Ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың cаяси-рухани өзегі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 398; 801.8 МҒТАР 17.71

Мағрипа Жолсейтова
Тарих ғылымдарының кандидаты, доцент. Гуманитарлық ғылымдар факультеті.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті. Түркістан, Қазақстан (magripa.zholseytova@ayu.edu.kz) ORCID: 0000-0002-7572-8069

Мәлике Шайхыстамова
Магистр. Түркология ғыл ыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті. Түркістан, Қазақстан (malika.shaikhystamova@ayu.edu.kz) ORCID: 0000-0002-7572-8069

Ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың cаяси-рухани өзегі

Аңдатпа
Мақалада қазіргі таңдағы ақпарат пен мәдениет тоғысқан жаһандану заманында ұлттық код пен рухты бекем ұстайтын рухани мұрамыздың түгенделуі, жаңғыртылуы сараланып, қазақ халқының салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа бай халық екені баяндалады. Әрбір ұлттық дәстүрдің, ғұрыптың тәрбиелік мәні мен маңызы тереңде жатыр. Ұлтымыздың салт-дәстүрлері ұрпақты өнеге мен білімге, елжандылыққа, ізгілікке, бауырмалдық пен өнегеге баулуымен құнды. Сондай-ақ, күнделікті тұрмыста дәстүрлер көрініс тауып, әдет-ғұрыппен белгіленген әрекеттерді салт-дәстүр десек, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа өтетін, ата-бабаларымыздан ұрпақтарына қалған мұраны дәстүр дейміз. Ал, қоғамдық жосық ережелерін дәстүрлі түрде белгілейтін халық мақұлдаған тәртіп әдет-ғұрып болып есептеледі. Адамның дүниеге келуі, өсіп-жетілуі, үйленіп, ұрпақ жалғастыруы, дүние салуы барлығы осы салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарға сәйкес аталып өтіледі.
Кілт сөздер: Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, рухани байлық, ырым-тиым, наным-сенім, ұлттық код.

Кіріспе
Өркениеттер тарихына ой жіберсеңіз, қай халықтың да ұлттық тағылымы бар екеніне көз жеткізесіз. Белгілі бір халық тағылымы - сол халықтың ұлттық негізі. Ұлттық негіздің бір қыры ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрпымен тікелей байланысты. Сондықтан да, салт-дәстүрге қалам тартпас бұрын оған түсінік бере кетейік.
Салт-дәстүр дегеніміз - халықтардың кәсібіне, сенім-нанымына, тіршілігіне байланысты қалыптасқан ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс. Ол ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи және көне үрдіс. Адамның бүкіл өмірі мен іс-әрекеттері салт-дәстүрлерден өзекті орын алады.
Салт - кәсіпке, сенімге, тіршілікке байланысты әдет-ғұрып, дәстүр. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады. Уақыт өткен сайын салтқа өзгеріс еніп, өзгеріп, қоғамға байланысты бейімделіп келеді. Жаңа қоғамдық қатынасқа сай келмейтін салт-дәстүрлер ығысып, өмірге қажетті жаңалары дамып отырады.
Ал, Қазақ энциклопедиясында салт ұғымына төмендегідей анықтама берілген: Салт - халықтар кәсібіне, сеніміне, тіршілігіне байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып, дәстүр. Уақыт озған сайын оған жаңалық еніп, өзгеріп қоғамдық болмыс ұстанымына бейімделіп отырады. Ал, жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері жаңа жағдайда ілгері дамиды.
Дәстүр - ұрпақтан-ұрпаққа ауысатын, тарихи қалыптасқан нормалар мен үрдістер. Ол - қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқының, іс-әрекетінің рухани негізі. Жалпы адамзат есіндегілерді және әлеуметтік тарихи тәжірибені ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші және жинақтаушы. Дәстүрде бірнеше ұрпақтың мәдениеті мен мәдениеттілігінің көп түрлігі және бірлігі жинақталған. Ол қоғамдық өмірдің барлық саласын, тәжірибесін қамти отырып, қоғамның әр деңгейіндегі ақылды даналықты бейнелейді. Дәстүр мәдениетпен тығыз байланысты, сондықтан мәдениеті дамыған ел дәстүрге де бай. Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық, әділеттілік, мейірімділік сезімдері озық дәстүрлерге жатады.
Дағды, әдет-ғұрып деген ұғымдар адамның мінезі мен тіршілігіне байланысты қанға сіңген қылықтарды білдіреді [1, 14 б.], - деп түсінік берілген.

Тақырыпты таңдауды дәйектеу және мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын кеңінен дәріптеп, ұмыт болғанын жаңғыртып, заман көшіне сай ұлықтап, өскелең ұрпаққа таныту және салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптардың көнеріп, қолданыс аясы тарылған дәстүр мен ғұрыптан бас тартып, заман көшіне сай ұлықтап, өскелең ұрпаққа жеткізу. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
Қазақ халқының ұлттық салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары туралы генетикалық, типологиялық әдістер арқылы мәлімет беру;
Бүгінгі ұрпақты салт-дәстүрді дәріптеуге, құрметтеуге баулу;
Ұлттық рухани құндылықтарды дәріптеу, қазіргі таңдағы салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды салыстыру, жүйелеу әдістері арқылы анализ жасау.

Ғылыми-зерттеу әдіснамасы
Зерттеу жұмысында қазақ халқының ұлттық салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын талдау барысында тарихи-генетикалық әдіс, типологиялық-сипаттау әдісі, салыстыру, жүйелеу әдістері қолданылды.

Нәтижелер мен талқылаулар
Жеке анықтама беріп қарастырылғанымен мағыналары бір-біріне жақын салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптардың пайда болу жолы тұрмыс-тіршілікпен тығыз байланысты екендігі белгілі. Ғалым С.Қалиев: Салт - адам өмірінің күнделікті тіршілігінде отбасынан бастап қоғамдық өмірдегі қатынастар жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім заңдарының жиынтығы - дер түсіндіре келе - ...от жеке адам өмірінде еңбек, іс-әрекет, адамгершілік, құқық, діни ережелерімен байланысты көрініс береді де, біртіндеп ауыл-аймақ, ру, тайпаға, ортақ рәсімге айналады. Ал, дәстүрдің өрісі салттан әлдеқайда кеңірек. Ол қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын, әдет-заңын марапаттайтын ритуал. Ол ғылымда, әдебиетте, мектепте, халықтың ортақ өнерде немесе қоғамдық қатынаста көрініс беретін құбылыс. Дәстүр идеалогияға жақындау да, салт қоғамдық психологияға жақын. Мысалы: үлкенді сыйлау, қонақжайлылық - дәстүрлер. Олар көптеген салттардан, ырымдардан, жол-жоралардан рәсімдерден тұрады [2, 46 б.], -деп, ой түйіндейді. Сонымен,
- салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар тек адамдарға ғана тән;
- салт пен дәстүр - көп қырлы қоғамдық құрылыс, ол адамзат пен жеке тұлғаның рухани, мәдени дамуының көрсеткіші болып табылады, әлеуметтік жетістігі;
- әр халықтың салт-дәстүрлері өзінің негізгі сипатына қарай ерекшеленеді: ол ұрпақтан ұрпаққа жалғасады, яғни уақыт, тарих көшіне сай ілесе отырып, ырғақтық көшіне ілеседі; қоғамдық, ұжымдық қарым-қатынастың құралы болып табылады.
Қазақ халқы ерте заманнан-ақ салтын берік ұстанып, аса қадірлеп келген. Қай халықтың болмасын өзіне ғана тән, қайталанбас ерекше салт-дәстүрлері, әдет-ғұрып, жөн-жоралғылары бар. Ұрпақтың ана бойына біткен кезінен бастап құрсақ той немесе құрсақ шашу ырымдарынан бастап, бала ер жетіп, ел қатарына қосылғанға дейінгі аралықты қамтитын түрлі ырым, жол-жоралғы, әдет-ғұрып тұтас бір тәрбие жүйесіне құралады.
Әдет-ғұрып жыры халықтың наным-сенімін, тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін мәдени мұраның бір саласы. Бесік жырынан басталатын түрлі өлең-жырлар бала психологиясына сәйкес жас ерекшеліктеріне лайықты айтылады. Діни және тұрмыс-салт жырлары халықтық салт-дәстүр, наным-сенім, түрлі тіршілікке өзектесе оның рухани байлығын, ішкі жан дүниесін бейнелейді. Той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар, үйлену тойына байланысты болса, естірту, көңіл айту, жоқтау кісіні соңғы сапарға шығарып салу рәсіміне байланысты. Бата беру игі тілек, ақ ниетті білдіреді. Халықтық дәстүрлердің аса бір үлгілі нұсқасы мақал-мәтелдер, жұмбақтар, шешендік сөздер, айтыс сияқты жанрлар ұтымды сөз, ұшқыр ой, терең де жан-жақты білімдар қасиеттерге баулып, төрелі сөзге тоқтай білуді үйретеді. Ертегі, дастан, батырлар жыры жасөспірімдердің қиялын шарықтатып, дүниетанымын кеңітіп, жерін қорғай білуге тәрбиелейді [3, 290 б.].
Осы ерекшеліктер көнеден келе жатқан қазақ патриотизмінің негізі болып табылады. Тамыры түпсіз тереңде жатқан әр әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің астарында үлкен мән жатады. Осы күнде, қазір салт-дәстүрдің түріне байланысты озығы мен тозығы жеткен деп айтып жүретіндер де бар, бірақ оның ішінен екшеп, сұрыптап, оған басын ауыртып жүргендері шамалы. Салттың, дәстүрдің әрқайсысының өзіндік орны, ерекшелігі бар екенін ескерген халық, оны қажетіне қарай пайдаланады. Сол арқылы ол бізді басқа халықтардан оқшаулап, айшықтап тұрады. Ол халықтың жүрегі, һәм тамыр соғысы тәрізді, ол тоқтаса халық та өзінің өмір сүруін тоқтатады. Ол халықтың дүниетанымынан туады.
Біз ұлттық психикалық құрылым дейміз, ол негізінен үш бөліктен тұрады: ұлттық мінез, ұлттық сезім, салт-дәстүрлер. Осы үш бірлестік ұлттық мәдени ерекшеліктердің шарттары, егер осы аталғандардың біреуі өзімізден табылмаса, онда елдің рухани жақтан дамуына кедергі болар еді. Салт-дәстүрін сақтап, сыйлап, оны аялай, сыртқы бөгде күштерден қорғай білгенде ғана елдің еңсесі жоғары, болашаққа деген үміті зор болады [4, 15 б.].
Біздің халқымыз әр нәрсеге мән беріп, көзден таса қалдырмай, қуанышын да, қайғысын да қатар алып жүрген. Мысалы, шыр етіп сәби дүние есігін аша салысымен шілдехана, бесік той, тұсау кесер, сүндет тойын, ол өскесін қыз ұзату, келін түсіру, беташар, құда түсу, бата беру, сыңсу, жар-жар айту т.б. сынды көптеген салттың түрлерін бәрін пайдаланып, ол салтқа болашақта ұрпағының бағынуына, қатаң сақтап отыруына баулып отырған. Қоғамның өзгеруіне байланысты қазір оның біразы қолданылса, енді біразы қолданыстан шығып қалған. Ал, кейбір жерде ұстанатын салттар, енді бір жерде пайдаланылмайды.
Ұлттың өз қалпын сақтап, бірлігін нығайтатын ұстанымының бірі - әдет-ғұрып, салт-дәстүр болатын болса, идеологиялық жаһанданудың батыстық жөне шығыстық үлгісіне шалдыққандар қазақтың бүкіл дәстүрлерін жоққа шығарады. Олардың айтуынша, ұлттық мәдениеттің өзегі болып саналатын салт-дәстүрі керітартпа, консерваторлық мәдениеттің үлгісі, артта қалушылықтың белгісі екен.
Әр ұлттың өзіне тән ерекшелігі, өзіне тән салт-дәстүр, әдет-ғұрпы бар. Олар сол халықтың өзіндік қасиеттерін бейнелейді. Біздің қазақтың тектілігі: үлкенді сыйлап, кішіні аялап тұруы, үлкеннің алдын кесіп өтпей, сіз деп сыйлауы, қонақжайлылығы, ағайынды қиындықта қинатпай, тамағынан өтпегенін бөліп беруі, жегжаттың көңілін қалдырмайтын тағы басқа көптеген тамаша қасиеттері халықтың салт-дәстүрінде айқын көрінеді. Салт-дәстүрдің әр түрінің ұлт өмірі үшін мәнділігін ескере отыра, әсіресе, ұрпақ тәрбиесіндегі әсерін баса айтпауға болмайды [5, 18 б.].
Қазақ халқын ұлы мұратына жеткізуші, жерінің егесі, елінің қорғаушысы, қазақ ұлтын жалғастырушы тек өз ұрпағы екенін білген халық, бала тәрбиесіне қатты көңіл бөлген. Басқа халыққа қарапайым болып көрінгенімен салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ырымдардың әрбіреуінде ұлттық тәрбиенің түп қазығы жатыр.
Қазақтың кең даласын ойлаған, қарт данасын сыйлаған, көңіліне өрескел қылық сыймаған, таза қазақтың, ата-бабадан жалғасып келе жатқан шынайы, қазақи тәрбиесінің астары тым тереңде. Біздің дана аналарымыздың тәрбиесінің артықшылығының арқасында ешбір елден кем қалмай, қазақтан аты тарихта қалған хандар да, билер де, батыр-көсемдер де, ғалым-данышпандар да, аузынан от шашқан ақындар да, әнші-күйшілер де, он саусағынан өнер тамған арулар да шыққан.
Көптеген ел баланы өмірге келгеннен кейін ғана тәрбиелей бастайды. Ал, біздің дана аналарымыз бала бойға біткеннен бастап-ақ тәрбиелей бастаған.
Ана құрсағында қырық күннен кейін-ақ баланың тіршілігі басталады екен. Аяғы ауырлағанын байқаған әйел соны сезген күннен бастап-ақ іштегі баланың тәрбиесіне кіріседі екен. Тәнін таза ұстап, ренжуден, ренжісуден өзін тежеп, көңілін көтеріңкі ұстап, бойын қуанышқа билетіп, әнмен, әзілмен жүреді екен. Енді осы салт-дәстүлер мен әдет-ғұрыптарға қысқаша тоқталып өтейік.
Тұрмыстық салт-дәстүрлердің ішіндегі ең алғашқы қуаныш, жас қазақты тәрбиелеудің алғашқы қадамы - құрсақ шашу тойы.
Құрсақ шашу - тойы әлі өмірге келмеген баланың алғашқы тойы. Бұған қой сойылып, келіннің анасымен қоса көңіл жетер әйелдер түгел шақырылады. Бұл той бір жағы жас нәрестенің дүниеге келетініне қуанған той болса, екінші жағынан, сол нәрестені өмірге әкелетін ананың қамын ойлап, жағдайын жасаудың жолы. Өйткені, аяғы ауырлаған келіннің үш айдан кейін-ақ жеріктігі басталады. Оған шақырылған әйелдер құр қол келмейді, әрқайсысы өз үйлерінен бір-бір тағам ала келеді. Мұндағы мақсат - келіннің жерік асын табуға жәрдемдесу. Егер алып келген сол астың біреуін сүйсініп жесе, оған өзі кейін жасап беріп отырған. Жерік ас болашақ ананың өз таңдауына емес, еріксіз болатын құпия құбылыс [4, 22 б.].
Кіндік шеше - келіннің іші біліне бастағаннан, жанашыр үлкендер болашақ нәрестеге кіндік шеше таңдай бастайды. Өйткені, баланың кіндігін кім кессе, баланың мінезі сол адамға аумай ұқсайды деген ұғым өмір тәжірибесінде дәлелденген.
Қалжа деген келінге арнап бірер ай бойы семіртіп байланған қой. Жалпы, қазақта босанған әйелге арнап сойылған қойдың еті біткенше келінді жеке қалжалаған. Жас босанған әйелдің тісі әлсіз келеді, түсіп қалуы мүмкін деп суық ас жегізбеген. Кейбір енелер келініне қойдың етін ұсақтап турап беріп, жас сорпамен терлеткен.
Сүйіндір салты - келіншек жас босанғаннан кейін оның анасы кәде-жорасын алып әдейі келуі. Бұл қазақ халқында қалыптасқан салт және ананың парызы. Мұны қызын қияға қондырған әр қазақ білуге және орындауға тиісті.
Шілдехана тойы - ананың ай-күні жетіп толғақ басталғанда қуанышы қойнына сыймаған ене, дереу ала қыстай сақтаған жылы-жұмсағын қазанға салып "жарыс қазан" асады. Үй ішіндегі абдыралар ашылып, теңдер шешіліп, әдейі арнап түйген қарыннан май, қаптан құрт алынады.
Мұның бәрі "абдыра ашылғанша, тең шешілгенше, ет піскенше, жарыс қазанмен жарыса, толғағы жеңіл болып, тез босансын" деген тілектен туған ырым. Бала өмірге келген алғашқы үш күн, үш түн "Шілдехана тойы" деп аталған.
Баланы қырқынан шығару - шілдехана кешінен кейінгі қуаныш кеші. Ұлды отыз күнге жеткізбей шығару керек екен. Өйткені, халықтың қамын ойлайтын ер-азамат ерте өсіп, жігіт болуы керек. Қырқынан ұзақ уақыт шықпаса ынжық, отбасынан ары бармайтын ұсақ адам болып қалуы мүмкін деген ырым бар.
Қызды 30 күннен асырып, кейде 40 күнді толтырып шығарған. Ерте шығарса жеңілтек, қыдырымпаз болады, ал әйел бала байсалды болуы керек. Ол отбасының берекесі, ақылшысы деп қыздың ойлы, салмақты, ақылды болуын армандағандықтан осындай ырымдарды жасаған. Баланың мінезіне, ақылына әсер етуді қазақ халқы бала туа сала-ақ ойлаған. Қырық күн сәби үшін де, анасы үшін қатерлі, әрі қауіпті кезең.
Бесікке салар той - тек әйелдердің мерекесі. Бесікке салуға да жас жағынан үлкен, парасатты, үлгілі мінез-қылығы бар, бала-шағалы, ауылда қадірі бар әйел таңдалынады. Сол әйел әуелі бесікті ортаға әкеліп, бесіктің түбек тұратын тесігінен құрт, ірімшік, бауырсақ, қант, күміс тиындар тастап, оны қалған әйелдер шашу ретінде жинап алады. Бұл - бала кәсіпті болсын, ержеткенде туған туыс соның еңбегінің табысын жеп, қуансын деген ырым.
Тұсау кесу - нәрестенің болашақ өмірге деген сапарының алды, тұсауы кесілген соң бала өз бетімен туған жерінің топырағына із салып, алға басады, өз аяғымен алғашқы тіршілігін бастайды [4, 25 б.].
Бәсіре - қазақ шаңырағында дүниеге ұл бала келгенде, онымен қатар мал төлдесе, сол жаңа туған құлынды немесе ботаны нәрестенің бәсіресі деп атау салты.
Ашамайға мінгізу тойы әкенің баласын батырлыққа, адалдыққа тәрбиелеу тойы. Бұл - әке тәрбиесінің алғашқы қадамы саналатын, өзіндік мағынасы зор, ұл баланың бірінші тойы.
Бастаңғы жасау тойына - қыз бойжете келе ауылдың және көрші ауылдың бозбалалары да шақырылады. Ондағы мақсат - қуыршақ арқылы қыздар киім тігіп, үй жинап, көрпе көктеп, сырмақ ойып, текемет теуіп, бала бағуды үйренсе, бастаңғы жасау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.