект мінез-құлқына, бұл әрекетті саналы түрде ол жасады ма, ырықсыз жоқ акті ме, осы жағына міне қарайды. Кез-келген әрекетті олай болмаған кезде ырықсыз деп танып білуге болады,себебі, алдын-ала біліп , калап, болжап жасаған әрекетке қарағанда оның зардабы ылғи кісі ойламағандай ұнамсыз және орасан зор болып шығады. Абайсыз айыптарының тағы бір ерекшелігі одан келген сол зардап субъектінің кездейсоқ болып әрекеті үшін табылады. Ол, әсіресе, қауіпсіз ережелерінің бұзу салдарынан болып қалатын техникалық абайсыздыққа қатысты. И.П. Лановенконың қауіпсіздік техника ережесін бұзуға жасалынған талдау көрсеткендей, ауыр не адам өліміне әкеліп соққан әрбір жағдайларға жарақатпен жеңіл аяқталған ұсақ тәртіп бұзушылықтардан келеді екен. Бұл автор былай айтады: "Практикада
техникалық қауіпсіздігі ережесінің бұзылу деңгейімен бірдей бола келе, одан әрі айыпты адамның тәртібіне, коңіл-күйіне қарамастан, бұл жағдайдың ауыр жарақатқа, өлімге, не жеңіл жарақатқа әкеліп соғатыны белгілі. Ешқандай аса қауіп тудырмайтын да кезі көбіне болады". Әрине мына айтқанды абайсыз қылмысының тура бәріне бірдей келе бермейді, тәртіп бұзушылық пенен бірақ бұның зардабы арасындағы сәйкессіздіктер үнемі байқалады.
Көбінесе абайсыздық қылмысы белгілі жағдайларға байланысты болады, сол нақты жағдайлардың өзі осының табиғатында криминогендік аса маңызды рольдерін атқарады. Абайсыздық және қасақана қылмыстары кезіндегі жағдайлар және де өзара жеке адамның ықпалын зерттеген В.А.Номоконовтың мәліметі көңіл аударатындай. Көбісі қасақаналық қылмыс жасағанның жағдайды "билеген"деп 73%, ал абайсыздық қылмысының көбі жағдайларға керісінше "тәуелді" деп 51% болған.
Техника мен ғылымның дамуы төтенше жағдайлардың өсуіне себепкер, ал бұл жағдайларға көбінесе пайдалану техникасы саласыңдағы азаматтар осының іс әрекет аумағындағы қызметкермен тап болады. Ең тәжірбиелі жүргізушілердің өзі Н.А.Игнатов, 3- 15 рет шамасында қиын жағдайларға қалады дейді. Абайсыздық қылмыстың ерекшелігі сол, бұнда қоғамға қарсы мақсат пен ішғылдың мейлінше үлес салмағы аз болады, сосын ондағы жағдайға орай және пиғыл мақсат пен пайда болған зардаптар арасында байланыс ешқандай жоқ. Яғни, зардап келтірейін деп білген пиғыл болмайды, мақсат орындалмайды, немесе "асықтықпен орындалады".
Абайсыздық қылмыскерлерінің жалпы мінездемесі бойынша өнегелілік бұзылуы деңгейі елеусіз болып табылады. В.А.Номоконовтың зертеу негізіне сүйеніп келсек, қасақанамен қылмысты жасаушыға қарағанда абайсыздықпен қылмыскер арасындағы теріс мінездер өте сирек, ең мінезділер 5-6 дан аса көп ұшырасады. Қасақана абайсыз кісі өлтіргендердің арасында зерттеулер жүргізген Р.И.Михеев осы тұжырымға келген.
Жеке адамның Автотранспорт қышысында психиофизиологиялық ерекшектерінің мысалы, дер кезінде бірегей реакция беруі, түйсік қабілеті, т.б. және психиофизиологиялық жағдайы мысалы, әбден күйзелу, сасқалақтау, шаршау, сондай-ақ , тәжірбиелік, шеберлік, тосқауылға төтеп білу сияқты жоғары криминогендік белгілерінің роль атқаратынын айту жөн. Автотранспорт қылмыстары себептерін зерттеу кезінде Д.С.Ковалев анықтады: жүргізушілер 26, процент кәсіби дағдыс жеткіліксіз, 25 пайызы жол апатынан рульде отырған 8-12 сағат соң, 7,8 пайызы одан ұзақ отырған кезде жасаған.
Психологтардың зерттеуі көрсеткендей, қызметкерлердің ауыр апатты жағдайында тиімді әрекет жасап білуі, бұлардың өз жүйке жүйесін дұрыс қаншалықты меңгеріп алатындықтарына байланысты.
