Сөз анықтамасы. Сөз жасау тәсілдері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

1. Сөз дегеніміз не?

2. Сөздің мағынасы, формасы және қызметі

3. Қорытынды

Сөз (орыс. слово , ағылш. уорд ) - зат пен құбылыстың атын, түр-түсін, сапалық белгісін, амалын, қимыл-әрекетін таңбалаушы негізгі мағыналық-құрылымдық бірлік. Болмыстың тілдік атауы ретінде дыбыс пен мағына тұтастығынан тұрады. [1] Сөзді құраушы бірлік - дыбыс, ал мағына - Сөздің ішкі мәні, мазмұны. Дыбыстық құрылым сөздің ішкі мәніне, ұғымға бағынышты болады. Сөз - тілдік категория, ұғым - логикалық категория. Ұғым сөз арқылы айтылады, бірақ сөз тілдегі барлық ұғымдарды білдіре бермейді. Одағай, шылау сөздерде мағына болғанмен, олардың ұғымға қатысы болмайды. Сөздің негізгі белгілері:

Құрылымдық тұтастығы:яғни, сөз белгілі бір дыбыс жиынтығынан тұрып, дайын күйінде жұмсалады;
Семантикалық тұтастығы:құрамында қанша буын не сөз болғанына қарамастан бір ұғымды анықтап, бір мағына береді;
Грамматикалық тұтастығы:сөз ішкі мағыналық құрылымына қарай грамматикалық топтарға бірігіп, грамматикалық категориялар негізінде түрленеді;
Танымдық тұтастығы:сөздің ішкі мағыналық құрылымы халықтық дүниетаным негізінде анықталады.
Ішкі мағыналық құрылымы мен қызметіне қарай сөздер атау және көмекші сөздер болып бөлінеді. Атау сөздер зат пен құбылысты, болмысты оның ерекше белгілері арқылы таңбалайды; көмекші сөздерде мұндай атауыштық қабілет жоқ, олар қызметтік-грамматикалық мәнге ие. Сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналары болады. Тілді жүйелі құрылым ретінде зерттеу сөзді анықтаудың төмендегідей міндеттерін көрсетеді: сөзді тілдік бірлік ретінде тану; оны анықтаудың негізгі шарттарын айқындау; сөздің мағыналық жағын зерделеу; лексиканың жүйелілігін зерттеу; сөздің лебіз бен мәтіндік бірлік ретіндегі ерекшелігін тану. Сөз жүйелі құрылым ретінде түрлі бағыттағы зерттеу нысаны болып табылады. Сөздер семантикалық-грамматикалық белгілері (сөз таптары), сөзжасамдық байланыстары (сөзжасамдық ұя), семантикалық қатынастары, мағыналық, концептік өрістері арқылы

Сөзді топтастыру принципі үш түрлі болады:

лексикалық-семантикалық сипаты;
синтаксистік қызметі;
морфологиялық белгісі.

Сөз таптары

Сөздер лексикалық мағанасына қарай бірнеше сөз таптарына топтастырылады. Сөз табы - лексика-грамматикалық сипаттары мен белгілері ортақ болып келетін сөздер тобы. Қазақ тілінде 9 сөз табы бар.

Құрамына қарай

Сөздер құрамына қарай дара сөздер мен күрделі сөздер болып екіге бөлінеді.

Қолданылуына қарай

Жалпы қолданыстағы сөздер - халықтың тұрмыстық өмірінде қолданылатын сөздер.
Көнерген сөздер - қолданыстан шығып қалған, тарихи аңыздар мен шығармаларда кездесетін сөздер. Өз кезегінде, көнерген сөз архаизм және историзм сөздер болып екіге бөлінеді.
Неологизм - жаңа технологиялар мен техниканың, ғылым ауқымының кеңеюі әсеріне қолданысқа енген жаңа сөздер.
Кәсіби сөздер - белгілі бір шаруашылық, не еңбек саласына қатысты, сол кәсіптің мамандарына түсінуге қиындық тудырмайтын сөздер.
Эвфемизм - құлаққа жағымсыз, дөрекі естілетін сөздерге мағыналас жұмсақ та мәдениетті сөздерге айналдырып қолдану.
Дисфемизм - мәдениетсіз, дөрекі, тыңдаушы құлағына түрпідей тиетін сөздер

Сөз құрамы орыс. состав слова - сөздің сыртқы түр-тұрпаты. Тілдегі сөздер бір бүтін тұлға ретінде қаралғанмен, олар мағыналы бір не бірнеше бөлшектен құралуы мүмкін. Сөз құрамының ең негізгі бөлшегі - түбір. Сөз тудыратын, сөз жалғастыратын (байланыстыратын) қосымшалар түбірге қосылады. Мысалы, ек-ін, егін-ші, егін-шілік сөздері ек түбіріне жұрнақтар ( -ін, -ші, -лік ) жалғану арқылы жасалған. Ал бойжеткен сөзі екі түбірдің бірігуінен, бала-шаға сөзі түбірлердің қосарланып айтылуынан туған. Сөздер сыртқы тұлғасына (құрамына) қарай түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз болып бөлінеді. Сөз құрам ұғымына түбір сөзге жалғанатын жалғаулар жатады, бірақ бұлар сөз емес, сөздің морфологиялық құрамының бөлшектері. Қазақ тілі сөздердің морфологиялық құрамына қарай жалғамалы тілдер тобына қосылады. [1]

Семантика (көне грекше: σημαντικός - танбалаушы, білдіруші) - тіл және тіл бірліктері (сөз, грамматикалық тұлға, сөз тіркесі, сөйлем) арқылы білдірілетін хабарды, заттар мен құбылыстардың мән-мазмұның зерттейтін тіл білімінің саласы, семиотиканың негізгі бөлімдерінің бірі. Семантика сөз мағынасын, сөз құрамындағы элементтердің өзара мағыналық қарым-қатынасын, сөз мағынасы түрлерінің даму зандылықтарын зерттейді. [1]

Тілдік талдау арқылы сөз құрамындағы морфемалар (түбір, аффикстер) мен синтагмалық тіркестердің Семантика сын анықтауға болады. Аффикстер білдіретін грамматикалық мағыналар екі түрге бөлінеді:

Заттық мағыналарды жинақтап, жалпы категорияларды жасайтын категориалдық мағынаКатегориалдық мағына "субъект - предикат", "субъект - объект", "жанды - жансыз", "белгілі - белгісіз", "іс-әрекет-жағдай" т. б. білдіретін синтаксиспен байланысты. Категориалдық мағынаның реляциялық мағынадан ерекшелігі өзара жұптық қарама-қарсы жүйеден тұратындығында.
Сөйлем құрамындағы сөздерді өзара байланыстыратын ішкі тілдік реляциялық мағына. Реляциялық мағына ұлттык тарихи ерекшелігі бар нақты тілдің морфологиясымен тығыз байланысты. Оған қиысу, менгеру, септік жүйесі т. б. жатады.

Семантика тіл білімінің бір тарауы ретінде эр түрде сипатталады.

Парадигматикалық сипатта, оған тіл жүйесінде топтасқан оппозициялық сөздер тобы: синонимдер, антонимдер, гипонимдер, паронимдер, сөздік уя сияқты лексика-семантикалық топтар және сөздердіңөпіцдеп аталатын жалпы тобы жатады.
Синтагматикалық сипатта, оған сөйлеу кезіндегі сөздердің бір-біріне қатынасына қарай орналасуын білдіретін тобы (тіркесімділік) жатады. Бұл қатынастардың негізінде дистрибуция (дистрибутивтік талдау) жатыр.

Семантика ғылым ретінде 19 ғасырдың 2-жартысынан бері В. фон Гумбольдт идеясының негізінде Х. Штейнталь, А. А. Потебня, В. Вундттың күрделі еңбектері жарық көрген сондами бастады. Бұл еңбектерде Семантиканың психологиялық және эволюциялық деп аталатын бірінші кезені айқындалған. Ол кезеннің басты ерекшелігі - онда мәдениетке кен эволюциялық көзқарас пайда болды және тіл Семантикасы халық психологиясына жақындастырылып қаралды. Семантиканың салыстырмалы-тарихи деп аталатын 2-кезеніңде ол "семасиология" деген атпен тіл білімінің жеке саласы ретінде бөлініп шықты. Бұл кезенде нақты тарихи салыстырмалы зерттеу принциптері негізінде Семантиканың тарихи зандылықтары қалыптаса бастады, салыстырмалы-тарихи көзқарас этимологиялық зерттеулерде айқын көрінді. (Э. Бенвенист, В. И. Абаев, Э. В. Севортянт. Семантиканың З-кезені 20 ғасырдың 20 жылдарынан басталады. Оған тән сипат - Семантиканың логика мен философияға жақындасып, синтаксиске бағыт алуы. Сол себепті бұл кезенді синтаксистік-семантикалық немесе логикалық-семантикалық кезен деп атауға болады. Оған тән негізгі теориялык тұжырымдар:

Шындық өмір заттардың жиынтығынан емес, онда болатын окиғалар мен фактілердің жиынтығынан тұрады деп қарау. Соған байланысты Семантиканың негізгі бөлігі заттардың атын білдіретін сөз емес, фактілер туралы айтылатын сейлем болып табылады деп қарау;
білдіретін сөз емес, фактілер туралы айтылатын сейлем болып табылады деп қарау;
Тілдегі кейбір сөздер тілден тыс болмыспен тікелей байланысты, олар заттарды білдіретін терминдер арқылы анықталады деп қарау;
Баска мағыналарға негіз болатын бастапқы мағынаны сипаттау Семантиканың басты міндеті деп есептеу. Бұл сияқты пікірлер тілге жалпы методологиялық көзқарастан туган.

20 ғасырдың 70 жылдарынан бастап Кеңес тіл білімінде дистрибуциялық талдау сынға ұшырап, Семантикалық құбылыстар жан-жақты зерттеле бастады. Сөздің болмыстағы және тілден тыс байланыстары зерттеліп, Семантиканың шындық өмірдегі көріністерін ашуға мән берілді. Мұның өзінде негізгі бағыт абстракты немесе жекелеген сөйлемдерді емес, тілдің прагматикасын ескере отырып, сөйлеу кезіндегі, диалогтегі, мәтіндегі нақты сейлемді талдауға арналды. [2]

Сөздің қызметі орыс. функции слова - сөздің сөйлеу кезіндегі мақсаты мен міндетін білдіруі. Сөздің атқаратын қызметі мынадай:[1]

Қарым-қатынас, байланыс құралы ретіндегі коммуникативтік қызметі;
Затты атап білдіруіне байланысты атауыштық қызметі;
Көркемдік мәнер жасау құралы ретіндегі эстетикалық қызметі.

Сөз- дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі.

Бұл туралы академик В. В. Виноградов сөз дегеніміз - фонема болатын дыбыстардың белгілі бір жүйеде дыбысталуы мен мағыналық бірлікте болуы деген пікірді айтады.

Заттың, құбылыстың бейнесі адамның миына сыртқы түйсік арқылы әсер етеді. Адам тіл арқылы, яғни белгілі сөз арқылы, яғни белгілі сөз арқылы ойлайды.

Сөз деген терминді тар мағынада заттың, құбылыстың атауы деп немесе сөз ұғымының белгілеген түрі деп аталады.

Сөздің о баста-ақ атқаратын қызметі туралы айта келіп, В. В Виноградов:

«Сөз тек дыбыс пен мағынадан ғана құрылатын болса, онда тілде әрбір жаңа ұғымды, жаңа пікірді, жаңа мәнді белгілеу үшін ерекше дыбыстар шығып, ерекше сөздер болуға тиіс емес пе?» дегенді айтады. Сөз айтушы мен тыңдаушыға ортақ, яғни түсінікті, сөз жасарлық, белгілі мағына берелік ақиқат дыбыстардың бірлестігінен туатын мағыналы дыбыс құрылысын сөз жасаудың бір элементі деп ұғыну керек.

Осыны ескерген профессор А. И. Смирницкий «Звуковая материя языка, крайняя существенная для него ( языка), без которой он не может существовать и развиваться как действительно важнейшее средство общения, составляет все же лишь одно сторону, внешнего; у языка есть и другая сторона, внутренная, смысловая сторона значений» деген еді.

[1, 10-11 бет

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.