Төлем құралы - ақша

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті

Эконмика және құқық факультеті

МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГ КАФЕДРАСЫ

Төлеуғали Н

Рысбаев А.

Тақырыбы: «Ақша айналысы»

Мақала

Білім бағдарламасы 6В04104-«Қаржы»

Пән оқытушысы: Исетова А.

Ақтөбе, 2021ж

Жалпы алғанда ақша қазіргі өмірде ең маңызды құрал болып табылады. Б. з. б 3 ғасырда күміс пышақтарды ақша ретінде қолданса, 1 ғасырында осы қазіргі ақшаның орнын алтын, күміс құймалар алмастырған. 5-6 ғасырларда ғұндар екі бетінде жазулары бар теңгелерді қолданған. Сол арқылы сауда саттықпен айнаысып отырған.

Ақша- жалпы алғанда ақша төлем құралы немесе бір заттың немесе қызметтің құны ретінде қолданылады. Ақша айналыс құралы ретінде де қолданылып жүрді. Жалпы алғанда ақшаның экономикада алар орны ерекше. Ақшаның атқаратын жалпы қызметтері:

1. Құн өлшемі . Яғни, ақша белгілі бір заттың немесе қызметтің құны ретінде қолданылады.

2. Айналыс құралы. Яғни, ақша айналыс құралы қызметінде делдал болып табылады. Тауарлар айналыс кезінде бір қолдан келесі бір қолға өтіп отырады, сол кезде ақша үнемі қозғалыста, айналыста болады.

3. Төлем құралы. Яғни, ақша төлем құралы ретінде тауарлар мен қызеттерді төлеу, жалақыларды төлеу, банктік қарыз және сақтандыру бойынша төлемдерді атқарады.

4. Қор жинақтау. Жалпы алғанда әр адам табыс тапқан кезде ақшасын екіге бөлген дұрыс. Яғни, бір бөлігін қажеттілігін қамтамасыз ету үшін және бір бөлігін қор ретінде жинақтайды, міне осы екінші бөлігін жинақтау арқылы ақшаның қор жинау қызметі іске асады.

5. Дүниедүзілік ақша. Ақша бұл қызметінде халықаралық төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді. [1]

Ақша негізінен өзінің даму уақыты ішінде екі түрге бөлінеді: толық құнды ақша және толық құнсыз ақша.

Толық құнды ақша- номиналдық құны оны шығаруға кеткен нақты құнымен тең болатын ақша. Бұл ақшаларға металдан жасалған ақшалар жатады, яғни мыстан, күмістен және алтыннан жасалған ақшаларды айтады. Жалпы монеталар әр түрлі болған. Монетаның бет жағы- аверс, артқы жағы- реверс, және жаны гурт деп алаталады.

Алғашқы монеталар б. э. б VII ғ ежелгі Қытай және ежелгі Лидия мемлекетінде пайда болған. Жалпы монета сөзі латынша "moneo" - "кеңес беремін, көңіліңнен шығамын" деген мағынаны береді.

Толық құнсыз ақша - номиналдық құн нақты құннан, яғни оны өндіруге кеткен құннан асып кетуі болып табылады. Оларға мыналар жатады:

1. Құнның металдық белгілері - арзан металдан жасалған ұсақ ақшалар жатадығ яғни алюминий, жез жатады.

2. Құнның қағаздан жасалған белгілері . Қағаз ақша- нағыз ақша өкілі болып табылады, олар тарихта металл ақшалардың ізбасарлары яғни орынбасарлары ретінде белгілі. [2]

Алғашқы қағаз ақшалар Қытайда 1690 ж, Солтүстік Америкада 1762 ж, Австрияда 1769 ж пайда бола бастады. Оның пайда болу себептері: монеталарды тасымалдау қиын болған соң және қағаз ақшаны шғару монетаға қарағанда арзанға шығуы және қағаз ақшаның монетаға қарағанда құнды болуы.

Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды іске асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-қолсыз ақша нысандарындағы ақшалардың айналысы.

Ақша айналысының негізгі екі құралы бар олар қолма-қол және қолма-қолсыз ақша нысандары. Осы екі нысандарға қысқаша тоқталып өтсем.

Қолма-қол ақша - бұл ақша қозғалысы нақты болып табылады, және төлем құралы ретінде ақша банкноттар, монеталар және қағаз ақшаларды құрайды.

