Грамматика әдістері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

№8 дəріс: Грамматика - 2 сағат.
1. Тақырыпша: Грамматика жəне оның салалары
2. Тақырыпша: Морфема туралы ұғым
3. Тақырыпша: Грамматикалық тәсілдер мен формалар және олардың мағыналары.
4. Тақырыпша: Грамматикалық категориялар

1. Тақырыпша: Грамматика жəне оның салалары
Грамматика-тілдің құрылысын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Грамматика салалары: морфология, сөзжасам, синтаксис. Морфология - сөз құрылымы, сөз табы туралы ғылым. Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілдердің жиынтығы тілдің грамматикалық құрылысы деп аталады. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық құрылысын зерттейді, өзінің тексеретін объектісінің негізі етіп сөзді және сөйлемді алады. Тексеру нысанасының осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис деп аталатын екі салаға бөлінеді.
Грамматиканың негізгі зерттеу нысаны - тілдің морфологиялық жəне синтаксистік жүйесі; оның ішінде грамматикалық форма, грамматикалық мағына, грамматикалық категория, бір тілдегі грамматикалық формалардың керіну амалдары мен сол арқылы айтылмақшы маңыналардың берілу тəсілдері, олардың байланысуы, тіркесу жолдары мен тəсілдері. Түрлері: тарихи жəне сипаттамалы.

2.Морфема туралы ұғым
Морфема (гр. morphe - түр, тұлға) - сөздің мағыналы ең кіші бөлшегі. Ұғымға алғаш И.А. Бодуэн де Куртене (1881) енгізген. Морфема негізгі және қосымша болып екіге бөлінеді. Негізгі морфемаға дербес лексикалық мағынасы бар, сөздерге ұйтқы болатын түбірлер (ақ, ек, ұқ, ас, ұр, үр, ер, т.б.) жатады. Қосымша морфемаға жеке лексикалық мағынасы болмайтын, тек грамматикалық мағынаға ие қосымшалар мен қосалқы Морфемалар (-ның, -нің, -ға, -ге, -ын, -ін, -ар, -ер, т.б.) жатады. Қосымша морфема сөз түрлендіруші, сөзжасамдық тұлғаларға және жалғауларға бөлінсе, қосалқы сөздер құранды атауларда жұмсалады. Қосымша морфемалар кез келген түбір морфемаға жалғана бермейді, синтагматикалық және парадигматикалық заңдылықтарға бағынады, араларында мағыналық және тұлғалық мәндестік болады. Қосымша Морфеманың түбірге жалғануында ішкі иерархиялық заңдылық бар. Айталық, зат есім тұлғаларының жалғануы түбір морфема + көптік + тәуелдік + септік жалғаулары болып келеді, мысалы: бала+лар+ымыз+дың. Бір мағына беретін морфема бірінің үстіне бірі жалғанбайды, етістік тұлғаларында да осындай заңдылық сақталады. Есімше тұлғасының үстіне көсемшенің жұрнағы жалғанбайды, жіктік жалғауы соңынан жалғанады: кел+іп+ті, бар+ған+быз. Түбір морфемаға бірнеше қосымша морфема жалғана алады:
* алдымен, сөз тудырушы морфема, сосын мағыналық, қызметтік, тұлғалық сипатына қарай өзге морфемалар жалғанады. Түбір морфеманың мағынасы нақты, дербес;
* қосымша морфеманың мағынасы жалпы, абстрактылы.
Тілімізде түбір морфема көп, қосымша морфеманың саны әлдеқайда аз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Морфема түрлері
Морфема іштей екіге бөлінеді: негізгі морфема және қосымша морфема. Негізгі морфемалар -- лексикалық мағыналы дербес қолданылатын түбір сөздер. Олар түпкі түбірлер (тір - тірі дегендегі), түбір негіздер (тірі), туынды негіздер (тірлік) болып үшке бөлінеді.
Қосымша морфемалар -- дербес қолданылатын сөздерге әр түрлі грамматикалық ғана мағына үстейтін тұлғалар. Олар іштей қосымшалар мен қосалқылар болып екіге бөлінеді.
Қосымшалар: сөзжасам, сөзтүрлем, сөзбайлам тұлғалар. Бұлардың сөзжасамы мен сөз түрлемі - жұрнақтар да, сөз байламы - жалғаулар деп танылады.

3.Тақырыпша: Грамматикалық тәсілдер мен формалар және олардың мағыналары

Әрбір тілдің айырықшы үш негізі, тірегі (основа) болады. Оның бірі - тілдің дыбыстар жүйесі (фонетикасы), екіншісі - сөздік құрамы, үшіншісі - грамматикасы. Бұлар бір-бірімен тығыз байланысты. Дыбыс жүйесі мен сөздік құрам өздіктерінен тіл бола алмайды. Тіл болу үшін дыбыстардың заңды тіркестерінен жасалған түбір сөздер қосымшалар жалғану арқылы түрленуі және бір-бірімен байланысуы керек.
Міне, сөздердің сөйлем ішіндегі осындай түрленулері мен байланысулары туралы ережелер жиынтығы - грамматика деп аталынады. Яғни грамматика (морфология, синтаксис) дегеніміз - тіліміздегі сөздердің түрленуі, байланысуы арқылы сөйлем құрау жүйесі; соның әдіс-тәсілдері мен заңдылықтары. Басқаша айтсақ, грамматика - тілдің ішкі құрылымы туралы ғылым. Грамматиканың арқасынды тіл өзінің қатынас құралы болу қызметін ойдағыдай атқарады.
Біз сөзде лексикалық және грамматикалық мағына болады дегенді айтқанбыз. Грамматикалық мағыналар тіл-тілде әр түрлі грамматикалық тәсілдер арқылы беріледі. Ол тәсілдер мыналар: 1) аффиксация тәсілі, 2) ішкі флексия тәсілі, 3) қосарлану тәсілі, 4) көмекші сөздер тәсілі, 5) сөздердің орын тәртібі тәсілі, 6) екпін тәсілі, 7) интонация тәсілі.
1) Аффиксация тәсілі. Түбірге немесе негізге аффикстер жалғану арқылы грамматикалық мағынаның берілуі - аффиксация тәсілі деп аталады. Бұл тәсіл әсіресе түркі тілдерінде жиі қолданылады. Мысалы, -шік, -ғыш, -дыр жұрнақтары қосылып, үйшік, жазғыш, жаздыр деген сөздерде лексикалық (деривациялық) мағынаны білдірсе, үйлерімізде деген сөзде -лер, -і, -міз, -де жалғаулары грамматикалық (реляциялық) мағынаны білдіреді.
Аффиксация тәсілі, түркі тілдерінен басқа, үндіеуропа тілдерінде де бар. Бірақ оларда сөз басқашалау. Айталық, славян тілдерінде, оның ішінде орыс тілінде сөз септелгенде немесе жіктелгенде, көп жағдайда түбірдің фонемалық құрамы өзгеріп кетеді. Мысалы: сон - сна, ходить - хожу т.б. Ал түркі тідерінде олай емес. Түркі тілдерінде сөздердің септелуі немесе жіктелуі түбірдің фонемалық құрамын өзгертпейді. Мысалы: ұйқы - ұйқыға - ұйқыны - ұйқыдан; жүр - жүрмін - жүріңдер т.б.
Сондай-ақ, орыс тілінде көптеген аффикстердің әрқайсысы бір-бір мағынаны емес, бірден бірнеше мағынаны білдіре алады. Мысалы, гост+ям деген сөздегі -ям аффиксі әрі барыс септігін (датель.падеж), әрі зат есімнің көпше түрін білдіреді (гости+ям гостям). Барыс септігінің жекеше түрі - ю (гост+ю). Қазақ тілінде бұлар (көптік мағына мен барыс септігі) өз алдына бөлек-бөлек аффикстер арқылы беріледі: қонақ+тар+ға. Ол аффикстер бірінің үстіне бірі жалғана береді.
Бұл - түркі тілдеріндегі аффикстер негізінен алғанда дара мағыналы сөз болады деген сөз. Алайда түркі тілдерінде бірнеше грамматикалық мағынаны білдіретін аффикстердің де бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Мысалы: жер жырттық, егін салдық дегендердегі -қ аффиксі әрі жақтық (1-ші жақ, жіктік жалғауы), әрі көпше мағынаны білдіреді. Кездесеміз, сөйлескенбіз дегендердегі -міз бен -біз аффикстері де дәл осындай. Бірақ түркі тілдерінде бірден бірнеше грамматикалық мағынаны білдіретін бұл тәрізді аффикстер орыс тіліне қарағанда сирек ұшырасады.
Ескертетін нәрсе: түркі тілдерінде бір сөздің құрамында бірнеше аффикс қабаттасып келсе, түбірге алдымен жұрнақтар, онда да сөз тудыратын жұрнақтар (ес-кер), содан кейін сөз түрлендіретін жұрнақтар (ескер+іп), ақырында сөз түрлендіретін жалғаулар (ескеріп+піз) жалғанады. Сөз құрамында бірнеше сөз түрлендіретін жалғау қабаттасып келсе, алдымен көптік жалғауы, одан соң тәуелдік жалғауы, мұнан соң септік жалғауы, оның үстіне жіктік жалғауы жалғанады. Мысалы: ауыл+дар+ыңыз+ дан+быз.
Орыс тілінде түбір мен аффикс бір-бірімен әбден жымдаса, кіріге қосылса (бег - бежать), түркі тілдерінде олар жай ғана жалғаса қосылып, морфемалардың ара жігі аңғарылып тұрады (жүгір - жүгірді - жүгірген). Осыған орай, орыс тіліндегі түбір мен аффикстердің жымдаса, кіріге қосылуы - фузия (лат. балқу, еру) деп аталса, түркі тілдеріндегі жалғаса қосылу - агглютинация деп аталады. Фузия үндіеуропа тілдеріне тән, агглютинация түркі, монғол, угоро-фин тілдеріне тән.
2) Ішкі флексия тәсілі. Грамматикалық мағыналарды білдірудің басты тәсілдерінің бірі - флекция тәсілі. Ішкі флексия тәсілі дегеніміз - түбірдің дыбыстық құрамының өзгеруі арқылы грамматикалық мағынаны білдіру тәсілі. Мыс.: ходитьхожу. Бұл тәсіл - әсіресе семит тілдеріне (араб, еврей т.б.) тән тәсіл. Мысалы, араб тіліндегі "жазу" деген сөз - ktb деген дауыссыз дыбыстардан құралады. Осы түбірді katіb деп өзгертсек, ол "жазып отырушы", kіtab - "кітап", kutub - "кітаптар", kataba - "жазды", aktub - "мен жаздым", uktub - "сен жаз". Бұл мысалдан араб тілінде түбірдің құрамындағы дауыссыздардың аралығына дауыстылардың енуі және олардың өзгеруі аффикстердің қызметімен пара-пар екенін көреміз.
Ішкі флексия - түбірдің дыбыстық құрамының өзгеруі, сыртқы флексия - жалғау қосылу. Ішкі флексия неміс (Mutter - шеше, Mьtter - шешелер), ағылшын (foot - аяқ, feet - аяқтар), орыс (называть - назвать) тілдерінде де кездеседі. Мысалы, орыс тіліндегі убирать (сов.) - убрать (несов.), посылать - послать деген сөздерде видтік мағына, жекешелік мағына, етістік мағына бар. Алайда аталған тілдерге сыртқы флексия да жат емес. Яғни бұл - түбір сөздерге аффикстер де жалғана береді деген сөз. Дегенмен оларда ішкі флексия айрықша қызмет атқарады. Сондықтан да, бұл тілдер флективті тілдердің қатарына жатады.
3) Қосарлану тәсілі. Екі сөздің қосырлануы да грамматикалық мағынаны білдірудің тәсілі ретінде қызмет етеді. Қосарлану тәсілі түркі тілдерінде кең тараған және ол практикада жиі қолданылады. Мысалы: құшақ-құшақ (қурай), тау-тау (астық), қап-қара (бұлт), тап-тар (киім), жап-жалтыр (мұз).
Қосарлану арқылы грамматикалық мағына туғызатын форма ретінде біз, әсіресе, қора-қора (қой), мая-мая (шөп) деген сияқты қосарланулар мен үстеме буын арқылы жасалып, күшейтпелі шырай мағынасын беретін қып-қызыл, сап-сары деген сияқты қосарлануларды атаймыз. Өйткені, мұндай қосарланулар тек сын есімдерге тән және олар нағыз грамматикалық мағына беретін формалар. Оның үстіне олар сын есімдерге күшейту мағынасын жамайды. Ал әке-шеше, қора-қопсы, тау-тас деген қос сөздерде лексикалық мағына бар. Бұларда сөз тудыру қызметі басым болса, жоғарғы қосарлануларда форма тудыру қызметі басым.
4) Көмекші сөздер тәсілі. Тілде негізгі атауыш сөздермен бірге көмекші сөздер де болатындығы белгілі. Атауыш сөздерде дербестік болса, көмекші сөздерде дербестік жоқ. Сондықтан да, олар аффикстерге ұқсас қызмет атқарады. Мысалы, университетке оқу үшін келдім дегендегі көмекші сөз - үшін.
Бұл жердегі үшін көмекші сөзі қандай қызмет атқарып тұр?
"Оқу үшін келдім" дегенді "оқ+у+ға келдім", "оқы+ғалы келдім" деуге болады. Ендеше, -ға (барыс септігі) мен -ғалы (көсемше жұрнағы) қандай қызмет атқарса, "үшін" көмекші сөзі де сондай қызмет атқарып тұр. Бұдан шығатын қорытынды: көмекші сөздер де грамматикалық мағына туғызудың бір тәсілі екен.
Көмекші сөздердің түрлері көп. Олардың білдіретін грамматикалық мағыналары да алуан түрлі.
Көмекші сөздердің бірі - жалғаулықтар (союзы) деп аталады. Олар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады. Мысалы: оқу мен тәрбие, тыңдайық та қайтайық: әкем үйге келді де, жатып қалды.
Көмекші сөздердің екінші түрі - септеуліктер (послелоги) деп аталады. Ол орыс тіліндегі предлогтармен (в, к, на, над, за, после, перед, для т.б.) бірдей қызмет атқарып, сөйлем мүшелерінің арасындағы бағыныңқылық қатынасты білдіреді. Мысалы: сабақ+қа дейін, сабақ+тан соң дегендердегі септеуліктер - дейін, соң. Бұлар өзінің алдында тұрған сөздердің белгілі бір септік жалғауларында тұруын керек етіп тұр. Сондықтан да, олар септеуліктер деп аталынады.
Көмекші сөздердің үшінші түрі - демеуліктер (частицы). Мыс.: алыс па? сен ғана, кешікті-ау, әнің ән-ақ екен, айтыпты-мыс т.б.. Бұл демеуліктер негізгі сөзге сұрау, шектеу, күшейту, күдіктену мағыналарын үстейді.
Көмекші сөздердің тағы бір түрі - көмекші етістіктер. Бұлар негізгі етістіктерге тіркесіп, алуан түрлі грамматикалық мағыналарды білдіреді. Мысалы: айт+а берді - істің созылыңқылығын, айт+а қойды - істің тездігін, айт+п салды - істің кенет істелгендігін білдіреді.
Роман тілдері мен герман тілдерінде қолданылатын артикльдер де көмекші сөздердің бірі (Бұлар славян, түркі тілдерінде кездеспейді). Артикльдер белгілілік пен белгісіздікті, жекешелік пен көпшелікті, сондай-ақ, тек (род) категориясын бір-бірінен ажырату үшін қолданылады. Мәселен, ағылшын тілінде the (зэ) - белгілікті, aan (э, эн) - белгісіздікті білдіреді: the book - осы кітап, a book - кез келген кітап; француз тілінде: le journal (газета) - les journalux (газеты), le paysan - шаруа, les paysans - шаруалар (көптік катег.).
5) Сөздердің орын тәртібі. Бұл да - грамматикалық мағына туғызатын тәсілдердің бірі. Сөз түрлендіруші формалар жоқ немесе аз тілдерде сөздердің орын тәртібінің мәні ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.