Адамның бойындағы жеке ерекшеліктер мен қасиеттері жағдайына байланысты оның қимыл іс жасауын, қауіпсіздіктің ережелерінің талаптарын есепке алудың мүмкіндігін шектейді, бірақ ол мүмкіндіктен бұны мүлдем айырмайды.
Абайсыздық қылмыс жөнінде олай болмаған кезде сөз болуы мүмкін емес, ешқандай айып таға алмайсын.
Осыған орай, абайсыздық жағдайда айыптың саяси - әлеумепік мәні осындай ерекше түрінде жүз береді: жауапсыз қарау, жағдайға жеткіліктіңше назар аудармай қалу. Абайсыз қылмыскерлері үшін бұл қоғамға жат бағдар-бағыт қасиеттік деген сөз, бұл қоршаған ортаға, сақтық ережелерімен әлеуметтік құндылыққа ұқыпсыз, жауапсыз ,жеңіл қараудан көрінді. Оны былай түсіндірейік, кейбір авторлардың абайсыздық қылмысындағы жағдайына байланысты кауіп төнген факторларымен жеке адамдардың психофизикалық ерекшеліктеріне мән бере отырып, абайсыздық саяси -әлеуметтік табиғатқа тиісті бағасын бермейді. Жеке адамдардың психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты, айып жөнінде, тіпті оны абайсыз түрінде сөз қылуға болмайды. Осымен абайсыздық қылмыс қысқа мерзім, бір сәттік болса да қоғамға адамдар бойындағы пиғылмен жат байланысты болады.
М.Д. Шаргородский: " өздерінің жауапкершілігіне алған адамдар қызметтері үшін де, үлкен зардапқа аяғы апарып соққан әрекеттері үшін де жауаптарын беруі тиіс. Сауатсыз операцияны жүргізгеннің нәтижесінде сырқат адам қайтыс болса осылайша хирург те жауап беруі керек. Яғни операцияны жақсы жүргізіп білу қолынан оның келмейді, медицина институтын бітірсе де нашар оқыған, бұндай операцияны жақсы қылып жасай алмайды, сонда да осы салада ол істеуге ниеттенгеннен кейін, оған үлесінен шығу міндетті болатын. Осылай болса мамандық игере алмауынан болған зардап үшін хирург жауапқа тартылады".
Өзі дайын болмай қолға кауіпті істі алған адам, өзінің жеңілдігінің нәтижесінде болып қалған зардапқа жауап беруі керек. Бірақ қылмыстық абайсыздық пен бұндай жағдайды танып білу үшін.Шаргородский М.Д айтқандай, субъективтік белгілерден басыңызды тарту талап етілмеген. Осы жердегі ұқыпсыздық емес, шарт түрінде "қылмыстық абайсыздық" деген абайсыз әрекеттерінің бір өзіндік түрлері сөз болып тұр.
Адам өзінің әрекеттерінің "Қылмыстық абайсыздық" тұсы кезінде қоғам үшін аса қауіпті екенін, осыған жол бермеу керек екенін, сондай-ақ осы іс-әрекетке дайын емес екенін мүмкіндігі сезінуге бола тұра соны сезінбейді. Сондықтан абайсыздықтың субъективтігі бұл жерде орын алған. Бұл жағдайда өзімшілдікке қарағанда өз әрекетінің адам қауіпті зардабын қоғамға алдын-ала болжам қоя алмайды, ал өз надандығынан ұқыпсыздыққа қарағанда болжай оны білуге пайымы жете қоймайды. Бірақ кешіруге болмайтын осының бәрі себептерге жатады. Біліміне, тәжірибесіне, қызметіне сәйкес қойылатын адам талапты қалай түсінсе, оның айыбы болған жағдайларға байланысты солай анықталады.
Сай келмейтін өзімшілдік пен ұқыпсыздық белгілеріне абайсыз айыбының тағы бір түрі бұл"ерік ұқыпсыздығы". Қауіпті қоғамдық зардапты болдырмауға дұрыс шешімдер қабылдауды талап етіп қиын жағдайға түсіп отырған субъект кесірлі зардаптардың алдын алуға, дұрыс шешімдерді табуға мүмкіндік бола тұра міндетті екендігіне солай етуге қарамастан , шешімді дұрыс таба алмайды болмаса жүзеге ол шешімді асыра алмайды. Осындай жағдайда ешнәрсеге де өзімшілдікке де субъект сеніп, ұшсыздық та жоқ, арқа сүйемейді. Себебі "Ерік ұшсыздығының" әбіржу, сақталау барысында не істерін субъект білмей, жігер күшін жинақтап, зардап кауіпін болдырмауға бағыттамайды. Мысалы, Данилинмен Мепикастың ісі КСРО Жоғары Сот Әскери коллегия Данилиннің адам басу кезінде кабілетіне орай, дер кезінде айналадағы жағдайды дұрыс түсінуіне, шешім қабылдауына сасқалақтау мен қорқыныштың қаншалықты кесір тигізетінін анықтау мақсатында экспертиза сараптама жасау қажет депті. Данилиннің онсыз бақытсыз оқиғаның мүмкіндігі алдын алуына болды ма дегендей мәселені шешіп қарау мүмкін емес болды.