Қолма-қолсыз ақша - жалпы қолма-қолсыз ақша негізі төлем құралы ретінде банк карточкалары арқылы және электронды аударымдар арқылы клиенттің жеке банк шоты арқылы төлем жасау. Қолма-қолыз ақшаның ажырамас бір бөлігі бар ол: "электрондық ақша" .

Электрондық ақша- дегеніміз ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарың пайдаланатын байланыс арқылы атқарылатын банк пен клиент немесе сатушы мен сатып алушы арасындағы төлем құралы. Электронды ақшалар пластикалық карточка түрінде болады және оның екі түрі бар:

1. Дебеттік карточка - банкте арнайы карточкалық қаражаты бар, банк пен клиент арасындағы келісім-шарқа сәйкес шотындағы ақшалай қаражатты пайдалануға, керекті заттарды сатып алуға, банкоматтар арқылы қолма-қол ақша алуға немесе қызметтер мен тауарлардың құның төлеуге арналған төлем құралы.

2. Кредиттік карточкалар- оның элименті мен карточка иесі арасындағы келісім-шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді жасауға, немесе қолма-қол ақша алуға арналған несие карточкасы. [3]

Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктерінде дебеттік және кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен қолдануда. Олар: "Eurocard", ''Mastercard'', ''Visa'', ''ALTYN'', "Maestro'' және т. б жатады. Еліміздегі карта жүйесінің 67%ы "Mastercard" және "Visa" негізінде жұмыс істейді.

Осы электрондық ақшалар қазір Қазақстан Республикасында кеңінен қолданылуда, қазір көп жұмыс берушілер өз қызметкерлерінің жалақысын осы дебеттік карточкаға салады. 2021 жылдың 1 қазан­дағы статистика бойынша жалпы банктердің айна­лымдағы карточкаларының саны 44, 3 млн-ға жеткен. Банк карточкаларын ұстау­шылардың саны болса, 37, 2 млн-ға жеткен. 2019 жылмен салыстырғанда бұл - 44, 9%-ға артық көрсеткіш. Зерттеулер көрсеткендей Алматы қаласында 16 жастан асқан әр қолданушыда 9 карта, ал Нұр-Сұлтан қаласында 6 карточкадан бар деп есептеледі. Ал енді өзіңіз ойланып қараңыз, қазіргі цифрлық дамыған заманда көптеген қолданушылар банк карточкаларын пайдаланады, бұл өте тиімді болып табылады.

Осы екі ақша айналымының құралдары бір-бірімен тығыз байланысты, себебі осы қолма-қол ақша әрқашан банк терминалдар арқылы қолма-қолсыз ақшаға айналып отырады, сол секілді қолма-қолсыз ақшада кей жағдайларда қолма-қол ақшаға айналады. Мысалыға: Зейнетақ, жәрдемқы немесе шәкіртақы түскен кезде осы ақша қаражаттарын кей адамдар банкоматтар арқылы шығарып алады.

Әлемді шарпыған пандемия елге көп нәрсені үйретті. Былтырғы зерттеудің нәтижесі ел тұрғындарының цифрлық сауаттылығы артқандығы белгілі болды, бұрын соңды банк карточкаларын ұстамаған адамдар өз алдарына шот ашып банк карточкаларын ие болды. Бұның барлығы ел ішінде қолма-қолсыз ақшаның дамып келе жатқандығын көрсетеді.

ХХІ ғасырда қолма-қол ақшамен жүрген адамдарды сирек кездестіреміз, себебі қолма-қолсыз ақша өте тиімді болып келеді. Еліміз саты сатысымен цифрлық әлемге ауысып барады. Бұл қолма-қолсыз ақшаның өзі кезінде банк карточкалары арқылы жүзеге асса, қазір банк карточкаларыда қоданыстан шығып барады, себебі қазір қалалық және аудандық дүкендерде төлемді смартфон арқылы жасап жаты, дегенмен бұл банк карточкасын қолдану мүлдем тоқтады деген сөз емес.

Қзіргі таң­да төлем картасымен жасалған 20 төлем операциясының біреуі ғана қолма-қол ақшамен жүргізіледі. Қазақстандық және шетелдік картаның көмегімен ақ­ша алу бір жылдың ішінде 27, 3%-ға ар­тып, биылғы қаңтар-маусым айында 11, 4 трлн теңгені құраған.

Қазақстан Республикасындағы банкоматтан банк картасы арқылы ақша шешіп алу азайып келеді.

Банк карточкасынан қолма-қол ақшаны шешіп алу көрсеткіші жылдан жылға азайып келеді. Мысалы төмендегі диаграммаға қарасақ 2015 жылдан 2021 жылға дейін банк карточкасында айналымда жүрген ақшасын қолма-қол шешіп алу 3, 7 есе азайы отыр.

1-сурет. Диаграмма -4 жылдағы қолма-қол ақша шешіп алулар.

2015 жылы қолма-қол ақша шешіп алу 90, 3% болса, ол көрсеткіш 2019 жылы 60, 6%, 2020 жылы 36, 9%, 2021 жылы 24, 1%-ға дейін төмендеп отыр. Бұл көрсеткіштерге қарасақ 2020 жылдан бастап қолма-қол ақшаны ешіп алу көрсеткіші азайған, бұл қазір болып жатқан эпидемияның салдары екені сөзсіз.

Енді осы 2021 жылдың қолма-қол ақшаны шешу бойынша тоқталсам. Ең көп қолма-қол ақша шешіп алу Алматы және Нұр-Сұлтан қалаларында тіркелген. Қолма-қол ақша шешу көбіне банкоматтар арқылы жүрген биылғы қаңтар-шілде айларында тек банкоматтардан жалпы сомасы 10 трлн теңге шешіп алынған.

2-сурет. Диаграмма -қолма-қол ақша шешіп алу(өңірлер бойынша) [4]

Диаграммадағы мәлімет бойынша көш басында Алиаты қаласы 2, 5 трлн теңге-мен тұрса, одан кейін Нұр-Сұлтан 1, 3 трлн және қалған аумақ­тардағы көрсеткіштер шамамен 227, 3 млрд теңге айналасында.

2021 жылдың бірінші жартысында Қазақстан аумағындағы қолма-қолсыз жүргізілген операциялар саны 2, 6 млрд операцияны құрайды.

Жарты жыл ішінде қолма-қолсыз операциялар 2, 6 млрд-ты құрады. Осы операциялар негізінде аударылымдар көлемі 29 трлн теңгеден асты. Бұл дегеніміз әр орындалған операцияда шамамен 11 153, 8 теңге аударылым жүзеге асты.

3-сурет. Диаграмма-2021 жылдың бірінші жартысында Қазақстанда қолма-қолсыз жүргізілген операциялар саны.

Қаңтармен салыстырғанда маусым айында 1, 5 есе көп операция жасалған, шамамен 508 млн операция. Осы көрсеткіштердің барлығы қазіргі ақша айналымының басым бөлігін қолма-қолсыз ақшаның алып жатқандығын көрсетеді. [5]

Бүкіл ел бойынша төлем карточкалары бойынша жалпы айналымның 10 теңгесінің 8-і қолма-қол ақшасыз төлемдерге келеді.

Жоғарыда айта кеткендей қолма-қолсыз ақша қазіргі кезде көп қолданылып жатыр. 2021 жылы Қазақстан Республикасы аумағында төлем картасы арқылы қолма-қолсыз төлемдердің жалпы сомасы 64, 3 трлн теңгеге жетті, енді соңғы 5 жылдағы Қазақстан Республикасы аумағында төлем картасы арқылы қолма-қолсыз төлемдердің жалпы көлемін қарастырайық.

4-сурет. Кесте. - 5 жыл ішіндегі аумағындағы төлем картасы арқылы жасалған төлемдер көлемі.

Қазақстан Республикасы аумағында 2021 жылдың қаңтар және қараша айлары аралығындағы төлем картасы арқылы қолма-қолсыз төлемдердің жалпы көлемін қарастырайық.

5-сурет. Кесте- төлем картасы арқылы жасалған төледер(өңірлер бойынша) . [6]

Кэшбэк ​​(сонымен қатар кәдімгі емлесі кэшбэк, кэшбэк және кэшбэк; ағылшынның кэшбэк немесе американдық cashback - cash back деген сөзінен шыққан) - әртүрлі бонустарды белгілеу ретінде интернет-коммерция, банк және құмар ойындар салаларында қолданылатын термин. клиенттерді тарту және олардың адалдығын арттыру бағдарламасы.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс