Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

ТҮЙІНДЕМЕ

Этнопедагогика – өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу бойынша бұқара
көпшіліктің тәжірибесі туралы ғылым, олардың педагогикалық көзқарастары,
тұрмысы, отбасы, ру, тайпа, ұлттар мен ұлыстардың педагогикасы туралы ғылым
екендігі белгілі. Дипломдық жобада этнопедагогиканың химия пәнімен
байланысы ашып түсіндірілді.
Этнохимияны өз еліміздің тарихымен, салт-дәстүрімен, әдеп-ғұрпынмен
ұштастыра отырып этнопедагогиканың мәні түсіндірілді. Қазіргі таңда
оқушылар химия ұғымдарын түсініп қана қоймай, мәселелерді химиямен
байланыстыра алуы және идеялар немесе іс-әрекеттер түрінде болсын,
түйіндерді шешуде белсенді рөл атқарады. Осы мақсаттарға жету үшін химияны
зерттеу оқушылардың әлеуметтік өмірдегі қабілеттерін дамыту құралы бола
алуы керек.
Дипломдық жобаның жаңалығы ретінде орта мектептің химия курсынан қазақ
этнопедагогикасының элементтерін Этнопедагогика элементтерін химияны оқыту
үдерісіне енгізу элективті пәнді енгізу арқылы білімалушылардың білім
деңгейін тереңдету мақсатында курс ұйымдастырылды.
Дипломдық жобаның көлемі 60 бет (қосымшаны қоса есептегенде), құрылымы
бойынша кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жобада 2 сызба, 5 кесте, 2 диаграмма көрсетілген. Қосымшада
суреттер мен оқу әдістемелік құралы берілген.

Мазмұны

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
КІРІСПЕ 7
1 Қазақ этнопедагогикасының білім беру үрдісіндегі өзіндік 11
ерекшеліктері мен тәлімдік тағылымдары
1.1 Халықтық педагогиканың ғылыми-теориялық негізі 11
1.2 Халықтық педагогика элементтерін оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде 12
тиімді қолдану
1.3 Білім беру үдерісінде халық педагогикасын пайдаланудың 15
тиімділігі
2 Халықтық педагогика – сабақ мазмұнында 18
2.1 Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары 18
2.2 Білімалушылардың химия пәнінен шығармашылық дербестіктерін 22
халықтық педагогика элементтері арқылы арттыру
2.3 Химия сабақтарында білімалушылардың ғылыми көзқарастарын 27
халықтық педагогика негізінде қалыптастыру
2.4 Химия сабағынан сыныптан тыс жұмыстардағы қазақ халықтық 32
педагогикасының рөлі
3 Эксперименттік бөлім және оның нәтижелерін талдау 35
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
ҚОСЫМШАЛАР 44
КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының Конститутциясында, Білім туралы Заңында
және Білім туралы мемлекеттік бағдарламасында Қазақстандық білім беру
жүйесінің ұлттық үлгісін дамыту туралы жұмыстарды іске асыру қарастырылған.
Белгілі жазушы, қоғам қайраткері Шыңғыс Айтматов Өзінің және басқа
халықтың даму тарихын білмеген адам, қоғамның алға даму тарихынан тыс
қалып, бір күндік қана өмір сүреді[1], - деген сөздерін еске алуға болады.
Бүгінгі таңда қазақ этнопедагогикасы үлкен жетістіктерге жетіп
педагогикалық зерттеудің тұрақты нысаны ретінде қарастырылып келеді.
Өйткені, этнопедагогика – жалпы педагогика ғылымының бір саласы.
Жеке тұлғаның дамуының алғашқы сатысы мектеп жасына дейінгі кезеңде
қалыптасады және оның дүниетанымдық көзқарасы да осы жаста қаланады.
Атадан ұл туса игі, ол ата жолын қуса одан игі, - деген ата-
бабаларымыздың болашақ ұрпаққа артқан үмітін білім беру үдерісінде олардың
дүниетанымын қалыптастыру, халық қазынасымен сусындату, білім мен ғылымға
құштар, ой-өрісі жоғары жастарды тәрбиелеу бүгінгі таңның талабы, сондықтан
ол дипломдық жобаның өзекті мәселесі болып қалады.
Оқушы тек пәннің мазмұны туралы дайын ақпарат пен білім алумен ғана
шектелмеуі керек, ол оқушының қабілеттерін нақты дамытып, оның
қызығушылықтарының тәжірибесін ілгерілетіп, оқыту элементтерімен
таныстыратындай, шығармашылық ойлау мен өмірлік құзіреттілікті
қалыптастыратындай болуы керек. Осындай мәселелерді шешуде химия курсында
қазақ этнопедагогикасын пайдаланып оқытудың маңызы өте зор. Осы асыл
мұрамызды жас ұрпаққа химия пәнінен тақырыпқа байланыстыра қолдану арқылы
жеткізген жөн.
Дипломдық жобаның мақсаты: дипломдық жобаның зерттеулеріне сүйене
отырып қазақ этнопедагогикасын химия сабақтарында қолдану арқылы жеке
тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру және ұлттық-асыл мұраламызға
білімалушылардың қызуғушыдығын арттыру үшін ертеден келе жатқан құнды
мұраларымызды іріктеп , оларды оқу-тәрбие үдерісінде іске асыру.
Дипломдық жобаның зерттеу нысаны: қазақ этнопедагогикасынының оқу-
тәрбие үдерісіндегі құралдары.
Дипломдық жобаның зерттеу пәні: қазақ этнопедагогикасының құралдарын
оқыту мен дамыту және тәрбиелік мақсаттарында пайдаланатын мұғалімнің
қызметі.
Зерттеу болжамы: Білімалушылардың химия сабағында алған қазақ
этнопедагогикасынының элементтерін халық тұрмысындағы химиялық
құбылыстармен ұштастырса, онда химия пәнінің білім беру сапасы жоғарлайды.
Дипломдық жобаның келесі міндеттері айқындалды:
➢ оқу тәрбие үрдісінде қазақ этнопедагогикасының элементтерін
тақырыптық жұмыстарда үйлесімді қолдану;
➢ еліміздің болашақ ұлтжанды және бәсекеге қабілетті ұрпағын
тәрбиелеуде ұлттық дүниетанымдық көзқарасты қалыптастыру;
➢ қазақ этнопедагогикасы бойынша дидактикалық тапсырмаларды (ұлттық
ойындар, салт-дәстүрлер элементтері мен мақал-мәтелдер, жұмбақтар және
т.б) жинақтап құрастыру;
➢ дипломдық жоба зерттеулерінде қазақ этнопедагогикасының элементтерін
енгізіп өткізген сабақтардың әдістемесі мен әзірлемелерін ұсыну;
➢ қазақ этнопедагогикасының элементтерін химия сабақтарында қолданып
педагогикалық зерттеулерді химия сабақтарында жүргізіп оның
нәтижелеріне талдау жасау;
Дипломдық жобаның жаңалығы: орта мектептің химия курсынан қазақ
этнопедагогикасының элементтерін Этнопедагогика элементтерін химияны оқыту
үдерісіне енгізу элективті пәнді енгізу арқылы білімалушылардың білім
деңгейін тереңдетіп, пәнге қызығушылықтарын арттыру және олардың бойында
патриоттық сезімді ояту.
Жобаның теориялық маңыздылығы: химия курсын меңгеруіне қазақ
этнопедагогикасының әртүрлі әдістемесі мен тәсілдерінің әсері зерттелді;
орта мектепте химия курсын оқытуда білімалушылар қазақ этнопедагогикасың
қалыптастырудың әртүрлі әдістері мен құралдары анықталды; сабақтан тыс
жұмыстарда элективті курсты оқытуда арнайы тапсырмалар арқылы
білімалушыларға химия пәнін оқытуды ұйымдастыру ұсынылды.
Дипломдық жобаның практикалық маңыздылығы: дипломдық жоба химия
сабағында қазақ этнопедагогикасының элементтерін оқу үрдісінде пайдалану
арқылы өмірмен байланыстыра отырып, білімалушылардың химия пәніне деген
қызығушылығын арттыруға көмектеседі.
Зерттеу әдістері. Тақырып бойынша этнографиялық, психологиялық,
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу және талдау; әлеуметтік-
педагогикалық зерттеушілік, эксперименттік.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезең– әдеби дереккөздерді талдау (тақырып
бойынша этнографиялық, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық-
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттер), этномәдени компонентті теория
мен практикада пайдалану мәселесін зерделеу; химия курсы бойынша сыныптан
тыс Этнопедагогика элементтерін химияны оқыту үдерісіне енгізу аты
элективтік курс бағдарламасы және сабақ жоспарлары әзірленді, сынақтан өтті
және түзетілді. Екінші кезең– анықтау және қалыптастыру эксперименттерін
жүргізу, зерттеу нәтижелерін талдау, түсіндіру, жалпылау.
Нәтижелерді апробациялау және енгізу. химия курсы бойынша сыныптан тыс
Этнопедагогика элементтерін химияны оқыту үдерісіне енгізу элективтік
курс бағдарламасы педагогикалық тәжірибе кезінде Тараз қаласының
мектептерінде апробациядан өтті.
Тәжірибе 2021-2022 оқу жылында Жамбыл облысы, Тараз қаласы, №10 және
№23 орта мектептері мен №12 мектеп-гимназиясының 8-10 сыныптарында
жүргізілді. Тәжірибеге қатысқан барлық білімалушылар саны: 60.
1 Қазақ этнопедагогикасының білім беру үрдісіндегі өзіндік
ерекшеліктері мен тәлімдік тағылымдары

1.1 Халықтық педагогиканың ғылым-теориялық негізі

Балаларды тәрбиелеу үшін арнайы қоғамдық орны жоқ болса да қазақтар өз
ұрпақтарын бесікте, өлеңдер, ертегілер, поэмалар арқылы тәрбиелеген.
Бүгінгі тәрбие мен білім берудің көптеген көкейкесті мәселелерін халықтың
педагогикалық шығармашылықпен дамыту негізінде шешуге болатындығы жайлы
білімалушылардың, мектеп мұғалімдерінің түсінігін қалыптастыру, халықтың
педагогикалық тәжірибесіне мұғалімдер мамандығына дайындаудың аса қажетті
мазмұндық компонент ретіндегі көзкарасының қалыптасуына ықпал етуде.
Профессор И.Т.Огородников, Г.Н.Волковтың Этнопедагогика атты
еңбегiнде Егер халықтық педагогика мен этнопедагогикаға арналып екi
хрестоматия жасалатын болса, бiрiншiсiне бала тәрбиесi жөнiндегi ауыз
әдебиетi үлгiлерi мен халықтың салт-дәстүрлерiне арналған этнографиялық
тәлiмдiк жазбалары енгiзiлген болар едi де, ал екiншiсiне халық
педагогикасы мен халықтың тәлiм-тәрбиелiк ойларын зерттеуге арналған
педагог-ғалымдардың еңбектерi енген болар едi - деп атап өткен. Халық
педагогикасының таза тәжiрибеге негiзделген тәрбиенiң эмпирикалық түрi
екенiн және оның этнопедагогиканың ғылыми зерттеу нысаны болып саналатынын
ашып көрсетедi. Өткен ғасырлардағы педагогика тарихына көз жiберсек,
ұжымдық педагогикалық тәрбиенiң мәнi мен маңызына, халықтық тәрбие жөнiнде
әл-Фараби, Ибн-Сина, Фердауси, Омар Хаям, Я.А.Коменский, И.Г.Песталоций,
К.Д.Ушинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, Л.Н.Толстой, Ы.Алтынсарин,
Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев сияқты ойшыл-оқымысты ғалымдар көптеген
шығармалары мен өз тұжырымдарын жазып үлес қосқан. Олар халықтың бала
тәрбиелеудегi тәжiрибесiнiң, педагогикалық ойларының прогрессивтiк
жақтарына ерекше мән берiп, халықтық тәрбиенiң негiздерiне ғылыми талдаулар
жасады[2]. Мағжан Жұмабаевтың педагогикасындағы құрам-жіктемелер бүгінгі
әлемдік педагогикамен үндесетінін көптеген ғалымдар анықтаған:
➢ Жалпы педагогика – аға буынның әлеуметтік тәжірибені жас буынға
түсіндіру;
➢ Дидактика – оқытудың негізгі жалпы жолдары;
➢ Әдістеме – белгілі бір пәнді қалай оқыту жолдары;
➢ Мектеп басқару – өзінің ісін ұйымдастыру;
➢ Педагогика тарихы – тәрбиенің қалыптасу тарихы.
Халық педагогикасы мен психологиясын оқу-тәрбие жұмыстарына енгізу
жолдарын ғылыми тұрғыда белгілеу мақсатында жергілікті жерлерде әр түрлі
бағыттарда семинарлар-мәжілістер, пікір алмасу іс-шаралары, сондай-ақ
мұғалім-ұстаздардың заман талаптарына сәйкес білімдерін жетілдіру
мәселелері қызу қолға алынды. Мектеп, мектептен тыс мекемелер, балабақшалар
мен арнаулы орта және жоғары оқу орындарында ескі педагогикалық
тәжірибелердің орнына жаңаша, ұлттық тәлім-тәрбиенің қағидаларына
негізделіп жазылған[3].

1.2 Халықтық педагогика элементтерін оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде
тиімді қолдану

ХХІ ғасырда қоғамның өзгеруімен білім беру саласындағы мемлекеттік
саясат өзгерді. Қазіргі уақытта өскелең ұрпақтың этникалық мәдениет
құндылықтарын игеруі, сақтауы және оның әлемдік мәдениетке қосқан үлесі
білім беру үшін маңызды болып отыр. Кез келген халықтың мәдениетін құрайтын
ұлттық құндылықтарға жүгіну, өзінің ана тілін, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін
сақтау арқылы этникалық мәдениетті жандандыруға ұмтылуды ынталандырады.
Этникаға деген қызығушылық артып, қазіргі қоғамда, оның ішінде білім беру
жүйесінде этнопедагогикалық білімнің маңызы артып келеді [4].
Этнопедагогика – бұл халық даналығы, халық ойы, адамгершілік тәрбиенің
бастауы ғана емес, бұл халықтың жаратылысының қайнар көзі, тамыры (1-2
сызба). Белгілі жазушы, қоғам қайраткері Ш.Айтматов: Өзінің және басқа
халықтың даму тарихын білмеген адам, қоғамның алға даму тарихынан тыс
қалып, бір күндік қана өмір сүреді[1] деген. Бүгінгі таңда жастар
арасындағы жағымсыз қасиеттер мен жағымсыз әрекеттердің толқыны біздің
халықтық білім беруден бөлінуіміздің нәтижесі екенін жоққа шығаруға
болмайды.

№ 1 сызба. Қазақ халқының этнопедагогикасының өзгешеліктері

№ 2 сызба. Этнопедагогика ұғымына сәйкес білімалушылардың моделі

Этнопедагогиканың озық дәстүрлерін пайдалана отырып, білімалушылардың
бойына қасиеттерді қалыптастыруда, сыныптан тыс өткізетін іс-шаралардың
орны ерекше (1- кесте).

1-кесте. Халықтық педагогиканы сабақтарда және сыныптан тыс шараларда
қолданудың міндеттері мен мақсаттары
Халықтық педагогиканы сабақтарда және сыныптан тыс шараларда қолданудың
Міндеттері: Мақсаттары:
1. 1.
Халықтық педагогиканың элементтерін Қазіргі заман талабына сай азаматты
қолдануға қолайлы жұмыс түрін тәрбиелеу
ұйымдастыру
2.
2. Ұлттық намыс, қадір-қасиет тәрбиелеу
Керекті материалды іріктеу
3.
3. Ұлттық намысқа қарсы қылықтарды
Қазіргі заман оқыту технологияларын әшкерелеу
тиімді қолдану
4.
4. Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу
Этнопедагогика бойынша көрнекі
құралдарды қолдану 5.
Басқа халықтың салт-дәстүрін,
5. әдет-ғұрпын сыйлауға тәрбиелеу
Өз іс-тәжірибең бойынша әдістемелік
нұсқалар жазу

Бүгінгі күні жас ұрпақтың рухани жан дүниесін дамытудағы және білім
беру саласындағы басты міндеттердің бірі – ұлттық құндылықтарымызды ескере
отырып, оқушыларға терең білім беру мен тәрбиелеу. Соған байланысты бүкіл
тарихи, мәдени адамгершілік, рухани құндылықтарымыз жаңа заман тұрғысынан
қайта бағаланып отыр. Этнопедагогика – халыққа қажет қасиеттерді
қалыптастыру үшін пайдаланатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің,
мазмұнынның, әдіс-құралдардың, тәсілдердің жиынтығы мен өзара байланысы
сондай-ақ, педагогика – белгілі бір халықтың, тайпаның өзіне тән ерекшелігі
бар дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы екені белгілі [5].
Әрине, халықтың ұлттық құндылықтарын тиімді, шығармашылықпен қолдана
білу – әрбір ұстаздың міндеті. Білімалушыларды халықтың салт-дәстүрін, әдет-
ғұрпын құрметтеуге, өнер-білімін үйренуге тәрбиелеу қажет. Өз халқының мол
мұрасын, ұлттық ерекшеліктерін білу жас ұрпақты адамгершілікке баулуда
берері мол. Осы орайда, химия пәнін оқытуда ұлттық құндылықтарды
пайдаланудың мүмкіндіктері жоғары. Ұлттық құндылықтарды химия сабағында
қолдану – білімділік, дамытушылық, тәрбиелілік мақсаттарын жүзеге асырып,
оқушының өмірге өзіндік көзқарасын, қоғамдық ой-пікірін, ұлттық
құндылықтарды білімалушының санасында байланыстыра білу негізінде ұлттық
мәдениет пен рухты сақтауға тәрбиелейтін үдеріс болып табылады.
Химия пәнінің оқу бағдарламасына, сонымен бірге базалық білім
мазмұнына талдау жасау нәтижесінде ұлттық құндылықтарды пайдаланудың
мүмкіндіктері әсіресе, 8-10-сынып білімалушыларға халықтық педагогиканы,
қазақтың ақын-жазушыларының еңбектерінен көрнекі құралдар, есептер,
мысалдар, мәтіндерді кіріктіре енгізіп оқыту мүмкіндіктері өте зор екендігі
анықталды. Мысалы, оқу бағдарламасына сәйкес Металдар және құймалар,
Заттың құрылысы, Сабын мен синтетикалық жуғыш заттар, және т.б.
тақырыптарында оқытылады. Әрбір тақырып бойынша ұлттық құндылықтарды,
қазақтың ақын-жазушыларының еңбектерінен мысалдар келтіру немесе проблема
тудыру арқылы базалық білім мазмұнын игеруіне көмектеседі, әрі өмірмен
сабақтастыруда қызығушылығы артып танымдық іс-әрекеттері қалыптасады. Соған
байланысты оқу бағдарламасына халық педагогикасының материалдарымен
толықтыру қажет деп есептейміз.
Біз этнопедагогика элементтерін сабақтарда ғана емес, сыныптан тыс
тәрбие жұмыстарында да енгіземіз. Өйткені, бұл оқушыларға ұлттық рухты
дамытуға мүмкіндік береді. Сыныптан тыс тәрбие жұмысы-сабақтың табиғи
жалғасы.

1.3 Білім беру үдерісінде халықтық педагогиканы пайдаланудың
тиімділігі

Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, саяси және
технологиялық өзгерістерге, ұрпақты тәрбиелеудегі бетбұрысқа байланысты
білім беру мен тәрбие жүйесін жаңа деңгейге көтеру қажеттілігі туындады.
Осыған байланысты қазіргі заманғы халықтық педагогика халықтың ұлттық-
мәдени жетілуін, жас ұрпақты өз халқының рухани қазыналарымен, ата-
аналардың озық, ұлттық дәстүрлерімен тереңірек таныстыруды қамтамасыз
етеді, олардың негізінде тұлға, шығармашылық қабілеттер, қабілеттер
қалыптасады және дамиды. Шынында да, егеменді мемлекеттің болашағы, оның
рухани және материалдық дамуы жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесіне
байланысты. Кез-келген жасөспірімнің қалыптасуында күн сайын сезінетін,
көретін құбылыстар, оқиғалар үлкен орын алады. Олардың ішіндегі ең бастысы-
қазақ халық педагогикасы. Тиімділіктің негізгі бағыттарының бірі
студенттерді оқыту болып табылады, ол ұрпақтарды тәрбиелеуде қазақ халқының
өмір салты мен әдеттерін көрсетеді [6].
М.Жаздықбаева Педагогика негізгі кітабында тренингтің білім беру
және тәрбие мақсаттары ұлттық білім беруге негізделгені, бұл сапалы білім
беруді қамтамасыз етуге және жастардың хабардарлығын арттыруға
көмектесетіні атап өтілген. Д.Қ.Әшімхановтың Бес арыс жұмысында жұмысын
бағалай отырып, біздің дана ұстаздарымыздың бірі балаларды тәрбиелеудегі,
олардың білімін кеңейтудегі және көзқарасын қалыптастырудағы білім мен
ұлттық дәстүрлердің рөлін атап көрсетеді. Бұл ғалымдар жастардың болашағы
жастардың жалпы дамуы үшін нені және нені үйрену керек екенін және ұлттық
зерттеу барысында алынған білімге сүйене отырып, оларға адамдардың рухани
байлығын сіңіруге болатындығын айтады.
Халықтық педагогика элементтерін сабақтарда және сабақтан тыс іс-
шараларда оқытудың жаңа дәстүрлі емес әдістерімен ұштастыра пайдалану
химиялық оқытудың тиімділігін арттырады, оқушыларды химиялық біліммен
қамтамасыз етеді және олардың тілдік байлығын, ойлауын дамытуға,
адамгершілік, патриотизм, ұлттық мәдениетті танымал ету дағдыларын
жетілдіруге ықпал етеді. Ең бастысы, оқушылар жеке тұлға ретінде
қалыптасады, яғни халықтық педагогика элементтерін қолдану мазмұн
тұрғысынан білім көздерінің бірі болып табылады. Сондықтан ол оқытудың
ғылыми әзірленген компоненті болып табылады және мектептер практикасында
сынақтан өткізілген әдіснаманы талап етеді.
Халықтық педагогиканың элементтерінің бірі қазақтың ұлттық ойындары
болып табылады. Ұлттық ойын – мәдени мұралардың бірі болып саналады,
ғасырлар бойы балаларды тәрбиелеудің бір құралы болып келеді. Ойнау
барысында баланың дұрыс қозғалу, ойлау қабілеттері, бір-бірімен қарым-
қатынас жасау мүмкіндігі, ұлттық ойындарды сабақта сергіту минуттарында
Бес саусақ , Жылдам айт үй тапсырмасын сұрағанда, сабақты бекіту,
қайталау сабақтарында, Сиқырлы кесе, Асық иірім, Қоржындағы асықтар,
Құрақ құру, Ханталапай, Ханым дат, Қоржындағы сандар, ойындары
байқағыштыққа, қырағылыққа, батылдыққа, шапшаңдыққа баулиды[7].
Көптеген ғасырлар бойы қазақтардың білім, күнделікті өмір, өнер және
өмірлік тәжірибе туралы адамгершілік істері мен сөздері халық
педагогикасының қазынасына айналды. Барлық уақытта жас ұрпақты тәрбиелеу
адам міндеті болды. Әрбір халық өзінің тарихы мен тәжірибесін жалғастырып
келе жатқан жас түлектерді тәрбиелеудің сан ғасырлық әдістері мен
әдістерін, парасаттылық, парасаттылық, адалдық, парасаттылық, іскерлік,
мейірімділік, мейірімділік, еңбексүйгіштік, аға буынға құрмет, оларға
құрмет сияқты қабілеттерін пайдалана отырып, өмірлік тәжірибесі сынағынан
өтті. Мұның бәрі гуманитарлық білім берудегі халықтық педагогиканың рөлін
көрсетеді.
Сабақтарда халықтық педагогиканы қолданудың тиімділігі-оқушылардың жан-
жақты дамуы, тақырып теориясымен танысу, осы тақырыпқа сәйкес келетін
халықтық даналық. Бұл біздің ұлттық құндылықтарымызға деген құрмет пен
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Жастарды оқыту және тәрбиелеу үшін адамдардың
көзқарастарын қолданатын құралдарды халықтық педагогика деп атауға болады,
өйткені халықтық педагогика адамдардың өмірлік тәжірибесін және оның
жастарды тәрбиелеуде қолданылуын көрсетеді.
Оқушыларды жалпыадамзаттық құндылықтарға және адамның қоршаған әлеммен
жеке қарым-қатынасына (этика, эстетика, мораль тұрғысынан) оқыту мақсаты
оларға біздің қоғамның мәдени және рухани мұрасының, дәстүрлері мен
салттарының ең жақсы үлгілерін дарыту арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Сондықтан мектепте оқушыларды тәрбиелеудегі басты талап-ұлттық білім беру
дәстүрлерін басшылыққа алу, бұл мәселені шешудің таусылмайтын көзі және
қайнар көзі-халықтық педагогика [8].
2. Халықтық педагогика - сабақ мазмұнында

2.1 Химия сабағындағы халықтық педагогиканың ұғымдары

Тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттің тәуелсіз, ұдайы дамып отыратын
және тиімділігі жоғары білім беру жүйесі болуға тиіс. Ол біртіндеп елдің
экономикалық және қорғаныс әлеуетін нығайтты. Жас ұрпақты өз халқына және
өз еліне деген сөзсіз сүйіспеншілікке тәрбиелеудің бір тәсілі-Қазақстанның
азаматтық дәстүрлерін білім беру процесіне сәтті енгізу.
Бұл дәстүрлі білім мен тәрбие аясында халқымыздың өмір бойы жинаған
тәжірибесінің нәтижесі. Ол ғасырлар бойы өткен тұжырымдамаларды,
тұжырымдамаларды, талаптарды қамтиды. Мәдени мұра ашылады және жаңартылады,
өйткені қауымдастық дамып, жаңа мазмұн пайда болады. Сондықтан Қазақстанның
мәдени мұрасы адамдардың қабылдаған идеялары мен идеяларына, практикалық
шешімдеріне өте бай. Мәдени мұраның тәрбиелік мәні әрқашан заманауи
білімнің, тамақтанудың және адамдарды энергиямен байытудың алтын бағыты
болды.
Көшпелі мемлекеттердің бүкіл өмірі табиғатпен байланысты. Ұлы шөлдегі
өміріне бейімделе отырып, олар өмір сүретін аймақтың барлық аспектілерін
білуге және бағалауға, сол кездегі құбылыстар туралы білуге, теңдестіруге
және ойлауға үйренеді [9].
Ежелгі қазақ халқы қоршаған ортаны бір-бірінен оқшауланған заттар мен
құбылыстардың хаотикалық жиынтығы ретінде емес, біртұтас ретінде
қарастырды.
Әлемді тану біздің ата-бабаларымызда алғаш рет дайындалған химия мен
құбылыстар туралы білімнен басталды. Бұл адам санасы дамудың төменгі
сатысында тұрған уақыт. Мыңдаған жылдар бойы көшпенді өмір салтын ұстанатын
ата-бабаларымыз өмір бойы практикалық іс-әрекеттің нәтижесінде жаңа
заттардың аспектілерін зерттеп, құбылыстардың құпияларын ашты [10].
Адамзат эволюциясымен дүниетаным деңгейі де көтеріліп, күрделене
түсті. Өйткені, адамның әлем туралы білімі сол кезде өмір сүрген қоғам
арасындағы табиғат туралы білім жиынтығының өзара байланысына негізделген.
Адамның ойлары қоршаған табиғат туралы, ондағы құбылыстар туралы білімге
қаншалықты қанық болса, оның дүниетанымы соғұрлым бай және тұрақты болады.
Тарихи зерттеулер тас ғасырынан бері өмір сүрген қазақтардың ұрпақтары
жартылай көшпелі өмір салтын ұстанып, мал шаруашылығымен, егіншілікпен
айналысқанын дәлелдейді. Олардың өмір сүру процесінде барлық осы
мамандықтар да құралдарды қажет етеді және олардың сапасы өте маңызды.
Көшпелі өмір салты әрқашан көші-қонға ыңғайлы күнделікті өнімдердің
формасына әсер етеді, яғни өнімдер негізінен дөңгелек болады. ол дөңгелек
пішінді немесе жалпақ түбі бар. Мұндай формалар дала көшпенділеріне
жарайды.
Құбылыс – қоршаған дүниеде, айналада болып тұратын әр түрлі
(химиялық, биологиялық, физикалық) өзгерістер. Жалпы құбылыс - сезімдік
мүшелердін қабылдау түйсігі. Металдарға байланысты құбылысты ата-
бабаларымыз темірден жасалынған бұйымдардың далада көп уақыт тұрса, тат
басып бүлініп кететіні бойынша байқаған. Темірді көрікте қыздырып балқытқан
кезде балқымадан түрлі бұйымдар жасауға болатынын білді. Қатты қызған
пышақ, қанжар тәрізді заттарды мұздай сумен суғарғанда қасиетінің
жақсаратынын түсінді [11].
Ата-бабаларымыздың айналасындағы заттар мен құбылыстар туралы
идеялары, идеялары мен идеялары дәл осы бағытта қалыптасқаны анық.
Заттар мен құбылыстар туралы ойлар біздің ежелгі ата-бабаларымызда,
түркілерде болған. Олардың айтуынша, көк аспан біздің төбемізде, ал
қара жер төменде орналасқан. Бұл сөздегі көк, қара сөздері сиқырлы,
тотемдік мағынаға ие. Ол көк аспанды атасы, бүкіл аспан әлемінің
қожайыны, қорғаушысы және тірегі, ал бүкіл табиғатты қамтитын жерді ана
деп атады. Жоғарыда көк аспан мен төмендегі қара жер пайда болғаннан
кейін олардың арасында адам құрылды - бұл Култегиннің қабіріндегі жазбадан
көрінеді.
Біздің ұлы бабамыз Әл-Фараби әлем, заттар мен құбылыстар туралы
философиялық ойларды, тұжырымдар мен интеллектуалдық пікірлерді де
білдірді. Ол жұмысты жазды деп аталатын, тауардың шығу тегі Туралы ғылым.
Әл-Фарабидің материя туралы постулаты мынада: әлем алғаш құрылған
кезде ол жарық күйінде болды, ол аз ғана болды және осы үлестірудің
арқасында кеңістік қайта-қайта дамыды. Әлемде материясыз бос кеңістік
(вакуум) жоқ. Біздің ұлы бабамыздың материя ұғымы ертедегі грек
ойшылдарымен үйлескен және қазіргі ғылыми дәлелдермен толықтырылған болса
да құнды [12].
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931), қазақ халқының ұлы ақыны және
философы, өткен ғасырларда өмір сүрген. Шәкәрімнің дүниетанымы көшпелі
қазақ халқының өмір салты мен Шығыс және батыс мәдениетінің рухани қазынасы
негізінде қалыптасты. Өз жұмысында Үш анық Дуниетан бірінші діннен –
материяны білуден, екінші дін – идеалистік теологиялық саладан, үшінші дін-
білімнен тұрады. Шәкәрім материалистік және идеалистік таным арасында
болды. Негізгі қағида терең мағыналы тезистен тұрады: бар нәрсе
жоғалмайды, өзгермейді.
Шәкәрім: Әлем негізгі атомдардан тұрады, жаңа туады, өседі, өледі,
әлем (табиғат) қозғалыста үнемі өзгеріп отырады, - дейді.:
Кетті, келді, толды, семді, өзгеленді бұл ғалам,
Туды, өлді, жанды, сөнді, өршіп өнді қайтадан - дей келіп,
Іздедім таптым анығын,
Тастадым ескі танығын - деп ой түйеді.
Шәкәрім Құдайбердіұлының айтуынша, әлем тірегі бір-бірімен өзара
әрекеттесетін (әрекет ететін) 5 нысаннан тұрады. Мысалы, ағаштар жанған
кезде от пайда болады, жер оттан, күлден темір, темірден су пайда болады
деген пікір қалыптастыру-бұл табиғатта болатын құбылыстардың
(реакциялардың) құпиясын сезінгеніңіздің белгісі.
Ертедегі ата-бабаларымыз табиғатпен біте қайнаса тіршілік етіп,
табиғатта жүретін реакцияларды сезінді, әлі келгенінше пайдаланады. Ол
реакциялар:
- Заттың жануы;
- Темірдің тот басуы;
- Ашу;
- Тері өңдеген кездегі үдерістер болды[13].
Оның қазіргі заман сияқты химиялық түсінігі болмағанына қарамастан,
ертедегі қазақтар оның негізін сезініп, реакция туралы ойлады.
Жаңғыш заттардың (ағаш, шүберек, шөп, көмір) жанатынын ол кезде жылу,
жарық және түтін бөлінетінін білді С + О2 → СО2 + Q
Оттың түтіні де қолданылды. Олар баяу тотығу, ыдырау процесі ұзақ
уақытқа созылатындығын білді.
Қазақтар қоршаған ортаның өзінің даму, Трансформация, қозғалыс, басқа
заттарға айналу заңдары бар екенін бұрыннан сезгені анық. Мысалы, егер ағаш
өртеніп, күлге айналса, оның бір бөлігі ұшып кетеді, сол кезде жарық пен
жылу шығады. Сүт ашылып, қышқыл айранға айналады. Қайнаған суға түсетін
қоректік заттар сыртқы түрін де, дәмін де өзгертеді. Шын мәнінде, біздің
ата-бабаларымыз ерте жастан бастап мұның бәрі химиялық құбылыс екенін
сезінді.
Ежелгі қазақтар отты ерекше қадірлеген, оның көптеген қасиеттерін
білген. Өрт өмір екенін ескере отырып, ол жарық пен жылу шығарады, ал
өрттің алдын алу үшін түрлі тыйымдар қояды. Мысалы: отқа түкірмеңіз,
оттан лақтырыңыз, отты кесіп өтпеңіз.
Қазақ халқының ерте жастан бастап отпен байланысты дәстүрлері
қалыптасқан. Бұл: шығарып келген сәби бесіктен бастап, бесіктен болған жас
келін алғаш рет кірді үйге, отқа май құйып отырып, шектен ол көшіп келіп,
жайлау, арқылы өту ортасына екі жанып жатқан от. Мұның бәрі біздің алғашқы
ата-бабаларымыз оттың тазартқыш қасиеттерін нақты түсінгендігімен
байланысты[14].
Өрттің тағы бір ерекшелігі, егер сіз отты сөндірсеңіз, ол жақсы күйіп
кетеді. Егер пештегі от нашар жанса, ол үрленеді, ал бір жағынан бұл отқа
табыну, ал екінші жағынан, отты Үрлеу кезінде ауада көп оттегі алуға
мүмкіндік береді, бұл жақсы отқа жағдай жасайды. Дәл осы жерде ежелгі Қазақ
темір ұсталары, темір ұсталары мен зергерлер темір ұсталарын кеңінен
қолданған.
Біздің ата-бабаларымыз ерекше назар аударғанын және алда процесі жану
кезінде кең қайта өңдеу, өндіру, металл және бұйымдарды шығару [15].
Ежелгі адамдар тот басу процесі тоқтамайтынына сенімді болған. Ылғал
жерде қалған темір бұйым көп ұзамай сыртынан қызғылт-қоңыр түске ие болып,
ыдырай бастағанын байқау оңай болды. Тотығу процесі темірден жасалған өнім
ауадағы оттегінің әсерінен ылғалды жерге түскен кезде пайда болады. Тот
басу процесінің жалпы реакциясын келесідей жазуға болады
4 Fe + 2 H2O + 3 O2 → 2 Fe2O3 H2O
Пайда болған қызыл-қоңыр тот металл бетінен құлап кетуді жалғастыра
беретіндіктен, олардың арасында кішкентай қуыстар пайда болады. Біздің ата-
бабаларымыз мұндай тот темірді қолданбаған.
Табиғатта ашылу процесі жүреді. Ашыту-бұл органикалық заттардың
(қантты заттардың) тотығу және тотықсыздану процесі. Нәтижесінде
организмдер өмірге қажетті энергияны шығарады. Ашыту нәтижесіне байланысты
ашытатын заттың құрамы мен оның метаболизмінің арқасында ерте қазақтар
органикалық қышқылдардан (сүт қышқылынан) алынған айран, қатық, ірімшік
алкогольді ішімдіктерді (қымыз, шұбат, боза) алды[16].
Біздің ата-бабаларымыз сақтар заманынан бері қымыз бен айран әзірлеп
келген. Қазақ халқы Ашыту процесінің екі түрін игерді. Бұл ежелгі дәуірден
бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Маскүнемдік ашу-ыза. Бұл бактериялардың
жарма немесе картоп құрамындағы қантты заттарды ашытуы нәтижесінде ашыту
процесі. Ол тым көп реакциялардан тұрады. Қысқаша айтқанда, бұл мүмкін де
білдірілуі:
C2H12O6 → 2 C2H5OH + 2 CO2
Глюкоза спирт немесе дәндегі крахмал - амилаза ферменті - мальтоза
қанты - мальтоза ферменті - глюкоза - глюкоза қанты - зимаза ферменті -
этил спирті + СО2 түзіледі.
Ертедегі ата-бабаларымыз осы реакцияларды пайдалана отырып қымыз,
шұбат, боза ашытқан бұл процесс осы күнге дейін жалғасын тауып келеді.
Ашу үдерісін Европа халқы Х ғасырда ғана білсе, біздің ата-бабаларымыз
сақ, ғұн тайпалары біздің заманымызға дейінгі ғасырдан бастап пайдаланып
келе жатқанын көшпелілерге саяхат жасаған Г.Рубрук, М.Поло, М.Платини жазып
кеткен[17].
Осы тәрізді көшпелі ата-бабаларымыз тұрмысында сүт қышқылдық ашуды да
пайдаланып айран, қатық, сүзбе алған. Ол кезде мынадай реакия жүреді:
С6Н12О6 → СН3 – СНОН – СООН + 18ккал
глюкоза → сүт қышқылы

Қазақ халқы ерте кезден пайдаланып келе жатқан кәсіптік ісінің бірі
тері өңдеу. Көшпелі тіршілікте өмір сүруіне байланысты үй жануарлары
(жылқы, түйе, сиыр, қой, ешкі) және жабайы аңдардың терісін пайдалана
білді. Теріні өңдеп тұрмысына қажетті аяқ киім, тон, ішік, саба, мес,
көнек, ер-тұрман бұйымдарын жасаған. Теріні ертедегі ата-бабаларымыз екі
әдіспен өңдеген, малмаға салып бұқтырып өңдеген. Малма – дегеніміз ашыған
айран және оның сары суы немесе ашыған сүт. Бұдан басқа тұзды суды
пайдаланған.
Екі әдістің екеуінде де айран мен сүт құрамындағы сүт қанты (лактоза)
ашу үдерісінің нәтижесінде күрделі реакцияға түсіп тері құрамындағы белокты
заттармен әрекеттесіп теріні жұмсартады.
Тері өңдеудегі келесі реакция теріні бояғанда жүреді. Біріншіден
теріге түс, өң беру болса, екіншіден су өткізбеу үшін өңдеді.
Қазақ халқы тері өңдеуге табиғи бояуларды сәтті пайдалана білген.
Табиғи бояуларды қынадан және тал терек, емен қабықтарынан, сонымен бірге
шеңгел мен көк тікеннің бүрлерінен алған. Бояу үшін алған өсімдік мүшелерін
суға салып, тазалап жуып, кептіріп, келі не диірменге салып ұнтақтайды.
Ұнтағын тұз салып қайнатады. Қайнатқан соң, қоюын сүзіп алып тастайды да
қан жылым болып суығанда теріні бояған.
Орыс, батыс ғылымдарының айтқанындай қазақ халқы сауатсыз жабайы емес.
Тіршілік барысында олар табиғаттың объективті заңдарын, құбылыстарын
сезініп, пайымдап, оның негізін түсініп, оны қажетіне байланысты игере
білді[18].

2.2 Халықтық педагогика элементтері арқылы білімалушылардың химия
пәнінен шығармашылық дербестіктерін арттыру

Шығармашылық-бұл адамның ойлауының және тәуелсіз әрекеттің ең жоғары
формасы. Шығармашылық-материалдық және мәдени құндылықтарды жасау деп
түсіндірсек, ал философиялық сөздікте: Шығармашылық – проблемалық сипаты
бар, барлық ішкі байланыстарды біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және
идеалдық құндылықтар алынатын адамның мақсатты әрекеті [19], - деп
анықтама берілген.
Жалпы алғанда, шығармашылық - бұл адамның мақсатқа, күш пен
шыдамдылыққа, сұранысқа және іздеуге деген ұмтылысы мен ұмтылысынан
туындаған ақыл, сезім мен қиялдың ерекше үйлесімі. Шығармашылық нәтижелері
адамға ерекше қуаныш сыйлайды және оны жаңа бастамаларға жетелейді[20].
Шығармашылық іс-әрекеттегі дербестік ұғымының мазмұнын психологтар
мен педагогтар төмендегідей сипаттайды:
- жаңа өнім алуға ұмтылысы, оны болжау мен жоспарлау, алға қойған
мақсатына жетудегі жұмысына деген тұлғаның қажетсінуінен туындайды;
- жаңалыққа құмарлық, ойлаудың жаңа деңгейіне жетуге әрекет етуі мен
жаңа жағдайға қарай әрекет түрлерін тез арада өзгерте алу қабілетінің
болуы;
- тұлғаның шығармашылыққа бағытталған ұстанымының беріктілігінен
туындайды;
- нақты мүмкіндіктері арқылы жүзеге асады, білік, дағдылардың бірлігі
қажеттігін көрсетеді;
- шығармашылық сипаттағы әрекетті іске асыруда байқалатын тұлғаның
сапалық деңгейін көрсету арқылы өзіндік бағалауын арттырады;
- шығармашылық іс-әрекетті тұрақты қажетсіну, жоспарлап, ұйымдастыру,
нәтижесін көру тұлғаның танымдық қанағаттану сезімін тудырып,
қызығушылығын аттырады;
- өмірлік бағытын анықтаушы фактор ретінде, белсенділік пен ізденіске,
істі меңгере білуге, тәжірибе жинақтауға дағдыландырады.
Тақырыптың мәселесіне сәйкес ғалымдар еңбектерiн зерделеу барысында
шығармашылық дербестiк мәнін, мазмұнын бiр аспектіде ғана қарастыруға
болмайтын күрделi ұғым екендігін, жеке тұлғаның бұл бiртұтас сапалық
қасиетiн талдау жасау кезiнде жүйелi түсiндiрудi талап ететiн, тұлғаның
өзіндік даму, өзіндік жетілдіруде көрініс табатын, жаңа нәтижелі, өнімді
әрекет кезінде көрініс табады деген тұжырым жасауға болады[21].
Дипломдық жобада ұсынылған проблемаларды теориялық тұрғыдан талдап,
орта мектеп практикасындағы қолданыстағы тәжірибені зерттей отырып, біз
шығармашылық дербестік ұғымына келесі анықтама береміз:
Шығармашылық дербестік дегеніміз – танымдық белсенділігі мен
қажетсінуі, мотивациясы негізінде қаланатын жеке тұлғаның іс-әрекетіндегі
жаңаны жасаудағы креативтілігі мен жаңа нәтижеге қол жеткізуге ұмтылысынан
танылатын, өзіндік жұмысы, ізденуі мен жаңашылдығын бейнелейтін жеке
тұлғалық сапасы.
Білімалушылардың шығармашылық дербестігін арттыру бағдары:
- көкейкесті проблемаларды нақты белгілеу арқылы білімалушыларды
ойландыруға, талдауға ынталандыру және белгілі деректерді, оқиғаларды,
құбылыстарды салыстыра отырып, оны дамытуға қызығушылық туғызу;
- жаңа білімді меңгеруде тапсырмалар мен өзекті мәселелердің шешудің
стандартты емес басқа тәсілдерін табуға ынталандыру;
- білім алушыларның ізденімпаздық іс-әрекетіндегі өзіндік қорытындылар
мен рефлекиялық талдау жасауда дербестігіне қолдау көрсету[22].
Сонымен, химияны оқытуда оқушылардың шығармашылық тәуелсіздігін
қалыптастыруға ықпал ететін оқу процесінің факторларына тоқталайық:
1) ғылымның қоғамдық прогрестегі орны туралы ақпарат, оқу-танымдық
материалдар, химиялық білім беру мазмұнын игеруге деген уәждемеге
байланысты оқу бағдарламасындағы мақсаттар мен міндеттерді іске асыру;
2) алынған химиялық білімнің студенттердің білімін жетілдіру жоспарына
сәйкестігі;
3) оқу материалын мазмұн деңгейінде беру, тиімді топтастыру,
оқушылардың қызығушылығын арттыру, олардың дербестігін арттыру және
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру;
4) пән мұғалімінің кәсіби шеберлігінің жоғары деңгейі;
5) оқушылардың оқу, бақылау және зерттеу қызметіндегі жеке
ерекшеліктері мен танымдық қажеттіліктері;
6) химияны оқыту үдерісіндегі позитивті қарым-қатынас, ынтымақтастық,
серіктестік және ұжымдық шығармашылық[23].
Халықтық педагогика негізінде қалыптасқан шығармашылық іс-әрекеттің
нәтижелері студенттерге психологиялық механизмдер арқылы оң нәтиже көрсету
нәтижесінде тәуелсіздік, жеке даму, танымдық дағдыларды жетілдіру, өз іс-
әрекеттері үшін жауапкершілікті қалыптастыруға, олардың болашағына және
қоғамдағы өмірге дұрыс көзқарастың құндылықтары мен принциптерін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Тақырыпқа байланысты педагогикалық және психологиялық әдебиеттерді
теориялық талдау және мектептердегі практикалық жұмыс оқушылардың
шығармашылық дербестігін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін
жасауға мүмкіндік береді.
Модельдің мазмұны: мотивациялық-еріктік, когнитивті-интеллектуалдық,
креативті-рефлексиялық компоненттерінен тұрады (2-кесте).
Осы модель негізінде мектептегі халықтық педагогика негізінде
оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың төрт деңгейі
анықталды: жоғары деңгей (шығармашылық), жеткілікті деңгей (рефлексивті),
орташа деңгей (репродуктивті), төмен деңгей (бейімделу).
Жоғары деңгей (шығармашылық): танымдық міндеттерді өз бетінше
анықтайды, проблемаларды шешу тәсілдерін болжайды, өз бетінше жұмыс
істеуге, жаңасын ашуға белсенді танымдық ықыласты көрсетеді және білім
алуға қызығушылық танытады. Ол психикалық белсенділікпен және үнемі
шығармашылық қызығушылықпен сипатталады. Ол өз білімін шығармашылықпен
қолданады, жаңаларын жасайды және өз қызметінде тәуелсіздігін сақтайды[24].
Жеткілікті деңгей (рефлексивті): жоспарлаудың, ұйымдастырудың танымдық
дағдыларын дамытады, жұмыстың тиімді шығармашылық тәсілдерін таңдай алады,
мәселелерді дербес шешеді, ақпараттық ағындармен жұмыс істейді,
шығармашылық қызметті ұйымдастырады. Көрініс өздігінен дамуы. шығармашылық
бағыт таңдалғанына қарамастан, оның қызметіндегі шығармашылық пен
жаңашылдық толық емес.
Орта деңгей (қайта шығару): оқу-танымдық материалдардың мазмұнын,
танымдық белсенділік деңгейін іріктеу үлгі бойынша немесе педагогикалық іс-
әрекеттер жөніндегі нұсқаулар негізінде жүзеге асырылады. Ұжымдық
шығармашылық жұмысқа қатысу, бірақ оқу-танымдық жұмыста дербестіктің
көрінісі емес.
Төмен деңгей (бейімделу) - белгілі бір іс-қимыл үлгісі болған кезде,
оларды жүзеге асыру жолында көмек болған кезде, танымдық белсенділікті
ынталандыруға, белгілі бір тәсілге бағдарланғанда ғана жүзеге асырады.
Оқушылардың шығармашылық көмегін талап етеді, тапсырмаларды үлгі бойынша
орындайды, өзіндік шығармашылық жұмысқа мұқтаж емес, шығармашылық
белсенділік танытпайды, деңгейдегі тапсырмаларды орындауға төмен ынтасы
бар.
Халықтық педагогика негізінде оқушылардың шығармашылық дербестігін
қалыптастырудың принциптері мен деңгейлерін, компоненттері мен
критерийлерін, көрсеткіштерін негіздеу шығармашылық жұмыстың нысанын, әдісі
мен мазмұнын анықтауға мүмкіндік береді[25].
2-кесте. Білімалушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастыру моделі

Компоненттер Өлшемдері Көрсеткіштері
мотивациялық- шығармашылық - дербес өзіндік бағдармен іс-әрекетке
еріктік дербестікке ұмтылуы шығармашылық сипат беруге қажетсінуі.
компонент мен өзіндік өмірдегі- шығармашылық дербестікке ұмтылуы,
ұстанымын айқындау ойлау еркіндігіне қол жеткізуі.
мен білім алуға - танымдық ынтасына сәйкес білім
қажетсінуін қамтиды.алушыларның шығармашылық іс-әрекетке
құндылық бағдар ретінде қажетсінуі.
- жаңашылдықты қажетсінуі мен
талаптану.
когнитивті-интеинтеллектуалдық - танымдық, шығармашылық іс-әрекетте
ллектуалдық ой-өрісі мен дербестігінің болуы.
компонент танымдық деңгейінің - жаңаны табуда танымдық біліктерінің
кеңдігі ғылыми қалыптасуы.
білімді игеруі және - құбылыстың мәнін білуге ұмтылысы мен
оқу-танымдық қызмет ғылыми білімді игеруге ынтасының
тәсілдерінің жүйесінтұрақтылығы.
саналы меңгеруі. - оқу-танымдық қызмет тәсіл-дерінің
жүйесін саналы меңгеруі.
- жаңа білімдер мен әрекет тәсілдерін
өз бетінше игеру біліктерінің болуы.
- шығармашылық жоспарлау және
ұйымдастырудың жолдарын меңгеруі.
креативті-рефлебілімалушылардың - өзін-өзі жетілдіру мен дамыту.
ксиялық өзін-өзі дамыту, - жаңаны ойлап табу мен жаңа нәтижеге
компонент өзін-өзі реттеу жету, ой тереңдігі мен шығармашылық
жүйесін меңгеруі меншабыттың болуы.
іс жүзінде қолдануы,- шығармашылық іс-әрекетке,
өзіндік бағалауға ізденімпаздық жұмыстарға талдау жасай
рефлексиялық талдауыбілуі.
- мәселені түсінушілік, шешім табудағы
шапшаңдық пен мәселені шешудегі
икемділіктің болуы.
- іс-әрекетті объективті бағалау, жеке
тұлғалық құндылықтарды саналы түсіну.
- өзін-өзі дамытуда рефлексиялық
бағытты таңдау.

Мектептерде халықтық педагогика негізінде білімалушылардың
шығармашылық дербестігін қалыптастырудағы дидактикалық шарттар:
- білімалушылардың шығармашылық әрекеті химия курсының мазмұнымен
сабақтастықта болуы және нақты теориялық, практикалық міндеттерді шешуге
бағытталуы;
- халықтық педагогика негізінде құрылған шығармашылық тапсырмаларды
білімалушылардың танымдық қызығушылықтары мен ізденімпаздық қабілеттеріне,
шығармашылық қажетсінулеріне қарай топтап іріктеу;
- білімалушыларды өмірге бейімдеуде халықтық педагогикамен химиялық
білімнің маңыздылығы мен мәнін, танымдық әлемі мен көзқарастарын, рухани
интеллектуалдық сапаларын дамытуда оқыту мен қатар тәрбиелеудегі
практикалық қызметтің оңтайлы сабақтастықта көрініс табуы;
- шығармашылық жұмыстарды жоспарлаудан бастап, мақсат, міндеттерін
айқындауда, әдіс-тәсілдерді қолдануда, перспективалық бағыттарын таңдауда
дербестіктің көрініс табуы;
- ғылыми-теориялық білімдерді, дербестік сапаларын, шығармашылық
тұрғыда әрекет ету және креативтілік, когнитивтілік сапаларын
білімалушылардың білім алуында пайдалануға бағыт-бағдар беру,
мүмкіндіктерді талдау [26].
Мектептегі химия сабағында білімалушылардың шығармашылық дербестігін
қалыптастырудың маңызды бағыты – халықтық педагогика элементтері негізінде
ұйымдастырылған оқу дискуссиялары негізінде олардың оқу ынтымақтастығын
қалыптастыру.

2.3 Химия сабағында халықтық педагогика негізінде білімалушыларда
ғылыми көзқарас қалыптастыру

Химияның жаратылыстану пәндерінің бірі ретіндегі қызметі студенттердің
қоғам, табиғат және ондағы адамзаттың орны туралы ғылыми түсініктерін
қалыптастыру болып табылады. Жеке ғылыми перспективалар салаларына: жалпы
білім мен дағдылар жүйесі, оларды объективті әлемді түсінуде қолдану,
ғылыми білімді қолданудың дәлдігі мен тиімділігіне ассоциативті сенімдер,
жоғары идеалдардың болуы және олардың негіздері мен практикалық іске
асырылуы жатады.
Ғылыми тәсіл жеке пәндер бойынша алған білімнің кеңдігінен туындайды.
Болашақты қалыптастыратын білімді жалпылаудың үш деңгейі бар. Бұл философия
деңгейі, жаратылыстану және жеке ғылымдар деңгейі (мысалы, химия). Осы
деңгейлерге сәйкес Философия, жалпы ғылым және жеке ғылым (химия, фитнес
және т.б.) әлемнің бейнесін жасайды[27].
Химия-бұл заттың сапалық өзгеруін және заттың қозғалысының химиялық
түрін зерттейтін ғылым. Химиядағы құбылыстар туралы білімді жалпылау арқылы
химияны оқу кезінде оқушылар нақты химия туралы түсінік қалыптастырады.
Химиядан алынған арнайы білімнің басқа табиғи әдістерден алынған біліммен
үйлесуі нәтижесінде табиғаттың жан-жақты ғылыми көрінісі пайда болады. Кең
мағынада, табиғи химияның бейнесі-бұл Химия туралы жалпы білімнің
әлеуметтік пәндерден алынған біліммен байланысы, бір идеяға сенуге
айналады.
Ғылыми білімнің кең спектрінің нәтижесінде студенттер ғылыми
көзқарасты қарастырудың келесі жүйелерін құра алады: әлемнің даралығы мен
бірлігі - материяның шексіздігі мен қадір - қасиеті, құбылыстардың өзара
тәуелділігі, материалдық субъектінің әртүрлі түрлерінің өзара байланысы,
Бұл тақырып материяның өмір сүру жолы; ақыл - объективті әлемнің адам
санасындағы көрінісі, әлемнің ақыл-ойы; ақыл-ойдың шексіздігі[28].
Білімалушылардың жас ерекшеліктеріне, өтілетін материалдың мазмұны
мен теориялық деңгейіне, пәнаралық байланыстың күрделенуіне қарай
дүниетанымның қалыптасуы бірнеше кезеңде жүзеге асады.
Бірінші кезеңде, бейорганикалық химия курсын өткенде, заттармен және
химиялық реакциялармен байланысты жеке көзқарастар химиялық ұғымдар
деңгейінде, химиялық терминдер арқылы қалыптасады. Заттардың қасиеттері
сезім мүшелері арқылы білінеді және құрамы мен құрылысына тәуелді болады.
Заттар үздіксіз өзгеріске ұшырайды, бірақ ізсіз жойылмайды, бір зат екінші
затқа айналады. Бұл айналулар кезінде затты құрайтын бөлшектер –
молекулалар бұзылады, ал атомдар сақталады. Физикадан алған біліміне
сүйеніп, атомдардың күрделі бөлшек екені, құрылысындағы қайшылықтар туралы
пікір туындайды. Заттар мен химиялық реакциялардың жіктелуін, олардың
арасындағы генетикалық және себеп-салдар байланыстарын өткенде қарама-
қарсылық, жалпы мен жекенің шарттастығы, санның сапаға ауысуы туралы
көзқарас орнығады[29].
Халықтың тұрмысындағы барша химиялық құбылыстар табиғат пен қоғам
дамуының жалпы заңдарын қарастырғандықтан, химия саласындағы өзгерістер мен
даму осы заңдылықтарға бағынатыны нақтылы мысалдар мен түсіндіріледі. Затқа
материяның нақтылы бір түрі, реакцияға қозғалыстың химиялық формасы деген
анықтама білдіреді. Зат үздіксіз өзгерістің бір буыны ретінде қарастырылып,
оның өткені қазіргісі және болашағы жөнінде қорытынды жасалады. Заттардың
химиялық қасиеттері жүйелік негізгі тұрғысынан ішкі қайшылықтары және
сыртқы жағдайдың әсері бойынша түсіндіріледі. Мәселен, бір элементтің S-2,
S0, S+4, S+6, тотығу дәрежелеріндегі атомдардың алғашқысы-
тотықсыздандырғыш, соңғысы оған қарама-қарсы-тотықтырғыш ортасындағылары
реакция жағдайына қарай әрі тотықтырғыш әрі тотықсыздандырғыш қасиеттер
көрсетеді. Бұл заңдылық басқа химиялық элементтерде де қайталанады[30].
Ғылым айналамызға ақиқат дүниені түсіндіріп қана қоймайды, оны
адамның игілігіне сай өзгертіп, өндіруші күшке айналдыруда. Химияның ғылым
ретіндегі негізгі міндеті – адамға аса қажетті қасиеттері бар заттар
өндіру. Сондықтан химия ауыр индустрияның ең маңызды саласына айналды, оның
жетістіктері де аз емес.
Біздің елімізде химия өнеркәсібін жедел өркендетуге әрдайым жете көңіл
бөлінуде, бұл саладағы жетістіктер әрқашан білімалушыларды мақтаныш сезімге
бөлейді. Осыған орай тәрбие беру мақсатында мынадай мәселелерге баса назар
ауарған жөн: табиғи шикізаттарды іздеу және тиімді пайдалану тәсілдерінің
дамуы; химия өнімдерін өндіру қарқынының өсуі; саны мен сапасының артуы;
халық шаруашылығының түрлі салаларында қолдану үлесінің молаюы; химияның
өзге өндіріс салаларымен ұштастырылуына және табиғаттың табыс көздерін
тиімді пайдаланудағы мәні; Қазақстан химия өнеркәсібі мекемелерінің салынуы
және өркендеуі, негізіне химиялық әрекеттер жататын металлургияның дамуы;
бұл өндіріс орындарындағы негізгі мамандықтарды, адамдардың қажырлы
еңбегімен қоса, химия өнеркәсібін мысалға алып, ғылыми техникалық
прогрестің жаңа бағыттарымен таныстыру, табиғатты қорғау және экологиялық
тәрбие беру шараларын жүзеге асыру; химия ғылымы мен өнеркәсібінің дамуына
қомақты үлес қосқан ғалымдардың еңбектерін баяндау арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеу[31].
Білім беру мен дамытумен қатар, химияны оқытудың маңызды
функцияларының бірі-оқушының интеллектісін дамыту.
Оқыту теориясы тұрғысынан даму Оқу деңгейі мен жылдамдығының
жоғарылауына, сәйкесінше оқушының танымдық функциясының орындалуына
байланысты. Мұның мәні-студенттер білім алуда жақын биіктерге жету үшін
күш-жігерсіз және қабілеттерсіз көп жұмыс істеуі керек.
Таным, білімді игеру және көбейту дағдыларын дамыту, оларды таныс және
жаңа жағдайларда қолдана білу, логикалық ойлауды қалыптастыру.
Әдістемелік әдебиеттерде химиялық білім мазмұнына негізделген
оқушылардың дамуы химиялық эксперименттер, саны мен сапасы мен оқу іс-
әрекеті бойынша іс-шаралар жүргізу кезінде жүзеге асырылады деп айтылады.
Теория мен құқық оқушылардың ойлау қабілетін дамытуды қамтамасыз
етуде маңызды рөл атқарады. Ю. В. Ходаковтың қызметінде (химиялық заттар
мен құбылыстардың құрылымы туралы негізгі идеяларды қалыптастыру
процесінде) оқушылардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.