М.С.Гринберг түсінік ендіру жайында "әдейі жауаптарға қабілетсіздік" деген мәселе қойып қойған. Көп жағдайда осы түсінікті ресмилендіру қылмыстык, құқық шеңберлерінен: психофизикалық жеке адамның сапасын ажыратудың кәсібилік әдісін дұрыстап таңдау жарамдылық кәсіби белгісін анықтау, аттестация кәсіби ұйымдастыру сияқты көптеген басқа да күрделі мәселелерді шешу қажет.
Психофизикалық проблемалар адамдардың бойындағы әбден шиеленіскен ол мәселелерді бүгінгі таңда шешу мен оны өндіріс күрделі талабына сәйкестендіру аса күрделі мәселенің бірі. Осылай еткеңде біз абайсыз қылмысының да, техника қолдану кезінде одан келер зардаптардың алдын алып отырар едік. Бірақ "әдейі жауаптарға қабілетсіздік" ресмилендіру түсінігін субъективті абайсыздық белгілерінің маңыз етуін жоқ қылмайды. "Техникалық жүйе операторларына" жатпайтын субъекті жөніндегі оларға "әдейі жауаптарға қабілетсіздік" ті қолдануға болмайды, қауіпсіз жүргізу бір белгілі процесстерді операторлық қажетті сапа жинау, оның қаншалықты психологиялық- жүйкелік қанша салмақ түсіретініне елеместен, тек бір белгілі нақты жағдайда есептелген. Кез келген дұрыс оператор шұғыл жағдайлар шешімін таба бермей қалатындар үнемі болады. Сондай-ақ адам бойындағы жеке психофизикалық сапалардың ішкі өзгеріске ұшырауы мүмкін екенін ұмытпау керек.
Субъективті белгілер осымен қылмысты абайсыздықтың ең маңызды мінездемесіне саналып және заң тұрғысынан жағдайды айқындау кезінде ескермеу оны мүмкін емес. Осыған орай, абайсыздық қылмысты анықтама мынадай беруге болады:
"Егер қылмыс жасаған адам өзінің іc-әрекеттерінің не әрекетсіздігінің қоғамға кауіпті зардаптары болып қалуы мүмкін екенін түсінбей, бірақ түсінуге әбден тиіс, түсіне алмайтын болса, оның не болмаса қоғамға қауіпті болып қалуы мүмкін деп болжаған болса, бірақ бұның алдын алуға жеңіл оймен болады деп есептеп қалса, не сондай зардаптардың болуы мүмкін екенін болжай алмаса, өйткені болжауға тиіс , болжай алатын жағдайда болса, онда абайсыздықпен қылмыс істеледі деп атайды". Осы анықтама бергенде негізгі Заңының 9шы бабымен ҚР Қылмыс кодексінің 9шы бабындағы кемшілікті едәуір деңгейде түзетіп қойған болар едік, бұл анықтама:
а) айып пенен ниеттің жалпы анықтамасына сәйкес болар еді,
ә) субъектінің әрекеттің қоғамдық кауіптілігіне деп психикалық көзқарасына мінездемелер берер еді,
б) қылмыс жасау формальды құрамы баршылық және абайсыздық айыбының басқа да түрлеріне ұқыпсыздықпен өзімшілдіктен басқа қолданып көруге болар еді,
в) барлық абайсыздықтың түрлерінің субъективті және объективті белгілеріне мінездемелер беріп, айыптаудың объективінен сақтар едік.
Тұрғысынан қарағанда заңдылық техникасы деп саналатын өзге де шешімдері бар: мысалыға, негізгі Заңдағы 9шы бапты екіге бөліп, бірінші 5ші бөлімінде жалпы белгілерін абайсыздықтың беру екінші бөлімінде фактілерін олардың айқындау.
1.2 Абайсыздықтан жасалатын қылмыстардың түрлері және криминологиялық сипаттамасы.
Абайсыздық өзі жасаған кінәлінің әрекеттерінің немесе әрекетсіздіктерінің зиянды салдарда психикалық қатынастың ерекше түрі. Қылмысты заңмен объективті жағына қарастырылған белгілі қоғамдық қауіпті кіретін салдар, яғни материалдық құрамында бар қылмыс ғана абайсыздықтан жасалып қалуы мүмкін.
ҚР ҚК екі түрі абайсыздықтың қарастырылған:
а) менмендік,
б) немқұрайлық, ҚР ҚК 21-ші бабының екінші бөлігіне сәйкес, егерде адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті туғызуы мүмкін екендігін алдын ала біліп тұрса, бірақ ол зардаптары жеткілікті негізсіз жеңілтектікпен болғызбауының мүмкіндігіне сенсе, менмендікпен жасалған қылмыс болыа табылады. Менмендікпен,(жеңілтектікпен) қылмыс жасаған адамның істегенінің салдарына психика қатынасы қасақана және абайсыз кінәнің басқа да түрі сияқты, еркіне қарас және интелектуалдық сәттерден тұрады. Интеллектуалдық сәті тұлғаның өз іс әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті орын алу салдары мүмкіндігін көре білуімен алдын ала сипатталады. Еркіне қарас сәті, ол салдарының негізсіз арттық алдын алуға сенумен сипатталады. Мысалы, машинаны жүргізуші басқарып келе жатырған жылдамдықты рұқсат мөлшерден асырып жібереді, сосын осыған орай белгілі тез сәтте тежеп машинаны үлгере алмайды. Ақырында, жаяу жүргіншілерді басып кетіп біреуін өлімге ұшыратады.
Заңды тұжырымдамасында менмендіктік бұның интелектуалдық сәті әсіресе және тікелей, жанама қасақаналықтың интелектуал сәтімен жақын. Тұлға екі жағдайда өз әрекетінің қоғамға қауіпті салдары орын алатындығын көріп алдын ала біледі. Қасақаналықты заң шығарушының суреттеген кезде алдын ала қолданылатын көріп білу түсініктің және шынайы мазмұнының абайсыз кінәнің түрінің дәл бұл түсінікті тағы түрі болып келетіндігі қолдануының менмендікті сүреттеуде түбірлі айырмашылық бар. Ол айырмашылық алдыменен көре білу сипатында. Қасақаналық кезінде алдыменен көре білу сипатқа нақты ие болса, менмендіктің ол кезінде абстрак тілі түрі. Мұның бұлайша мағынасын түсіндіре кетуге болады; кінәлі тұлға қасақаналық кезінде тап бұл кезде, өзінің бір нақты әрекеттерінің белгілі бір жағдайларда жасалған болуы ықтимал немесе сөзсіз нәтиже алдын ала орын алатынын көре біледі. Кеудесіне жәбірленушінің пышақпен ұра отырып, тұлға осы соққы, жәбірленушіні бұл пышақпен соғып өлімге ұшырататын алдын ала көріп білген.
Менмендік қылмыстық кезіндегі интелектуалдық сәті мазмұны тіпті басқаша. Мысалы: машинаны жүргізуші рұқсат етілген жылдамдықпенен асырып айдап отырып, жаяу жүргіншіні бұл ісінің соңына апаратын көріп жалпы біле алады , көріп білу бұл нақты емес, абстракті жалпы сипатқа ие. Тұлға қауіпті салдарды көрсетіліп тұрған, алдын ала көріп біле тұра, өзінің де осындай жағдай басында болуы мүмкіндігін есіне мүлдем алмайды.
Мұндай ол салдар жүргізушілер тап келген басқа жағдайларда орын алып қалады деп ойлап, олардың алатындығын өзі үшін тіпті қаперінде болмайтындай көреді, өйткені өзі сияқты ол тәжірибелі жүргізушілер жағдайда мұндай ұшырамайды, ол жаяу яғни жүргіншімен қақтығысса залал оған келтірудің алдын алады деп үміттенеді. Менмендіктің алайда, қасақаналықтан айырмашылығы еркіне орай болатын сәтінде. Сәт ол абайсыз кінәнің түрі боп табылатын менмендіктің кезінде, тұлға өзінің іс әрекетінің қоғамға қауіпті салдарынан жеткіліксіз негізде алдын алатындығына сенетінімен сипаттайды. Жанама қасақанаға қарағанда, қылмыстық менмендікте, еркі тұлғаның өзінің іс-әрекетін мен қылмыс салдарының алдын алу бағытталған. Оның пікірінше тұлға, қылмысты нәтиже жол бермейтіндей орын алуына бір нақты жағдайларға сенім білдіреді. Мысалыға, көрсетілген жоғарыда оқиғаны мамандық өзінің біліктілігіне, ұзақ машинаны уақыт бойы апатсызбен жүргізіп келген тәжіребесіне, оның жағдайының техникалық сенімділігіне, жолдың жақсы күйіне көптеген т.б. жағдайларда сенім білдіреді. Өкініштісі, мұндай сенім бір нақты кезеңде ақталмайды, жансақ боп шығады да, көлікті жүргізуші жаяу келе жатқан жүргізушіні сірә бір басып, қайғылы қазаға оны ұшыратады. Сенім қателегі, негізсіздігі жасалып қалған іс-әрекет салдарына қылмысты асихиқалық қатынасты менмендікке айналдырып, істі қылмысқа жеткізеді.
Абайсыз кінә дегеннің екінші түрі немқұрайдылық қылмысты боп табылады. ҚР ҚК 21-ші бабы 3-ші бөлігіне сәйкес, адам егер қажетті сақтық пен ұқыптылық болғанда бұл зардаптарды болжап білуі тиіс және де болжай алатын болып тұра өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті зардаптар болып қалуы мүмкін деп болжап білмесе , қылмыс немқұрайлылықпен жасалынған қылмыс деп атайды. Немқұрайлылық қылмыстың интелектуалдық сәтімен қасақаналықтың осы сияқты, менмендік қылмыстың де, интелектуалдық сәтінен айырмашылығы үлкен. Қылмысты немқұрайдылық кезде тұлға өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті орын алуының салдарының мүмкіндігін алдымен көріп білмейді. Абайсыздықтан болған бұл кінәнің түрінің интелектуалды сәті қоғамдық қауіптілігін өз қылығының білу бағалау санасына кінәлінің жетпегендігімен сипатталады. Кінәнің мәні бұл жағдайда интелектуалдық болмай, сәтіне еркіне қарай, себебі осы сәтке тап байланысты алады.
Қылмыстық немқұрайдылық еркіне қарай сәті заңды анықтамасы субъективті және объективті 2 шартқа байланысты сот пен теория тәжірибесінде объективтік шарт, өз тұлғаның әрекетінің не әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті орын алуын салдарының көре білетіндей алдын ала, заңдарға, мамандығы бойынша тұлғаның мәртебесіне, жалпыға бірдей қоғам ережелерге негізделген міндеттермен байланысты. Құрылымын абайсыздық қылмыскерлігінің айқындау үшін абайсыз қылмыстарын қылмыстық-құқық және де криминалогиялық белгілеріменен жіктеу керек. Негізгі жіктеу белгісін осыған орай таңдау мәселе туындайды. Белгі ретінде ондай абайсыздық қылмыс кезінде бұзылған қоғам қатынастарды, объектісін қылмыстың алу ретсіз. Себебі әсер ететін түрлі объектілерге абайсыздық қылмысы криминалогия тұрғыдан алғанда ұқсас өзара болып келуі әбден мүмкін. Абайсыз қылмысы нәтижесінде болып қалған зардаптарды рухани, заттай не дене жарақаты негізіне жіктеу алуға болмайды, себебі нақты зардап көбінесе кездейсоқ жағдайларға байланысты болады, Бұдан өзге біршама жағдайда зардаптардың түрлі табуы байқалады. Абайсыздық қылмыстар құрамын қылмысты нәтижесі болуына не болмауына қарай біршама бөлудің маңызы бар. Бұл бөлу бірақ таза қылмыс- құқылық мән. Көрсетілген абайсыздық қылмыс тобының криминалогия ерекшеліктерін ашпайды. Осы ерекшеліктерден ол туындайды.
Абайсыздық қылмысты оқиға болып қалған қызметінің саласына карай қылмыстық және криминалогиялық жіктеудің құқылық маңызы көп. Абайсыздық қылмыстарын бұлай жіктеу қоғамдық қауіптілігіне, қылмыстарды жасау механизыміне топтарға бөлуге, күрес шараларының оған қарсы айқындау ерекшеліктеріне мүмкіндік береді.
Абайсыздық қылмыскерлігі екі топқа бөлінеді: кәсіптік және тұрмыстық. Тұрмыстық абайсыздық өз кезегінде екіге бөлінеді:
а) техника жабдықтардың әрекеті саласынан да тыс жерде, техника жабдықтарын, өзге де қауіптілігі үлкен кездерді пайдаланусыз болып қалған тұрмыс абайсыздық қылмысы;
ә) техника жабдықтардың әрекеті саласында сосын техника жабдықтары және басқа да жоғары қауіптілігі кездерді пайдаланудың арқасында болып қалған абайсыздық қылмысы.
Кәсіби абайсыздық үшке бөлінеді:
а) техника жабдықтардың әрекеті саласында сосын техника жабдықтар мен өзге де жоғары кауіптілік кездерді пайдалудың кезінде кәсіби болған абайсыздық қылмысы;
ә) таза кәсіби қызметтің саласында болған сосын басқару лауазымдық міндетін пайдалану кезінде абайсыздық қылмысы.
Мынадай схемамен бұл жіктеуді көрсетуге болады:
Лауазымдық жабдықтар техника таза кәсіби басқарудың әрекетінен қызмет міндетінен өзге салададағы пайдалану барысында.
Абайсыздық қылмысының осылайша негізінен төрт түрге бөледі
1) Техника жабдықтар әрекетінен, және қауіптілігі жоғары өзге де көздерден тыс болатын салада тұрмыс абайсыздық қылмыстарды бұрыннан келе жатқан, ал қазіргі таңда абайсыздық қылмысы аз кездеседі. Абайсыз әрекет оған абайсыздықтан болған жеңіл немесе ауыр дене жарақаттары, мемлекеттік, қоғамдық не жеке азаматтардың абайсыздықтан мүліктерін жою не зиян келтіріп беру жатады. Айта кетсек, осы баптар бойынша басқа жататын топтарға қылмыстарды жіктеуге болады, мысалыға, егер де кісі өлімі не мүлік жойылу салдарынан болса т.б.
Осылайша, ұсынылып отырған абайсыздық қылмыстарын, жіктеу тәртіп бойынша ҚР Қылмыс кодексіндегі құралдар жіктеумен сәйкес болмайды.
Жалпы бұл топтың абайсыздық қылмысындағы оншалықты үлес салмағы үлкен емес, оның динамикасы бірақ өсіп келеді.
Техниқалық жабдықтар және өзге жоғары кауіптілігі көздердің әрекет саласыңда абайсыздық қылмыстары болған абайсыздық қылмыскерлігінің көп топтарын құрайды, кәсіби қызметтер барысында олар көбіне жүзе береді. Бұл тұрмыс ауқымында да қылмыстар бірақ болып жатады.
Техника жабдықтарын бұдан өзге пайдалануға қатысы болмаған азаматтар да оның жиі әрекет саласына тап болады, келіп осыдан, кейбір абайсыздықтың салдарынан жабдықтардың ол қауіпсіздік қызметі бұзылып, ауыр соңы зардапқа соғады.
Осы топтағы қылмыстарды сондықтан да техника жабдықтарын пайдаланушылар да, техника жабдықтарын сондай-ақ пайдалану ережелерін білуге, өздерінің қимыл ісінің лайықтай соған білуге міндетті, басқа адамдардың да осы саладағы жасаулары мүмкін.
Осы топтағы қылмыстардың жалпы кұрамдары ретінде де абайсыз қылмыстарының, сонымен қатар техниқалық қылмыстар құрамы реттерінде де қаралуы ықтимал. Жалпыға бірдей ол қылмыстардың белгісі олар техникамен мен адамның өзара қатысымен жүз береді, субъектінің, техникалық жабдықтардың не басқарушының ауқымынан шығуына әкеп соғады және қауіпті қоғамға зардап келтіреді.
2) Кәсіби таза қызмет саласында техника мен басқару лауазымдық міндеттерін пайдалану кезінен тыс болған қылмыстың абайсыздық қылмыстары осы саласында дербестік топ құрайды. Субъектінің оған кәсіби өз міндеттерін орындамауы не тиісті көлемде орындамауы нәтижесінде зиян келтірген қоғамға жағдайлар жатады. Ондай жағдайлар қылмыстық заңда арнайы қаралған: олар егер көрілмеген арнайы құрамда болса, болып қалған зардапқа байланысты жалпы құрамы абайсыздық қылмыстарының қолданысы болуы мүмкін.
3) Абайсыздық қылмысы соны тобын басқару лауазымдық міндетін пайдалану нәтижесімен жасалған қылмыс құрайды. Соның құрамы қылмыстар осы тобы үшін қаралуы жалпылама түрде мүмкін.
Қылмыстар тобының осы көрсетілгендерде қауіптілігі мен маңызы соңғы кезде көбейе түсті. Қоғамдық әмірімізде оны басқару жүйесінің рөлінің өсуімен түсіндіреді. Жіберілген "қатенің" осыған орай құны арта бермек, басқару шешімдерінің олай болса лауазым иелеріне уақыттығы, дұрыс болуы үшін қойылар талап өсе түсті.
4) (АБЖ) Автоматты басқару жүйе өндірудегі өсуіне байланысты алда негізінде АБЖ кабылдап, елеулі зияндар келтірген, басқару теріс шешімдері үшін қылмыс жауапкершілікке тарту проблема болады. АБЖ жағдайында бұл жерде жауапкершілік жалпы проблемасының қылмыс құқылық аспекті сөздер болып отыр.
Қылмыс құқық еліміздің басқару мен халық шаруашылығы саласында зиянгершілікке елеулі соқтырып отырған немқұрайымдылық және шаруаны
бетіменен жіберушіліктер сияқты қауіпті құбылыстарға қарсы күресте басты елеулі болмаса да рөлі көмекші болып ойнауы тиіс. Кең ендіру арқылы АБЖ-ны хабарлар көлемін кеңейтуге, қабылдайтын шешім нәтижесін болжау мүмкіндікті арттыруға және лауазым иелеріне қол жететіндіктен жүктелгер жауапкершілік күшейе түскен. Алғы шарты мұның басқару шешімін қабылдау және жүзеге асыру процестерін дәл ұйымдастыру, норматив тұрғыдан бекіту, қатысты оған адамдардың құқығымен міндеттерін айқындуболып табылады. Басқаша айтқанда, құқылық реттестірулер арқылы туындап келетін қарым-қатынастарды арнайы бұл процесті бағдарламаға алу. Жалпылама мұндай жағдайда "қате шешім қабылдаған үшін", хабарлар мен камтамасыз етіп, басқарулар шешімімен дайындауға , жүзеге асыру және шығаруға байланысты нақты бекітілген нормативті міндеттерін орындамағаны үшін не ойдағыдай орындамаған болса жауапкершілікке тартылады.
Қылмыс абайсыздықпен күрестің қылмыстық - құқылық және криминалогиялық проблемаларын зерттеу бастапқы негізгі түсініктердің ең алдымен мазмұны талап етіледі .Абайсыздық қылмыскерлігі, қылмысты абайсыздық туралы түсінік катигорияларының ең алдымен негізінде абайсыздық қылмысы жайындағы ұғым жатыр. Абайсыздық айыптың түрінің белгілерін есепке абайсыздық құрылымын алмайынша, дұрыс тұжырымдау бұны мүмкін емес, себебі, құрылым ол сол абайсыздықтың субъективтісі жағынан саналады . Қасақына қылмыстарға карағанда абайсыздық қылмыстың өзіндік ерекшелігі болады. Абайсыздық қылмыстың ол ерекшеліктері субъектив жағын тек қана сипаттап қоймайды, сонымен қатар объективті жағын сипаттайды. Абайсыздық әрекеттерін жіктеуді, оған жаза беруді және бұл профилактика кезінде есепке алынуы керек. Оның зерттеуінің маңыздылығы сонда, қылмыстық құқық мәселелері, әсіресе, жалпы оның бөлімі қылмысқа қасақана қолданылатындай етіп жасалынған, оны осыдан келіп абайсыздық қылмысына мүлде қолдануға болмайды мысалыға, абайсыздық қылмыстарына ортақтас болу түсінігі не олардың ерекшеліктерін есепке жеткілікті деңгейде алмайды мысалыға, жеңілдететін және ауырлататын жағдайлар.
Абайсыздық қылмыскерлігінің қазіргі уақытта басым бестен төрт бөлігі пайдалану техникасы саласында болады, Қылмыстық кодексте бұған 30-дан астам нормалар арналған, олар аса қауіпті абайсыздық қылмысының түрлеріне жатады, ал кауіптілік бүгінгі танда онан сайын өсуде. Абайсыздық қылмысының сондықтан да моделіне пайдалану техника саласындағы қылмыстар, техникалық абайсыздық қылмыстары жатады. Автокөлік жалпы қылмыстарын Б.А.Куринов, М.С. Гринберг, В.Е.Квашис, И.П.Лановенко, Ш.Д.Махмудов т б ғалымдар зерттеген, Ол мәселелер бірақ әлі болса жете зерттелген жоқ немесе бұны шешу қиындау сияқты. Автокөлік қылмыстарының жалпы ерекшеліктері мен белгілерін зерттеу қажет.
Техникалық қылмыстардың ерекшеліктерін белгілерін талдамас бұрын, жалпы олардың анықтамасын беру: яғни ,техникалық қылмыс деп жоғары қауіпті кездерін пайдаланатын не әрекет саласындағы олардың адамдардың қауіпсіздік ережесін қасақана не абайсыз бұзу арқылы техника басқарушы субъектінің бақылауынан айрылып қалуы кезінде қоғамдық кауіпсіздікке қолын сұғу, абайсыздықтың салдарынан қоғамға қауіп келтіру немесе оған мүмкіндік беру деген сөз. Автокөлік қылмысы үшін ұқыпсыздық пен өзімшілдік белгілеріне толығымен сыйыспайтынқылмысты надандық және ерікті ұқыпсыздық секілді абайсыздық айыбының маңызы зор.
Бүгінгі өмірдің әлеуметтік жоспарлау құрамды бөлікке айналды. Бұның мақсаттылығы, жоспарлығы тұрған қоғам алдында саяси, экономикалық және идеологиялық мінтеттерді шешуде дұрыс күш жігерімізді шоғырландыра білуге ықпалдайды
Әлеумет жоспарлардың арқасында келеңсіз кейбір құбылыстардың алдын алудың мүмкіндіктері пайда болды. Бірақ ол қылмысты болдырмай толық проблемасы шешілді деген емес. Әсіресе, оның ішінде, абайсыздық қылмыстың алдын алу не кәмелет жасқа толмағандар қылмысы жайында мәселелер зерттеуді әлі де қажет етеді.
Кенес криминологтары кешеге дейінгі ұсынған қылмыстың алдын алу шаралары, әдеттегідей, қасақана жасалған қылмыстарға қарсы күреске, және себеп салдарын оны жоюға ғана бағыт алып келеді. Жалпы:
- үлес салмағы қылмыскерлік құрылымында өте аз12 пайыз
-есепке абайсыздық қылмыскерлігі алынбайтын.
- абайсыз қылмыстары профилактикасы деференциалды
- әдістің тіпті жоқтығы.
Абайсыздық қылмысына соңғы уақыттарда қарсы күреске, бұның факторларын зерттеуге бағытталып отырған әдебиеттердің біршамасы жарық көрді. Абайсыздық дегенмен қылмыстың алдын-алу, идеялық-тәрбиелік, құқылы және экономикалық сипаттағы осы мақсатқа ұйымдастыру шараларын жоспарлы да, жүйелі түрінде жұмылдырып отыру әлі де мәселесі болса теориялық деңгейде жалпы шешілген жоқ. Ал қылмыстардың, осының ішінде абайсыз қылмысының кейбір топтармен түрінің алдын-алу мүмкіндігімен әлеуметтік жоспар шеңберінде арнайы зерттелмеген.
Абайсыздық қылмыстың алдын-алу шарасының әлеуметтік жоспар құру үшін белгілі алдымен әлеуметтік қауіпті кұбылысының сипатпенен оның, жағдайын, құрылымын, себебін құбылыстар мен басқа әлеуметтік процесстерінің арасындағы ішінара байланысын, тенденциясын жетікті білу керек. Бұған орай, қылмыстарға қарсы күрес шарасын әлеуметтік жоспарлаудың екі негізгі қиыншылығын атағымыз келеді.
Абайсыздық қылмыстарының біріншіден, алдын-алу еңген шаралары әлеумет даму жоспары профилактикалық жүйесін жасауға толыңырақ негіз болатын объективті қылмыстың сипатын, себебін көз мүмкіндік беретін алдымызға толық елестеуге криминалогиялық зерттеуді үнемі жүргізуді камти бермейді.
Екіншіден, абайсыздық және қасақана қылмыстарымен ішінара әрекет пен байланыстағы барлық теріс және оң құбылыстар мен процесстер кемшілік салдарынан криминалогия іс зерттеудегі ол процесстер мен есепке алудың және кұбылыстардың сондай-ақ аймақ немесе ұжым деңгейіндегі жоспарлау әлеуметтік шеңберінде қасақана не абайсыздық қылмыстарының теріс жақ ықпалын болдырмауының мүмкіндігінің жоқтығы.
Құрамдылық қылмыстың көрсеткіштерінің бірі абайсыздық және қасақана қылмыстарының арақатынасы болады. Сондықтан кала не әлеуметтік даму жоспарының ескерту шараларында қылмысқа жалпы карсы сондай-ақ абайсыздық және қасақана қылмыстарына қарсылық жеке күрес шарасы көрсетілу керек.
Қылмыстардың түрлі алдын-алу деңгейде, түрлі орнық салаларда жүзеге асырылып, қылмыс себебінің сипатымен тәуелділігіне орай түрлі қолдануға болатын мазмұндағы жүйесі ретінде шаралар қаралады.
Қылмыстарға қарсы күрес шарасын әлеуметтік жоспарлау абайсыз қылмысының құрылымдық негізгі көрсеткіштеріне түзілуі керек. Абайсыздық қылмысының бастапқы екі тобын алдын-алу, аймақтың немесе ұжымның әлеуметтік дамуы жоспарларын да сенімділігін техниканың күшейтетін, оны қамтамасыз ететін пайдалану кауіпсіздігін бір қатар техникалық іс-шараларын ұйымдастыру белгілеуге болады. Лауазымдық міндеттер орындау барысында абайсыздық қылмыстары болатын құрылымында мынадай профилактикалық қылмыстардың шараларын белгілеп, кадрларды орналастырумен таңдауға, қылмыспен күресуге бағытталған идеологиялық тәрбиелік шаралар жүргізіп көңіл бөлісу керек. Қылмыс себебінің бұл талап тәуелділігі мен сипатына қолдануға болатын, алдын-алу қылмыстың жүйесінің мүмкін екенінен туындайды.
Абайсыздық қылмыстар себептері қасақана қылмыстар себептері өзгеше болады. Бұдан келіп аймақ не ұжымның әлеуметтік дамуы жоспарларында абайсыздық қылмыстардың алдын-алуға бағытталып арнайы белгілеу шараларды қажеттігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz