Диалектологияға мол үлес қосқан оралман қазақтардың тіл ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Диалектологияға мол үлес қосқан оралман қазақтардың тіл ерекшеліктері

Қожа Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ- түрік университеті
оқытушысы

Аңдатпа: Сөйленістерде байқалып жүрген дыбыс алмасуының түп төркіні бүкіл түркі тілдерінің фонетикалық жүйесімен байланысты әрі тамырын кең жайған құбылыс. Өйткені тіліміздегі қай дыбыс алмасуын алсақ та, түркі тектес тілдердің арасындағы дыбыстық алмасулардан айырмашылығы жоқ десек те болады. Бірақ фонетикалық ерекшеліктер мол болғанымен, сөйленістің дыбыстық құрамы әдеби тіліміздің дыбыстық құрамынан өзгеше емес, сөйленістегі дыбыс саны және олардың жасалу жолдары (артикуляциясы) әдеби тіліміздегі дыбыстармен үйлесіп, бірігіп жатады.
Кілт сөздер: Дыбыс, өзара алмасу, жергілікті халық, диаспора, құбылыс, этникалық құрамы, тілдік ерекшеліктер, жергілікті өзгешелік.

Қоршаған ортаның дамып өркендеуімен қатар, сол ортаның басты факторы болып табылатын адамның сөйлеу тілі де өзгеріске ұшырайды. Адамзат тілінің өзгеріске ұшырауына ішкі-сыртқы факторлар уақытпен таласып әсер етіп жатады. Соның бірі ретінде жергілікті аймаққа ғана тән тілдік ерекшеліктер сөздік қорды байытып отырады. Қай тілде болмасын диалектілік, сөйленістік ерекшеліктердің бар болуы заңды құбылыс. Жекелеген аймаққа ғана тән тілдік ерекшеліктердің (дыбыстық, лексикалық, грамматикалық) жиынтығын диалект деп атайды. Ал сөйленіс - жалпы қазақ тілінің жергілікті түрлері. Оларға тән дыбыстық, грамматикалық, лексика-семантикалық ерекшеліктер неғұрлым шағын аймақты (бірнеше аудан, я облыс) қамтиды. Бұл - сөйленістің неғұрлым көлемді аймаққа (үш-төрт облыс) тараған диалектілерден ең басты айырмасы. Тілдік ерекшеліктері бір-біріне жақын тектес бірнеше сөйленістер тобын (оңтүстік сөйленістер тобы, батыс сөйленістер тобы және т.б.), яғни диалектілерді жасайды. Қазақ тіліндегі сөйленістер 1950 жылдың екінші жартысынан бері зерттеле бастады. Жергілікті халықтық сөйленістер басқа тілдердің әсерінен тыс жергілікті аудандардың өзінде пайда болған. Ауыспалы сөйленістер тілдегі диалектілердің аралығында қалыптасқан ішкі ауыспалы сөйленіс (мыс., батыс және оңтүстік диалектілерінің әсері тиген Арал, Қызылорда сөйленістері) және қазақ тілімен басқа тілдер шектескен аудандарда пайда болған сыртқы ауыспалы сөйленіс (мыс, қазақ, қырғыз жергілікті тұрғындарының өзара қарым-қатынасынан туған Шу сөйленісі; қазақ, өзбек жергілікті тұрғындарының қарым-қатынасынан туған Шымкент сөйленісі) болып бөлінеді. Бұлардан басқа сөйленістердің басқа тілдік ортада қалыптасқан аралас түрі бар. Бұған Түркіменстан, Монғолия, Тәжікстанда тұратын қазақтардың сөйленістері жатады, олардың қос тілділік сипаты бар. Қазақ диалектілерінің өз ішінде сөйленістерге бөлінетіні туралы алғаш рет А. Аманжолов, Н. Сауранбаев, Ж. Досқараев еңбектерінде айтылған. Ал қазақ тілі сөйленістерін нақты зерттеп, ғылыми еңбектер жариялаған ғалымдар: Ж. Болатов, Ә. Нұрмағанбетов, О. Нақысбекұлы, С. Омарбекұлы, Т. Айдаров, Ш. Сарыбаев, Ғ. Қалиұлы, Ә. Жүнісбекұлы, Ә. Байжолов, Ә. Бөрібаев, Ю. Абдуалиев, Б. Бекетов, А. Тасымов [1]. Қазақ тіліндегі сөйленістерді топтастыру мәселесіне келсек, онда негізінен алғанда, екі түрлі көзқарас болды: оның біріншісі - қазақ тілінде үш диалект (оңтүстік, батыс және солтүстік-шығыс диалектілері) бар деп есептеген С. Аманжолов болса, екіншісі - диалектілер мен сөйленістердің екі үлкен тобы (оңтүстік-шығыс және солтүстік-батыс диалектілері немесе сөйленістері) деп қараған Н. Сауранбаев пен Ж.Досқараев. Кейінгі зерттеулер С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісіне жатқызған солтүстік, орталық және шығыс аудандары тіл ерекшеліктері жағынан өз ішінде бірыңғай еместігін анықтады. Осыған байланысты С.Аманжоловтың пікірін негізге ала отырып, қазақ тіліндегі сөйленістерді топтастыру мәселесін қайта қарастыру қажеттігі туды. Соның нәтижесінде тіл ерекшеліктерін зерттеумен шұғылданатын ғалымдар қазақ тілінде оңтүстік, батыс, шығыс және орталық-солтүстік сөйленістік топтар (диалектілер) бар деген тоқтамға келді [2, 141-142 бб.].
Қазақ диалектологтарының тұжырымдауынша, қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктер жоғарыда аталған төрт сөйленістер тобынан және олардың құрамындағы жеке сөйленістерден тұрады. Олар: 1) оңтүстік сөйленістер тобы; 2) батыс сөйленістер тобы; 3) шығыс сөйленістер тобы; 4) орталық-солтүстік сөйленістер тобы. Профессор О.Нақысбековтің топтамасы бойынша оңтүстік сөйленістер тобына: Жетісу сөйленісі, Шу сөйленісі, Шымкент сөйленісі, Қызылорда сөйленісі, Ташкент сөйленісі, Тәжік сөйленісі жатса; Ә.Нұрмағамбетовтің топтамасы бойынша батыс сөйленістер тобына бес сөйленіс кіреді: орталық сөйленіс, Маңғыстау сөйленісі, Арал сөйленісі, Қарақалпақстандағы қазақ сөйленісі, Түркіменстандағы қазақ сөйленісі. Ж.Болатовтың топтамасы бойынша шығыс сөйленістер тобына бес сөйленіс жатады: Аягөз сөйленісі, Өскемен сөйленісі, Қошағаш сөйленісі, Баян-Өлгий сөйленісі, Шыңжан сөйленісі. Ал орталық-солтүстік сөйленістер тобына Арқа (Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Павлодар, Қарағанды облыстары және Қостанай мен Семей облыстарының кейбір аудандары орналасқан өңір) қазақтарының тілін жатқызады [2, 106-125 бб.]. Қазақ тіліндегі осы сөйленістердің ішінде біздің арнайы қарастыратынымыз - оңтүстік сөйленістер тобына жататын Тәжік сөйленісі. Әлемнің 40 шақты елінде тарыдай шашыраған қазақтардың 20 мыңы Тәжікстан жерінде қоныстанған. Олар Тәжікстанның Қорғантөбе облысының Вахш, Колхозабад аудандарындағы Теректі тауларының Дарбазабұлақ, Найманбұлақ, Үшбұлақ, Өлеңбұлақ, Қарабұлақ деген жерлеріне келіп қоныстанғанына алды бір ғасырдан артық уақыт болды. Этникалық жағынан мұнда көбінесе Кіші жүз құрамына кіретін Адай, Әлім және Алаша руларының ұрпақтары. Қазір олардың он мыңнан артығы өз отанына, ата жұртына қайтып көшіп келіп, Оңтүстік Қазақстан облысындағы Мақтаарал, Сарыағаш, Түркістан, Қазығұрт, Бәйдібек, Ордабасы, Төлеби аудандарына келіп орналасты.
ХІХ ғасырдың 70-жылдарындағы Маңғыстау қазақтарының патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы көтерілісі жеңіліске ұшырағаннан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.