БАЛҚАШ ҚАЛАЛЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ: МӘДЕНИ ЖӘНЕ АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Төлеубай Гүлнұр Думанқызы
БАЛҚАШ ҚАЛАЛЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ: МӘДЕНИ ЖӘНЕ АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В041900 - Музей ісі және ескерткіштерді қорғау мамандығы
Алматы 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БАЛҚАШ ҚАЛАЛЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ: ТАРИХЫ, ТАҚЫРЫПТЫҚ БӨЛІМДЕРІ
0.1. Музейдің қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
0.2. Музейдің тақырыптық залдары мен оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
ІІ МУЗЕЙДІҢ МӘДЕНИ ЖӘНЕ АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. Музейдің ғылыми-зерттеу жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2. Музей көрмесі - ағартушылық жұмыстың басты түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3. Көпшілік-ағарту жұмыстарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Музей - ғылыми, тарихи-мәдени орталық. Өлкенің тарихынан сыр шертетін, өткен мен бүгінді жалғастыратын бірден бір мәдени мекеме. Қазақстанда алғашқы музейлердің қалыптасуы ХІХ ғасырдың басынан, нақтырақ айтсақ 1830 жылдардан бастау алады 1, 7 б.. Қазақ жерінде ашылған алғашқы музейлер тарихи-өлкетану музейлері еді. Қазіргі таңда ел аумағында 200-ден астам әр түрлі профильді қамтитын музейлер бар. Ұлы Дала өркениетінің алтын бесігі қасиетті Сарыарқаның бел ортасына орналасқан Қарағанды облысы еліміздегі тек территориясының көлемі жағынан ең ірісі болып қана қоймай, әрі оның кең жазира қойнауындағы ескерткіштерінің санымен де, осы ескерткіштердің еліміздің тас дәуірінен бастап қазақ этнографиялық кезеңінің тарих архивына түпкілікті тапсырылған ХХ ғасырдың 20-30 жылдарына дейінгі аралықтағы кең диапазондағы тарихи даму жолдарын айшықтайтын сан-алуандығымен де әйгілі. Қарағанды облысы бойынша жергілікті маңызы бар, тарихи және мәдени ескерткіштердің жалпы саны 2017 жылғы дерекке сүйенсек, 1538 бірлікті құрайды . Соның ішінде: археологиялық ескерткіштер саны 1081 бірлік; қала құрылысы мен сәулет ескерткіштері - 427 бірліктен; ансамбльдер - 30 бірлікті құрайды екен 2, 6 б..
Өлкетану тарихының ғылыми-жинақтау мен насихаттаудың бірден-бір ордасы болып табылатын тарихи-өлкетану музейлерінің алдындағы мақсат пен міндеттер, осы, сайын дала тұрғындарының сан мыңдаған жылдар белесіндегі әлеуметтік-мәдени шығармашылығының асыл жауһарлары ретінде ұлтымыздың ғана емес, жалпыадамзаттық өркениеттің ұлы жетістіктерінің қатарына жататын ескерткіштерді ұлтымыздың рухани азығына айналдырып, жаһандану заманының талабына сай пайдалану жолдарын іздестіру мен іске асыру болып табылады.
Қарағанды облысы, Балқаш қаласында орналасқан Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі - өзіндік тарихы бар, қаланың даму тарихымен тікелей байланысты, қала тарихының тірі куәсі болып табылатын ерекше музейдің бірі. Музей қоры тас ғасырынан бастап өлкенің қазіргі уақытқа дейінгі тарихын қамтитын жәдігерлерден тұрады. Музей қоры бай, әрі сан алуан. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі облыс көлемінде айрықша маңызға ие музейдің бірі болып табылады. Тіпті, музейдің 49 жылдық тарихы бар. Сондықтан, музейдің тарихы мен даму жолын, бүгінгі күнгі даму жағдайын білу де маңызды. Ол үшін музей туралы мәлімет беретін деректерді қарастырған жөн. Бірақ ондай еңбектер жоқ, бар болсада музей туралы деректер музей сайтында, және қалалық кітапханада , архив құжаттарында ғана жалпы шолу ретінде ғана берілген. Осы дипломдық жұмысты жазу барысында музей туралы толық мәлімет беріледі. Бұл тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Дипломдық зерттеудің өзектілігінде көтеріліп отырған мәселе Елбасының Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласында қазіргі жаһанданудың тайталасқа толы заманында еліміздің мүддесі мен мұратын қорғауға қабілетті біржақты мықты кәсіби мамандар ғана емес, ұлттық мәдениетіміздің нәрімен сусындаған рухани интеллектуалдық деңгейі жоғары азаматтық ұстанымы бар тұлғаларды тәрбиелеп, қалыптастыру мәселесінің күн тәртібіне қойылуынан бастау алады. Әрі осы мақсатқа қол жеткізудің басты тетігі мен жолы да жолдау барысында көрсетілді, ол - әр қазақстандық азаматтың ең алдымен кіндік қаны тамған кіші отанының, яғни туған өлкесінің тарихын бойыңа сіңіріп өсуі. Ол үшін арнайы мемлекеттік Туған жер бағдарламасының концептуалды бағыт-бағдарының жобасы да көрсетілді: ол - өлке тарихын терең білу 3. Отандық тарихты, оның алғашқы баспалдағы өлкетанушылықтан бастау, тарихи білімді азаматтық санаға айналдырудың ең төте жолы. Өйткені, мектептегі өлкетанушылықтың ерекшелігі, ең алдымен, оның жоғары идеялылығы мен ізденістік-зерттеушілік бағытында болып табылады. Өлкетану оқуларының нәтижелілігі әрине, оны жүргізуші ұстаздардың немесе жетекшілердің біріншіден, жергілікті тарихи материалдарды терең білуіне, екіншіден, өлкетану материалдарын тарих сабақтарында тұрақты пайдалану мен сынып және мектептен тыс шараларын өткізудің әдістемелік бағытын түрлендіру арқылы олардың білімдік тиімділігіне қол жеткізуіне, үшіншіден, барлық шараларды ғылыми негізделуіне байланысты нәтижесін көрсетіп отырады. Сонда ғана оқушылар өлке тарихын үлкен отандық тарихтың ажырамас бөлшегі ретінде танып білуге қызығушылығы артады. Солай саналарында қалыптасу арқылы заманауи көзқарастағы отаншыл азамат болып қалыптасады. Осы жалпы мемлекеттік маңызы бар бағыттағы білімдік, мәдени-ағартушылық маңызы бар шаралар Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің жұмыс жоспарының тізімінде ерекше орынға ие.
Сонымен қатар, Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың 2019 жылы 2 қыркүйекте Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты жолдауында мәдениет қызметкерлері, оның ішінде музей қызметкерлеріне көп көңіл бөліну керектілігі айтылды 4. Қоғам алдында тұрған басты мәселе музейлерде музей ісі мамандығын тәмамдаған мамандардың музей саласына емес, басқа салаға кетуінің бірден бір себебі жалақының аз болуы. Музей ісі мамандығы еліміз бойынша екі жоғарғы оқу орнында оқытылып келеді. Соның бірі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті. Музей мамандарының жалақысы аз болғандықтан бұл мамандықта оқитын студенттер саны жыл сайын азайып барады. Қасым-Жомарт Кемелұлы осы музей саласында нағыз музей мамандары отыруы үшін 2025 жылға дейін музей қызметкерлерінің жалақысын көтеруді тапсырды. Бұл жолдау музей қызметкерлерінің болашаққа деген серпілісін білдіретін жаңа бастама болып табылады деген сенімдеміз.
Музей қызметінің ғылыми-танымдық, ағартушылық қызметінің негізгі тұтынушылары әрі әріптестері ол әрине, ең алдымен мектеп оқушылары мен колледж студенттері болып табылады. Музей ұжымы мен қаланың орта білім және орта кәсіптік білім беру оқу орындарымен білімдік-тәрбиелік мақсаттағы жұмыстары осы күнге дейін жалғасып келеді. Әр жыл сайын осы біріккен өлкетанушылық жұмыстардың нәтижесі мектеп оқушыларының ізденіс топтары арасындағы Жас шежіреші, колледж студенттері арасындағы Бабалар мұрасы - халық қазынасы білімділік сайыстары арқылы жыл соңында қорытындыланып келеді. Осы біріккен ізденіс жұмыстарын жүргізуде музей ұжымы жетекші ұйым ретінде жас ізденушілердің зерттеу жұмыстарына қажетті деректік-тарихнамалық материалдардың қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін Қарағанды облысының территориясындағы тарихи-мәдени ескерткіштерінің бірнеше тізімін жасау мақсатында Қарағанды облысының тарихи-мәдени ескерткіштері ақпараттық - анықтамалық мазмұндағы ғылыми-көпшілік жинағын құрастырды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі 49 жылдық тарихы бар, Кеңес заманында ашылған, көп музейлермен салыстырғанда бай қорына қарамастан, бұл қалалық тарихи-өлкетану музейі бұрын соңды зерттелмеген. Музейдің қоры қаншалықты бай болсадағы, қаланың кішілігі және арнайы музей ісі мамандығын тәмамдаған мамандардың болмауынан музей тарихы толығымен зерттелмеуде. Сол себепті, диплом жұмысын жазу барысында музейдің архивтік құжаттары мен музейдің басты сайты пайдаланылды.
Сонымен қатар, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің ең алғашқы директоры Сардарбекова Куляш Ыбыжановнаның (1972-1985) өлке тарихы, музей экспонаттары, музей тарихы туралы жазған мақалаларын көреміз. Сардарбекова Куляш 300-ден астам өлке тарихы туралы аймақтық, облыстық және республикалық баспаларда жарияланған мақалалардың авторы. Музей тарихы жөнінде 1998 жылы Балхашский рабочий газетінде (№80) О чем говорят экспонаты тақырыбында жазған мақаласы музейдің құрылу тарихынан сыр шертеді.
Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейін шетелдік Discovering Kazakhstan бағдарламасы 2015 жылы келіп, бейнетаспаға түсіріп, отандық Kazakh TV телеарнасында қазақ тілінде аударылып көрсетілген болатын. Discovering Kazakhstan бағдарламасы бұл Қазақстан аумағы бойынша қазақтың тұрмысы мен салт-дәстүріне, мәдениеті мен тамаша ландшафтына, тарихи орындары мен сәулет өнері туындыларына деген Джоннатан Ньюелдің авторлық көзқарасы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты. Музей - өткен мен бүгінді жалғайтын тарихи көпір. Елдің бай тарихы музейлерде сақтаулы. Болашақ ұрпаққа тарихтан сыр ақтарып, өткенді көз алдына келтіретін мәдени ошақ. Сол музейлердің қоғаммен байланысы, мәдени және ағартушылық қызметтерін айқындау парыз. Бүгінгі күнде, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі аймақтық дәрежедегі маңызды мәдениет ошақтарының бірі бола отырып, қаладағы мәдени өмірдің негізгі орталығы болып табылады.
Диплом жұмысын жазудағы басты мақсат: еліміздегі көптеген тарихи-өлкетану музейлерінің кең түрде зерттелмеуі себепті, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің тарихын, қоғамда алатын орнын зерттей отырып, қоғаммен байланысын, музейдің мәдени-ағартушылық, тәрбиелік және білім беру мақсатында атқарып жатқан шараларын анықтау;
Музейді әлеуметтік институт ретінде қарастыра отырып, мақсатымызды жүзеге асыру барысында қойылатын негізгі міндеттер:
oo Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің тарихын, тақырыптық залдарын зерттеу;
oo музейдің мәдени қызметтерін, қоғамда алатын орнына тоқталу;
oo музейдің ағартушылық қызметін ашып көрсету;
oo музейдің ішіндегі үйірмелердің маңызын айқындау;
oo музейдің қазіргі таңда атқарып жатқан іс-шараларына тоқталу;
oo музейдің пандемия кезіндегі атқарған жұмысын көрсету;
oo музейге болашақ музей қызметкерлерін тарту жолдарын ұсыну;
Диплом жұмысының деректік негізі. Жоғарыда айтылғандай, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі осы уақытқа дейін зерттелмеген. Сондықтан, дипломдық зерттеу жұмысы музей қызметкерлерінің жергілікті мерзімді басылымдарға жариялаған мақалаларынан, жыл сайынғы жазылып отыратын есептік ақпарлары мен қалалық архивтің, сонымен қатар, зерттеудің негізгі нысаны болып табылатын Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің архивтік құжаттарынан тұрады.
Және, осы дипломдық жұмысты жазу барысында музейдің басты электронды сайты мен музейдің әлеуметтік желілеріндегі атқарылған іс-шаралар есебі қолданылды. Музейдің электронды сайтында музейдің қысқаша жазылған бүгінгі күнге дейінгі тарихы, музей залдары, сөрелерге қойылған экспонаттары, музейдің ғылыми-қор жұмысы жайында мәліметтер келтірілген.
Сонымен қатар, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі әлеуметтік желілерде, оның ішінде Instаgrаm, Facebook, YоuTubе желілерінде өте белсенді. Әр аптада үш рет өлке тарихына қатысты тұлғалар жайында және музей қорынан ақпараттар жарияланып отырады. Сондай-ақ, музейде өткен іс-шаралардың, үйірмелердің атқарған есебі желі қолданушылары үшін қолжетімді.
Негізгі дереккөздердің бірі ретінде саналатын музей қызметкерлерінің жергілікті мерзімді басылымдарға, оның ішінде Пульс, Балқаш жұмысшысы, Балхашский рабочий, Балқаш өңірі, Северное Прибалхашье атты газет, журнал басылымдарына жазған мақалалары диплом жазу барысында пайдаға асты.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері зерттеудің негізгі нысаны ретінде алып отырған Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің алғаш ашылған күнінен бастап, осы уақытқа дейінгі музейде жүргізіліп жатқан іс-шаралар мен үйірмелердің атқарған соңғы бесжылдық (2017-2021жж.) есептерін қамтиды.
Және, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің хронологиялық шеңберін екі кезеңге бөліп қарастырсақ болады. Бірінші кезең, музейдің алғаш іргесі қаланған уақыт, яғни 1970 жылдан бастап 1991 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең музейдің қалыптасуы, музей ғимаратының құрылысы, музей қорын жинақтау сияқты атқарылған іс-шаралардан тұрады.
Екінші кезең, еліміз тәуелсіздік алған күнінен бастап, осы қазіргі уақыт аралығын қамтиды. Бұл кезеңде сонымен қатар, кешегі пандемия кезіндегі музейдің атқарған мәдени-ағартушылық жұмыстары көрсетіледі.
Зерттеудің әдістері. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында негізінен дәстүрлі зерттеу әдісі қолданылды. Яғни, дәстүрлі зерттеу әдісі аясында: тарихи мәліметтерді анықтау, анықталған тарихи деректерді жүйелеу, ғылыми деректерді жүйелеу, статистикалық мәліметтерді пайдаланып, отандық тарихи-өлкетану музейлерімен салыстыра отырып зерттеу сияқты әдістер қолданылды. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің атқарып келе жатқан жұмыстарын насихаттау, түсінік беру, болашақта жүзеге асырылуы тиіс қызметтердің нәтижелерін болжау әдістері мен ғылыми деректердің жиналуы, оларды жүйелеу, талдау, жұмысқа баға беру кезінде жалпыдан жекеге қарай, яғни, индукциялық зерттеу тәсілі қолданылды. Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздемесі музей туралы зерттеулер мен ғылыми еңбектер, және тарихи-өлкетану бағытында жазылған ғылыми көпшілік жинақ болып табылады.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Бұл зерттеу жұмысы Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі туралы жазылған ең алғашқы зерттеу жұмысы болып табылады. Зерттеу жұмысы барысында музей туралы деректер жүйеленіп, сараптама жасалынды. Музей қызметкерлерінің жергілікті мерзімді баспаларға жазған мақалаларына талдау жасалынып, музейдің даму тарихы толығымен жазылды. Сонымен қатар, музейді әрі қарай дамыту, келушілер санын арттыру, музей қызметін жетілдіру мақсатында ұсыныстар жасалды. Музейдің мәдени және ағартушылық қызметінің, оның ішіндегі қоғаммен жұмысына, келушілердің әлеуметтік және психологиялық күйлерін зерттеу арқылы музейді жабдықтауына, әр түрлі сатыдағы музей келушілеріне экскурсия, лекциялар жүргізу, музей ішінде үйірмелердің жұмыстарына баға берілді. Музейге болашақ музей мамандарын тарту жолдары ұсынылды.
Музей экспозициясы, музейдің залдары қазіргі заманға сай емес жабдықталған. Музейде заманауи сенсорлы киосктер, ақпараттық сенсорлы қондырғылар жоқтың қасы. Егер музей қазіргі заманға сай жабдықталса, музейге келуші жас буын өкілдері көп болар еді.
Сонымен қатар, музейдің туристік маршрутынан бөлек, Балқаш қаласына қонаққа келген туристтерге туристік маршрут ұйымдастыру қолға алынды. Жыл сайын Балқаш көліне келетін туристер саны көбеюде. Қазіргі таңда көл аумағында әр түрлі демалыс орындары салынған. Демалысқа келген туристтердің барлығы Балқаш қаласы арқылы өтеді. Ендігі алда тұрған басты мақсат сол туристерді музейге тарту жобасы. Ол жоба туристік маршрутты ұйымдастыру арқылы жүзеге асатын болады. Туристтер тек демалып қана қоймай, өлке тарихымен, қалалық тарихи-өлкетану музейімен де танысып кетуге жағдай жасалынуда.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан: 1-ші тарау 2 бөлімнен, 2-ші тарау 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан, қысқартылған сөздерден тұрады. Әр тарау жұмыстың мазмұнын толық ашуға бағытталған.
І. БАЛҚАШ ҚАЛАЛЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ: ТАРИХЫ, ТАҚЫРЫПТЫҚ БӨЛІМДЕРІ
1.1. Музейдің қалыптасу тарихы.
Балқаш қаласы - Балқаш көлінің жағалауында орналасқан өндірісті қала. Қала 1937 жылы Прибалхашстрой кентінің базасында құрылған 5, 3 б.. Биыл қалаға 85 жыл толып отыр. Балқаш қаласы республикамыздағы түсті металлургияның ең маңызды орталығы болып табылады. Қалада тек қана бір тарихи-өлкетану музейі бар.
Балқаш қаласының тарихы көркем бейнелі полотнолармен жазылған сирек қалалардың қатарына жатады. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі 1970 жылы комсомолдар мен алғашқы құрылысшылардың ұсынысы бойынша құрылды. Музей 1973 жылдың 25 қыркүйегінде алғашқы келушілерін қабылдап, бұл күн музейдің ресми ашылу күні болып саналды 6, 148 б.. Ең алғаш музей құру идеясы 1966 жылы қалыптасқан болатын. 1966 жылдың наурыз айының 13 жұлдызында бірінші қалалық үш ұрпақты комсомолдардың кездесуі негізінде қалалық тарихи-өлкетану музейін ұйымдастыру жөнінде шешім қабылданды. Сол негізде 1969 жылы желтоқсан айының жиырма тоғызы күні - Балқаш қаласында өлкетану музейінің құрылуы жөнінде ҚазКСР мәдениет Министрлігінің бұйрығы жарияланды 7.
Музей құру туралы ұсыныс тасталғаннан кейін, ең маңызды сұрақ туындады. Ол сұрақ: Музей қандай болуы керек?. Бұл сауалға ең алғашқы қала құрушылары мен қала қоғамы бірауыздан, негізгі қоры қаланың тарихынан сыр шертетін, түпнұсқа материалдардан құралған, комбинат тарихы мен қаланы, оның атақты адамдарымен, табиғатымен таныстыратын тарихи -өлкетану музейі құрылсын деген шешімге келіп тоқтады 7.
Музейдің негізгі экспонаттары болып, рудалардың түрлері, ең алғашқы ерітілген мыстардың қалыптары, ең алғашқы комбинат қызметкерлерінің еңбектері, комбинаттың шығарған өнімдері мен көлдің байлығы есептелді. Әр осындай экспонаттардың артында ұлы тұлғалардың тағдыры, олардың қаланың өркендеуіне қосқан үлестері туралы айтылады 7.
Музейдің ғимараты ретінде 1970 жылы - жиһаз дүкенінің ғимараты музейдің иелігіне беріліп, Т.К.Самбуренко бастаған музейді ұйымдастырушылар музейдің тақырыптық-экспозициялық жоспарын жасады. Арнайы комиссия құрылып, кадр мамандар іріктелді. Оның құрушысы болып Петр Николаевич Еремеев есептеледі (1970-1972). Музейдің алғашқы директоры Сардарбекова Куляш Ыбыжановна (1972-1985). Сардарбекова Куляш 300-ден астам мақалалардың авторы. Музейдің аяққа нық тұрып кетуіне ерекше үлесін қосқандардың бірі.
Осылайша музей қалыптасып, 1973 жылы ең алғашқы көрермендеріне есігін ашқан болатын. Музейдің ең бірінші экспозициясы: Солтүстік Балқаш өңірінің тас суреттері және палеолит, неолит кезеңінің материалды мәдениеті тақырыбында ұйымдастырылған болатын. Мәскеу, Ленинград, Алматы қалаларының ғылыми қызметкерлерімен музей қызметкерлерінің бірлесе атқарған жұмыстарының нәтижесі ретінде ұйымдастырылып, қала халқына ұсынылды.
Музейдің даму тарихының хронологиялық шеңберін екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Бірінші кезең музей ашылған күннен бастап, еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі аралығын қамтиды. Төменде музейдің тәуелсізік алғанға дейінгі даму тарихын хронологиялық тәртіппен ұсынар болсам:
1975 жыл 7 мамыр - Солтүстік Балқаш өңірінің табиғаты және Балқаш Ұлы Отан соғысы жылдарында бөлімі ашылды.
1975 жыл 6 қараша - Балқаш бірінші бесжылдықта бөлімі ашылды.
1977 жыл наурыз - Қазақстан компартиясының бірінші хатшысы - Д.А. Қонаев музейде қонақта болды. Д.А.Қонаевтың назарын ерекше аударған Балқаш бірінші бесжылдықта залында тұрған 30-жылдар экспозициясы еді. Д.А:Қонаев экспозицияда Балқаштан шыққан мыстың ең алғашқы 1938 жылы алынған қорытпасын көріп, Сіздер бұны қайдан алдыңыздар? Бұл Балқаш мысының бастамасы еді, біздің жұлдызды сәтіміз деп таңданысын жасырмады 7.
1978 жыл қазанның 26-сы - БЛКЖО-ның 60 жылдығына орай 700 жәдігерден тұратын көрме ұйымдастырылды. Көрмеге Қазақстанның БЛКЛО ОК - ның бірінші хатшысы К. Сұлтанов келді.
1980 жыл 1 шілде - музей ұжымы Әкелер даңқы жолымен VІІІ республикалық комсомолдар слетін өткізуге қатысты.
1982 жыл шілденің 27-сі - 1946 -1961 жылдардағы Балқаш шығармашылық залы ашылды.
1982 жыл шілденің 28-і - ҚазКСР мәдениет Министрлігінің орынбасары музейде қонақта болды .
1983 жыл 17 желтоқсан - Өлкедегі кеңестік биліктің құрылуы және нығаюы. 1917 - 1925 ж. залы ашылды 8, 3 б..
1988 жыл сәуір - Балқаш қаласының 50 жылдығына орай, насихаттаудағы белсенді жұмысы үшін Балқаш қалалық тарихи - өлкетану музейі Жезқазған облыстық кеңестік еңбекшілердің атқарушы комсомолының Құрмет грамотасымен марапатталды.
1988 - 1991 жылдар - экономикалық өтпелі кезеңдерде музей өзін қамтамасыз ететін қаржының тапшылығынан консервация жағдайында болды. Сол уақыттың негізгі проблемасы музейді және оның қорын сақтап қалу болатын 8, 4 б..
Жоғарыда музейдің даму тарихының хронологиялық шеңберін екі кезеңге бөліп қарастырған болатынбыз. Музейдің екінші кезеңі, еліміз тәуелсіздік алған күннен бастап, бүгінгі күнге дейінгі даму тарихына арналады. Осы уақыттар аралығындағы даму тарихын хронологиялық тәртіппен ұсынар болсам:
1991 жылы - Тәуелсіздіктің алғашқы жылы музей жұмысы толық тоқтатылып, музей қызметкерлері алдында жалғыз міндет оның қорын сақтау болып қалды.
1992 жылы - Алматы қаласындағы Казреставрация мемлекеттік мекемесінің күшімен жөндеу, қайта құрылымдау жұмыстары болды.
1996 жылы 16 мамырда - жаңартылған экспозициялық кешендер ашылды.
1997 жылы - Балқаш қаласының 60 - жылдық мерейтойына орай музей қызметкерлері Балқаш қаласы мен Қоңырат кешенінің алғашқы құрылысшылары жайлы музей қорын толтыру мақсатында көлемді ізденіс жұмыстарын жүргізе отырып Ағайынды Мусиндер, Қаланың құрметті азаматтары тақырыбы бойынша А.Оганесянның, А.Мұстафиннің, Н.Абуғалиевтың, И.Бредюктің - барлығы 6 жаңа экспозициялық кешендерді құрылымдалды 8, 5-6 бб..
1998 жылы - Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінде республикамызға танымал шығармашылық тұлғалар мен Кеңес Одағының екі дүркін батыры Талғат Бигелдинов, 1996 жылғы Атланта олимпиадасының жеңімпазы В.Жиров қонақта болды.
1999 жылы - музейдің қоғамдық кеңесі құрылды. Осы жылы тұңғыш рет өлке тарихы мен этнография білгірлерінің Жас шежіреші сайысы өз жұмысын бастау алған болатын. Қазақ халқының мәдениеті, этнографиясы мен дәстүрінің жарқын бейнесі ретінде осы жылғы Наурыз-99 мерекелік шеруін музей ұжымы ұйымдастырып, қала көшелері мен алаңда өткізілген Керуен театрландырылған көрінісі болып өтті.
2003 жылы - отбасылық абонемент бойынша қызмет көрсету әдісі енгізілді, ол бойынша Балқаштықтар музейге отбасымен, қонақтармен немесе шағын топпен келіп таңдаған тақырыптары бойынша экскурсияға тапсырыс бере алады. Өлкетанушылық жұмысын насихаттау үшін тұрақты түрде өлкетанушылық оқулары енгізілді 8, 6 б..
2004 жылы - Музей қызметкерлерінің күшімен академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның туғанына 100 жыл толуына орай Ақтоғай ауданының территориясына экспедициялық жұмыс ұйымдастырылды.
2005 жылы - Жаңа Балқаш қаласының экономикалық - әлеуметтік дамуы экспозициялық кешенін құрылымдау жұмыстары басталды. Музейді қаржыландыру облыс бюджеті есебіне көшіріліп, қызметкерлердің жалақысы, коммуналдық қызмет төлемдері толығымен облыс бюджеті есебінен өтелді.
2006 жылы - құрылымдануы басталған Балқаш қаласының әлеуметтік экономикалық дамуы атты экспозициялық кешенінен басқа Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары және Солтүстік Балқаш өңірінің музыкалық өнері мен мәдениет қайраткерлері атты экспозиция құрылымдары ашылды. Музей қызметкерлері Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеттің археологиялық-этнографиялық экспедициясының жұмысына қатысты.
2007 жылы құрылған Балқаш - Іле басейнінің Қызыл кітапқа енген жануарлары мен өсімдіктер әлемі панносы экспозициядан орын алып, келушілердің ең қызыға тамашалайтын орнына айналды 8, 7 б..
2008 жылдың 18 мамыр мен 25 тамыз аралығында Ә. Марғұлан атындағы археологиялық институт РМҚК мен музей қызметкерлері бірлесе отырып, Бектауата территориясындағы біздің заманымызға дейінгі ІІІ ғасырларға жататын мұртты қорғандар археологиялық ескерткіштеріне қазба жұмыстары жүргізіліп, сызбалары жасалып, бейне және фотосуреттерге түсірілді. Нәтижесінде зерттеу обьектісі ретінде таңдалып алынған қорымда 30-дан аса қай кезеңдерге жататын ескерткіштер бар екендігі және олардың негізгісі сақ дәуірінің тас қорғандары, ал бірнешеуі қола дәуіріне жататындығы анықталды. Қазба жұмыстарының нәтижесінде алтын сырға, қыш құмыралар, моншақтар табылды. Қолға түскен деректердің ең құндыларының бірі бас сүйегінің желкесінде екі тесігі бар әйел адамның мәйіті болып табылады.
2011 жылы - Солтүстік Балқаш өңірінің петроглифтері мен монументальдық архитектуралық ескерткіштері тақырыбының аясында Ақтоғай ауданы Орта - Дересін ауылдық округ территориясында орналасқан ХІХ - ХХ ғасырдың бас кезіне жататын қазақ даласы бойынша кең тараған монументальдық ескерткіштерге экспедициялық ізденіс жұмыстары жүргізіліп, нәтижесінде Шамбұлай, Серік, Балажан, Айыртас ауылы маңындағы аймаққа тән емес ескерткіштердің түрлері анықталып, фото, бейнетаспаларға түсіріліп, библиографиялық көрсеткіштер, деректер жинақталды 8, 8-9 бб..
2017 жыл - Туған жер концептуалды бағдарламасы негізінде үйірмелер ұйымдастыру ісі қолға алынды. Бүгінде музей қабырғасында тұрақты өткізіліп келетін Жас археолог үйірмесі, Парасат дебат клубы, Жас суретші үйірмелері соның дәлелі болып табылады.
Міне, жоғарыда айтылғандай Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің тарихы осылай. Қазіргі таңда музей өз күшімен дамып келеді, музей қызметкерлері қалалық музейдің дамуына өз үлестерін қосуда барынша еңбек етуде. Тіпті музей қорын жинау барысында қызметкерлер арнайы мерекелерде, мысалы, Наурыз мерекесінде музей қорынан этнографиялық жинақтарды қала халқына көрсету арқылы, қалалықтардан музейге этнографиялық жинақтарды музейге табыс етуге шақырады. Осындай акциялар арқылы музейге жаңа экспонаттар түсіп отырады. Дәл мұндай акция ұйымдастыруларының себебі, музей бірнеше жылдан бері өз-өзін қаржыландырып келеді. Музейге мемлекеттен қор сатып алуға қаражат бөлінбегеніне ұзақ уақыт болған. Соған қарамастан, музей қызметкерлерді қалалық музейдің қорын толықтыруда, қор жинауда өз үлестерін аянбай қосуда.
1.2. Музейдің тақырыптық залдары және оның мазмұны.
Бүгінгі күнде Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі аймақтық маңыздағы мәдениет ошағы бола отырып, қаладағы мәдени қызмет көрсету мекемелерінің арасындағы қайталанбас өз орны бар орталықтарының бірегейі болып табылады. Оның қорында 49 мыңнан аса құнды экспонаттар жинақталған (49141 экспонат, 2021 ж. есеп бойынша). Оның негізгі қорында - 36086 жәдігер болса, көмекші қорда - 13045 бірлік бар. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі комплексті музей болып табылады. Музей үш негізгі профильдік бағытта (тарихи, ғылыми және этнографиялық) жұмыс жүргізеді, сондықтан да оның ұйымдық құрылымы, қор құрамы және жалпы қызмет мазмұны осы өзгешеліктеріне сай болып келеді. Бүгінгі музейдің экспозициялық құрылымы - бұл Солтүстік Балқаш өңірінің тарихын сипаттайтын 4 тақырыптық залдан тұрады:
* Табиғат және экология залы - Жердегі өмірдің даму шежіресі, Балқаш өңірінің жануарлары мен өсімдіктері дүниесі, жер қойнауындағы қазба байлықтарының үлгілері экспозициядан орын алған.
* Археология залы - тас, қола, ерте темір дәуірілеріндегі сирек кездесетін көне заман жәдігерлерінің түпнұсқалары: тасқа қашап салынған сурет, қыш ыдыстар, түркі заманындағы тас мүсіндерді көруге болады.
* Этногарфия және тұрмыс залы - көшпелі қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылған ұзақ жолы, дәстүрлі тіршілік қалыбы, көне көз жәдігерлер тізілімінің көрінісі арқылы бейнеленген экспозиция болып табылады.
* Қазіргі заман тарихы залы - Солтүстік Балқаш өңірінің индустриалды игерілуінің, Балқаш қаласының іргетасының қаланып, даму жолы құжатталған ақпараттардан тұрады 8, 10 б..
Өлкетану және тарихи-мәдени құндылықтарды қорғау музей жұмысының басым бағыттары болып есептелгенмен, музей қорын білімділік-танымдық, тәрбиелік мақсатта пайдалану да оның қызметінің өзекті бағыттары болып табылады.
Табиғат және экология залы төмендегі экспозицияларды қамтиды:
oo Жердегі өмірдің даму шежіресі диорамасы. Геохронологиялық карта;
oo Балқаш көлі. Балқаш қөлінің өңтүстік жағалауының флорасымен фаунасы;
oo Балқаш көлінің ихтиофаунасы. Балық өндірісі экспозициясы;
oo Орталық Қазақстанның палеонтологиялық жәдігерлері экспозициясы;
oo Солтүстік Балқаш өңірінің пайдалы қазбалары экспозициясы;
oo Солтүстік Балқаш өңірінің табиғи аймақтары экспозициясы;
oo Солтүстік Балқаш өңірінің флорасы мен фаунасы экспозициясы;
oo Бектауата - Солтүстік Балқаш өңірінің оазисі экспозициясы.
Залдың ең алғашқы экпозициясы: Жердегі өмірдің даму шежіресі диорамасы. Геохронологиялық карта. Бұл экспозициядан жердің ең алғышқы қалыптасу кезеңі көрсетіледі. Жердің шамамен жас шамасы 5 миллиард жылды құрайды. Жер беті бірнеше рет өзгеріске түсіп, қазіргі бейнесі қалыптасқан. Келушілерге жердің пайда болғаны туралы, одан кейінгі даму тарихы айтылады. Яғни, жер бетінде болған дәуірлер (архей, протерезой, палеозой, мезозой, кайнозой дәуірлері) туралы кең мәлімет беріледі. Өңірдің геологиялық тарихы біршама қызықты, бұл диормамада сол тарихтың негізгі сәттері көрсетілген.
Келесі экспозиция: Балқаш көлі. Балқаш көлінің оңтүстік жағалауының флорасы мен фаунасына арналған. Кез келген географиялық атау кездейсоқ пайда болмайды. Атаулар негізінен табиғи белгілеріне не болмаса орналасқан жерлеріне байланысты қалыптасады. Балқаш көлінің атауы да бірден бекітілмеген. ХІХ ғасырдың атақты неміс географы, саяхатшысы Александр фон Гумбольдт өзінің еңбегінде біздің дәуірдің басында Орта Азияға барған Шығыс саяхатшылары Балқаш көлін Си-Хай немесе Батыс Теңіз деп болжағандарын жазады. Бір қызығы, баварлық Бас штабының тарихи атласында көл осы атаумен 1855 жылы белгіленген. Орта Азия тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулати 1546 жылы "Тарихи-Рашиди" еңбегін аяқтады. Ол Орта Азия су айдындарын сипаттай отырып, ол Көкша-теңіз үлкен көлін көрсетеді. 1695 жылы орыс картографы Ремезов Барлық Сібір жерлерінің сызбасын құрағанда онда Балқаш көлін "Теңіз" деп аталғанын көрсеткен. "Балқаш" сөзінің тағы бір түсіндірмесін Семей Географиялық қоғамының мүшесі В. И. Сарычев 1926 жылғы еңбектерінің бірінде берді. Ол Солтүстік жағалаудағы қазақтар көлдің атауын "Балық" және "Аш" деген екі сөздерінің біріктірілуіне байланысты деп санайды. Көлемі бойынша Балқаш - Қазақстанның және жалпы Еуразияның ең ірі су айдындарының бірі. Көлдің көлемі оның деңгейінің ауытқуына байланысты тұрақты түрде өзгеріп отырады. Көлдің орташа ұзындығы - 640 километр, ең үлкен ені - 74 километр және, ең енсіз жері - 8,5 километр. Орташа тереңдігі 6-7 метр, максималды - 26-27 метр. Балқаш көлі - ағынсыз, ол Оңтүстік - Шығыс және Орталық Қазақстанның шөлейттері арасында орналасқан. Оңтүстіктен оның жағалауларына Сарыесік - Атырау шөлінің құмдары жақындап келеді, солтүстік жағынан қазақстандық ұсақ шоқылар аймағы орналасқан, батыстан Бетпақдаланың шөл даласы жанасады. Балқаштың өзіндік ерекшеліктерінің бірі - оның батыс (тұщы сулы) және шығыс (ащы сулы) болып екі бөлікке бөлінуі болып табылады. Көлге бес өзен құяды: оңтүстік жағынан - Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, солтүстіктен-Аягөз 10, 117 б..
Балқаш өңірі - шөл даланың ортасында орналасқан, Қазақстан табиғатының қызықты бұрыштарының бірі. Шөлді мекен мұнда Балқаш көлінің суымен қанады. Паннодан көлдің оңтүстік бөлігінің флорасы мен фаунасын көруге болады, ол құстарға бай мекен. Сондықтан бұрын оңтүстік жағалауды Құс базары деп атаған. Көлде мекендейтін 120-дан аса құс түрінің 12-і түрі Қызыл кітапқа енгізілген, оның ішінде қызғылт және бұйра бірқазандар, сұңқылдақ аққу, жалбағай және аққұйрық - субүркіт бар. Мұнда үйректің көптеген түрлері бар: суқұзғын - жарғақ қанатты құс. Бізқұйрық үйрек - әлемдегі көптеген елде мекен ететін және ең таралған үйректердің бірі. Ең сирек адамдардың қоныстанған жерінде - сұқсыр үйрек кездеседі. Бұл жерде XX ғасырдың ортасына дейін тұран жолбарысы мекендеген, ол қамыс нуында мекендейтін қабандармен қоректенген. Сонымен қатар, 1940-шы жылдары А.А.Слудскийдің күшімен Канададан әкелінген ондатрды көруге болады. Оңтүстік Балқаш өңірінің өсімдік әлемі шөлді - шалғынды және батпақты өсімдіктердің ерекше үйлесімі. Бұл - сексеуіл, жыңғыл, жусан, соран бұталары және т.б.
Өткен ғасырдың ең ірі зоологиялық жаңалықтарының бірі 1938 жылы Балқаш-Алакөл қазаншұңқырларының маңайындағы шағын кеміргіштің табылуы болды. 1930-шы жылдардың соңында бұл жерге алғаш рет зерттеу жүргізу үшін жас ғалым В.А.Селевиннің экспедициясы жіберілді. Ғалымдардың ашуы баялыш бұталарының шетінде бес кішкентай тышқанның табылуы болды, соның салдарынан табылған түр алдымен "Баялыш тышқаны" деп аталады. Бұл кеміргіштің тышқандармен туыстық ортақтығы өте аз. Оның алыс, бірақ, жалғыз туыстары, ол - ұйқышыл кеміргіш. Кішкентай тышқанды алғашқы ашушы Селевинияның құрметіне Селевиния деп қойды. Селевиния аңы - бұл тышқанның жергілікті реликтік түрі.
Балқаш көлінің ихтиофаунасы. Балық өндірісі экспозициясы. Балқаш өзінің су мекендеушілерімен танымал. Көлдің ерекшелігі - балықтың кез келген түрі сіңіп, өмір сүріп кетеді. Балқаш балық аулау өндірісінң тарихы КСРО-да өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап балық аулау кәсіпшілігінің дамуымен байланысты. Әртүрлі бағдарламалар аясында 1930 жылдардан бастап су айдынына жаңа балықтар түрін жіберу жүзеге асырылды және бұл көлдің жануарлар әлемі құрамының түбегейлі өзгеруіне әкелді. Балқаш ғылыми сынақтар үшін "полигон" ретінде қызмет етті. Көлде бағалы түрлер де өсірілді, оның ішінде эндемик балықтар да бар. Олар: Балқаш алабұғасы, Балқаш көкбасы, бір түсті салпыерін, дақты салпыерін. Балық кәсіпшілігі үшін су айдынының батыс бөлігі аса тартымды болып, орташа тереңдіктің арқасында тамаша жем базасы қалыптасты. Әкелінген балықтар жергілікті балықтар үшін жыртқыш болып, оларды жеп, олар жергілікті балықтардың түрін азайтты. 80-ші және 90-шы жылдары бұл балықтар жоғалу кезеңінде болды.
Балқаш жерінде балық кәсіпшілігі Кеңес билігі құрылғаннан кейін басталды. Балқаш көлінде 1929 жылға дейін балықты қармақпен аулау кең тарады, ал тормен аулау өте аз кездесті. 1930 жылы балық кәсіпшілігі құрылып және 17 балық артельдерімен мұнда балық зауыты ұйымдастырылып, су айдынының солтүстік жағасында Буырылбайтал балық зауыты қайта құрылды. 1931 жылы бүгінгі күнгі Балқашбалық АҚ кәсіпорынының негізі болған Бертіс балық зауыты құрылды. Балқаш көлінде балық өнеркәсібі осылай басталды. Соғыс алдындағы жылдары су айдынында "балықшы" мамандығы бойынша 2000-ға жуық адам жұмыс істеді. 1937 жылы Қиыр Шығыстан Балқашқа үш балықшы колхоздар қоныс аударды: "Достижение", "Посьет" және "Новый путь" 1930-32жж. 1940 жылы қаладан 7 шақырым жерде 1500 тонна сыйымдылығы бар тоңазытқыш салынды. Ал соғыс жылдары Балқашқа Мариуполь консерві зауыты көшіріліп, консервіленген балықтар шығарылды. Олардың шамамен 20 түрі 2003 жылға дейін өндірілген. Қазіргі таңда республиканы балықпен шамасынша қамтамасыз етіп отыр. Бертыс шығанағы Балқаш флотының балық аулау, ғылыми-зерттеу айлағы болып саналады. Сонымен қатар, ол демалушылар мен әуесқой балықшылар үшін де таптырмайтын жер. Борттағы тоңазытқыш камералары бар сейнер және плавбаза сияқты кемелермен көптеген жылдар бойы өнеркәсіптік деңгейде балық ауланды. Мұндай кемелер 1950-1960 жылдары және қазіргі күнге дейін тек қала қажеттілігі үшін ғана емес, бүкіл елдің мұқтаждары үшін балық өнімдерін өндірді.
Сонымен қатар бірінші залда Орталық Қазақстанның палеонтологиялық жәдігерлері экспозициясы орналасқан. Экспозицияда палеонтологиялық жәдігерлер: ежелгі флора және фауна іздерінің топтамасы ұсынылады. Палеонтология - жойылып кеткен өсімдіктер мен жануарлар және олардың тарихи даму заңдылықтары туралы ғылым 11, 298 б..
Геологтар мен геоморфологтардың айтуы бойынша Балқаш көлінің жасы 35000 жылды қамтиды екен. Бірақ, одан басқа да теориялар жеткілікті, мысалы, ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек, бұрын көлдің орнында үлкен теңіздің түбі болған. Бұны дәлелдейтін көрмеде көрсетілген түп нұсқа экспонаттар. Бұлар тас болып қатып қалған балықтың бөлшектері, жануарлардың, тістері, арқардың бас сүйегі, тас болып қатып қалған ағаш және тағы да басқа заттардан тұрады. Бұлардың жер бетінде пайда болған кездері ғылыми зерттеулермен анықталған. Бұлар осыдан 350-100 миллион жылдар бұрын пайда болып, біздің дәуірімізге дейін тас болып қатып қалған түрінде сақталып жеткен.
Солтүстік Балқаш өңірінің пайдалы қазбаларына тоқталар болсақ, Қарағанды облысы Қазақстанның теңдессіз минералды шикізатты аймағы болып табылатынын білеміз. Сондай ақ, облыстың жер қойнауы мыс, күміс, қорғасын тағы да басқа металлдарға бай. Палеозой дәуірінде Қазақстан байлық қазбаларының қалыптасуының шешуші рөлі анықталады: дәл осы палеозой дәуірінің девон мен карбон кезеңдерінде Қарағанды және Екібастұз тас көмір кен орындары, Қаратау жотасының қорғасын-мырыш кен орындары, Жезқазған және Қоңырат мыс-молибден кендері, Соколов - Сарыбай темір кен орындары, Қызылқұмдағы Мұрынтау алтын кен орындары қалыптасты. Пайдалы қазбалар, әсіресе әртүрлі металл кендері, негізінен каледон қатпарлау кезінде пайда болған. Қарағанды облысының көптеген пайдалы қазбалары (мыс, күміс, қорғасын және т.б. металдар) облыс аумағында жиі кездесетін "Ғажайыптар" деп аталатын кеннің ежелгі қалдықтарының іздері бұған дәлел бола алады. Қазба байлықтарының кейбір кен орындары 19 ғасырдың ортасынан бастап жиі пайдаланыла бастады. Құрамында металл кендері бар, әсіресе өсімдік жамылғысы сирек кездесетін облыстың оңтүстік бөлігінде жалаңаш жыныстардың жарқын бояулары көзге түседі. Аумақтың геологиясы бойынша терең білімдері болмаған кен іздеушілер үшін құрғақ климат жағдайында жаңбырлармен жуылмайтын мысты жасыл және көк, қорғасынды жосалармен және басқа да тоттықтармен боялған кендердің сипаттамалары бағдар болды. Революцияға дейін кен орындарына түскен өтінімдердің көпшілігі осы белгілер бойынша анықталған. 1928 жылы ағылшын капиталисі Лесли Уркварт кеңес Басконцесскийге былай деп жазды: "Сіз Қырғыз даласында, Балқаш маңында және одан әрі мекенді барлап көруге мүмкіндік бересіздер ме? Бәрібір бұл жерлермен сіздер ең кемі 50, тіпті 100 жылдан кейін ғана айналысасыздар. Ал мен іздеймін, мүмкін бірдеңе тауып қалармын". Бірақ Кеңес үкіметі өтінішті қанағатсыз қалдырды 12. Ағылшындық Лесли Уркварттің сәуегейлігі сандырақ боп шықты. 1929 жлы 2 тамызда КСРО Еңбек және қорғаныс кеңесі Түсті металл өнеркәсібін дамытудың перспективалары туралы қаулы қабылдады. Сол жылы-ақ Балқаш өңірінде мойын бұрғылау мұнаралары барлау жұмысын бастап кеткен болатын 13, 32 б...
Балқаштың солтүстік және солтүстік-батыс жағалауындағы күміс, қорғасын кендеріне ең көп өтінімдер Қарқаралы миллионері Хамидолла Бекметовтен болды. 1880 жылдары оған бірнеше жұмыс істеп тұрған кеніштер тиесілі болды. Олардың ішіндегі ең үлкені Гүлшат, онда белгілі геолог А.Сборовскийдің деректері бойынша 1884 жылдан 1891 жылға дейін 953 тонна күміс, қорғасын кендері өндірілді. 1885 жылы X.Бекметов Гүлшадта қарапайым зауыт салады. Онда 14 адам, тек жаз айларында жұмыс істеді. Олар қара қорғасыннан күміс алу үшін бір шағылыстырғыш пешке, бір шахтада қызмет етті. Онда 7 пұт күміс және 883 пұт қорғасын балқытылды. Кәсіпорынның тиімсіздігіне байланысты X.Бекметов 1887 жылы кенді және зауытты консервациялауға қойды, көп ұзамай Павлодарлық көпес А.И.Деровқа сатып жіберді. 1889 жылы А.И.Деров Балқаш көлінен 90 шақырым жерде Жетікоңыр шатқалында тағы бір күміс қорғасын зауытын құрады. Бұл жерде өндіріс өте қарапайым болды: 49 адам жұмыс істеп, 32 килограмм күміс және шамамен екі тонна қорғасын балқытылды. А.И.Деров Гүлшат зауытында 1890 және 1892 жылдары кен балқыту істерін жүргізді.
1928 жылы Балқаш көлінің солтүстік жағалауына Ленинградтан геологиялық барлау партиясы келді, оны инженер-геолог Михаил Русаков басқарды. Ол Солтүстік Балқаш маңындағы мыстың шоғырларына алғашқы барлау жүргізді. Экспедиция кен орнының бай кен қоры бар екенін дәлелдеп, оның базасында мыс балқыту зауытын құруға болады деген шешімге келді. М.П.Русаков Ленинградтағы геологиялық комитетіне жеделхат ретінде хабардар етті: ...Балқаш көлінің маңынан аса қуатты Коңырат мысты-порфир кен орны ашылды. Халық Шаруашылығы Жоғарғы советінің предсадателі В.В.Куйбышев бұл жаңалықты ВКПб ХVІ съезінің делегаттарына хабарлады. Көп ұзамай Қонырат кен орнын игеру қолға алынды. 1931 жылдың қазан айында "Прибалхашстрой" басқармасы құрылды. Оның басты міндеті мыс балқыту комбинатының құрылысы болды 5, 5 б.. Коңырат кен орнын игеруі Солтүстік Балқаш маңындағы ауылды мекендерді өмірге әкелді. Олардың базасында түсті металлургия өсті. Балқаш қаласы мен Қоңыратта жұмысшы кенттері пайда болды. Ұлы Отан Соғысы кезінде майданға жеткізілетін әрбір 6-шы оқ Балқаш мысынан құйылған.
Келесі бөлік Солтүстік Балқаш өңірінің табиғи аймақтары экспозициясы. Солтүстік Балқаш маңы Орталық Қазақстан шеңберінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Төлеубай Гүлнұр Думанқызы
БАЛҚАШ ҚАЛАЛЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ: МӘДЕНИ ЖӘНЕ АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В041900 - Музей ісі және ескерткіштерді қорғау мамандығы
Алматы 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БАЛҚАШ ҚАЛАЛЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ: ТАРИХЫ, ТАҚЫРЫПТЫҚ БӨЛІМДЕРІ
0.1. Музейдің қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
0.2. Музейдің тақырыптық залдары мен оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
ІІ МУЗЕЙДІҢ МӘДЕНИ ЖӘНЕ АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. Музейдің ғылыми-зерттеу жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2. Музей көрмесі - ағартушылық жұмыстың басты түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3. Көпшілік-ағарту жұмыстарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Музей - ғылыми, тарихи-мәдени орталық. Өлкенің тарихынан сыр шертетін, өткен мен бүгінді жалғастыратын бірден бір мәдени мекеме. Қазақстанда алғашқы музейлердің қалыптасуы ХІХ ғасырдың басынан, нақтырақ айтсақ 1830 жылдардан бастау алады 1, 7 б.. Қазақ жерінде ашылған алғашқы музейлер тарихи-өлкетану музейлері еді. Қазіргі таңда ел аумағында 200-ден астам әр түрлі профильді қамтитын музейлер бар. Ұлы Дала өркениетінің алтын бесігі қасиетті Сарыарқаның бел ортасына орналасқан Қарағанды облысы еліміздегі тек территориясының көлемі жағынан ең ірісі болып қана қоймай, әрі оның кең жазира қойнауындағы ескерткіштерінің санымен де, осы ескерткіштердің еліміздің тас дәуірінен бастап қазақ этнографиялық кезеңінің тарих архивына түпкілікті тапсырылған ХХ ғасырдың 20-30 жылдарына дейінгі аралықтағы кең диапазондағы тарихи даму жолдарын айшықтайтын сан-алуандығымен де әйгілі. Қарағанды облысы бойынша жергілікті маңызы бар, тарихи және мәдени ескерткіштердің жалпы саны 2017 жылғы дерекке сүйенсек, 1538 бірлікті құрайды . Соның ішінде: археологиялық ескерткіштер саны 1081 бірлік; қала құрылысы мен сәулет ескерткіштері - 427 бірліктен; ансамбльдер - 30 бірлікті құрайды екен 2, 6 б..
Өлкетану тарихының ғылыми-жинақтау мен насихаттаудың бірден-бір ордасы болып табылатын тарихи-өлкетану музейлерінің алдындағы мақсат пен міндеттер, осы, сайын дала тұрғындарының сан мыңдаған жылдар белесіндегі әлеуметтік-мәдени шығармашылығының асыл жауһарлары ретінде ұлтымыздың ғана емес, жалпыадамзаттық өркениеттің ұлы жетістіктерінің қатарына жататын ескерткіштерді ұлтымыздың рухани азығына айналдырып, жаһандану заманының талабына сай пайдалану жолдарын іздестіру мен іске асыру болып табылады.
Қарағанды облысы, Балқаш қаласында орналасқан Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі - өзіндік тарихы бар, қаланың даму тарихымен тікелей байланысты, қала тарихының тірі куәсі болып табылатын ерекше музейдің бірі. Музей қоры тас ғасырынан бастап өлкенің қазіргі уақытқа дейінгі тарихын қамтитын жәдігерлерден тұрады. Музей қоры бай, әрі сан алуан. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі облыс көлемінде айрықша маңызға ие музейдің бірі болып табылады. Тіпті, музейдің 49 жылдық тарихы бар. Сондықтан, музейдің тарихы мен даму жолын, бүгінгі күнгі даму жағдайын білу де маңызды. Ол үшін музей туралы мәлімет беретін деректерді қарастырған жөн. Бірақ ондай еңбектер жоқ, бар болсада музей туралы деректер музей сайтында, және қалалық кітапханада , архив құжаттарында ғана жалпы шолу ретінде ғана берілген. Осы дипломдық жұмысты жазу барысында музей туралы толық мәлімет беріледі. Бұл тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Дипломдық зерттеудің өзектілігінде көтеріліп отырған мәселе Елбасының Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласында қазіргі жаһанданудың тайталасқа толы заманында еліміздің мүддесі мен мұратын қорғауға қабілетті біржақты мықты кәсіби мамандар ғана емес, ұлттық мәдениетіміздің нәрімен сусындаған рухани интеллектуалдық деңгейі жоғары азаматтық ұстанымы бар тұлғаларды тәрбиелеп, қалыптастыру мәселесінің күн тәртібіне қойылуынан бастау алады. Әрі осы мақсатқа қол жеткізудің басты тетігі мен жолы да жолдау барысында көрсетілді, ол - әр қазақстандық азаматтың ең алдымен кіндік қаны тамған кіші отанының, яғни туған өлкесінің тарихын бойыңа сіңіріп өсуі. Ол үшін арнайы мемлекеттік Туған жер бағдарламасының концептуалды бағыт-бағдарының жобасы да көрсетілді: ол - өлке тарихын терең білу 3. Отандық тарихты, оның алғашқы баспалдағы өлкетанушылықтан бастау, тарихи білімді азаматтық санаға айналдырудың ең төте жолы. Өйткені, мектептегі өлкетанушылықтың ерекшелігі, ең алдымен, оның жоғары идеялылығы мен ізденістік-зерттеушілік бағытында болып табылады. Өлкетану оқуларының нәтижелілігі әрине, оны жүргізуші ұстаздардың немесе жетекшілердің біріншіден, жергілікті тарихи материалдарды терең білуіне, екіншіден, өлкетану материалдарын тарих сабақтарында тұрақты пайдалану мен сынып және мектептен тыс шараларын өткізудің әдістемелік бағытын түрлендіру арқылы олардың білімдік тиімділігіне қол жеткізуіне, үшіншіден, барлық шараларды ғылыми негізделуіне байланысты нәтижесін көрсетіп отырады. Сонда ғана оқушылар өлке тарихын үлкен отандық тарихтың ажырамас бөлшегі ретінде танып білуге қызығушылығы артады. Солай саналарында қалыптасу арқылы заманауи көзқарастағы отаншыл азамат болып қалыптасады. Осы жалпы мемлекеттік маңызы бар бағыттағы білімдік, мәдени-ағартушылық маңызы бар шаралар Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің жұмыс жоспарының тізімінде ерекше орынға ие.
Сонымен қатар, Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың 2019 жылы 2 қыркүйекте Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты жолдауында мәдениет қызметкерлері, оның ішінде музей қызметкерлеріне көп көңіл бөліну керектілігі айтылды 4. Қоғам алдында тұрған басты мәселе музейлерде музей ісі мамандығын тәмамдаған мамандардың музей саласына емес, басқа салаға кетуінің бірден бір себебі жалақының аз болуы. Музей ісі мамандығы еліміз бойынша екі жоғарғы оқу орнында оқытылып келеді. Соның бірі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті. Музей мамандарының жалақысы аз болғандықтан бұл мамандықта оқитын студенттер саны жыл сайын азайып барады. Қасым-Жомарт Кемелұлы осы музей саласында нағыз музей мамандары отыруы үшін 2025 жылға дейін музей қызметкерлерінің жалақысын көтеруді тапсырды. Бұл жолдау музей қызметкерлерінің болашаққа деген серпілісін білдіретін жаңа бастама болып табылады деген сенімдеміз.
Музей қызметінің ғылыми-танымдық, ағартушылық қызметінің негізгі тұтынушылары әрі әріптестері ол әрине, ең алдымен мектеп оқушылары мен колледж студенттері болып табылады. Музей ұжымы мен қаланың орта білім және орта кәсіптік білім беру оқу орындарымен білімдік-тәрбиелік мақсаттағы жұмыстары осы күнге дейін жалғасып келеді. Әр жыл сайын осы біріккен өлкетанушылық жұмыстардың нәтижесі мектеп оқушыларының ізденіс топтары арасындағы Жас шежіреші, колледж студенттері арасындағы Бабалар мұрасы - халық қазынасы білімділік сайыстары арқылы жыл соңында қорытындыланып келеді. Осы біріккен ізденіс жұмыстарын жүргізуде музей ұжымы жетекші ұйым ретінде жас ізденушілердің зерттеу жұмыстарына қажетті деректік-тарихнамалық материалдардың қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін Қарағанды облысының территориясындағы тарихи-мәдени ескерткіштерінің бірнеше тізімін жасау мақсатында Қарағанды облысының тарихи-мәдени ескерткіштері ақпараттық - анықтамалық мазмұндағы ғылыми-көпшілік жинағын құрастырды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі 49 жылдық тарихы бар, Кеңес заманында ашылған, көп музейлермен салыстырғанда бай қорына қарамастан, бұл қалалық тарихи-өлкетану музейі бұрын соңды зерттелмеген. Музейдің қоры қаншалықты бай болсадағы, қаланың кішілігі және арнайы музей ісі мамандығын тәмамдаған мамандардың болмауынан музей тарихы толығымен зерттелмеуде. Сол себепті, диплом жұмысын жазу барысында музейдің архивтік құжаттары мен музейдің басты сайты пайдаланылды.
Сонымен қатар, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің ең алғашқы директоры Сардарбекова Куляш Ыбыжановнаның (1972-1985) өлке тарихы, музей экспонаттары, музей тарихы туралы жазған мақалаларын көреміз. Сардарбекова Куляш 300-ден астам өлке тарихы туралы аймақтық, облыстық және республикалық баспаларда жарияланған мақалалардың авторы. Музей тарихы жөнінде 1998 жылы Балхашский рабочий газетінде (№80) О чем говорят экспонаты тақырыбында жазған мақаласы музейдің құрылу тарихынан сыр шертеді.
Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейін шетелдік Discovering Kazakhstan бағдарламасы 2015 жылы келіп, бейнетаспаға түсіріп, отандық Kazakh TV телеарнасында қазақ тілінде аударылып көрсетілген болатын. Discovering Kazakhstan бағдарламасы бұл Қазақстан аумағы бойынша қазақтың тұрмысы мен салт-дәстүріне, мәдениеті мен тамаша ландшафтына, тарихи орындары мен сәулет өнері туындыларына деген Джоннатан Ньюелдің авторлық көзқарасы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты. Музей - өткен мен бүгінді жалғайтын тарихи көпір. Елдің бай тарихы музейлерде сақтаулы. Болашақ ұрпаққа тарихтан сыр ақтарып, өткенді көз алдына келтіретін мәдени ошақ. Сол музейлердің қоғаммен байланысы, мәдени және ағартушылық қызметтерін айқындау парыз. Бүгінгі күнде, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі аймақтық дәрежедегі маңызды мәдениет ошақтарының бірі бола отырып, қаладағы мәдени өмірдің негізгі орталығы болып табылады.
Диплом жұмысын жазудағы басты мақсат: еліміздегі көптеген тарихи-өлкетану музейлерінің кең түрде зерттелмеуі себепті, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің тарихын, қоғамда алатын орнын зерттей отырып, қоғаммен байланысын, музейдің мәдени-ағартушылық, тәрбиелік және білім беру мақсатында атқарып жатқан шараларын анықтау;
Музейді әлеуметтік институт ретінде қарастыра отырып, мақсатымызды жүзеге асыру барысында қойылатын негізгі міндеттер:
oo Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің тарихын, тақырыптық залдарын зерттеу;
oo музейдің мәдени қызметтерін, қоғамда алатын орнына тоқталу;
oo музейдің ағартушылық қызметін ашып көрсету;
oo музейдің ішіндегі үйірмелердің маңызын айқындау;
oo музейдің қазіргі таңда атқарып жатқан іс-шараларына тоқталу;
oo музейдің пандемия кезіндегі атқарған жұмысын көрсету;
oo музейге болашақ музей қызметкерлерін тарту жолдарын ұсыну;
Диплом жұмысының деректік негізі. Жоғарыда айтылғандай, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі осы уақытқа дейін зерттелмеген. Сондықтан, дипломдық зерттеу жұмысы музей қызметкерлерінің жергілікті мерзімді басылымдарға жариялаған мақалаларынан, жыл сайынғы жазылып отыратын есептік ақпарлары мен қалалық архивтің, сонымен қатар, зерттеудің негізгі нысаны болып табылатын Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің архивтік құжаттарынан тұрады.
Және, осы дипломдық жұмысты жазу барысында музейдің басты электронды сайты мен музейдің әлеуметтік желілеріндегі атқарылған іс-шаралар есебі қолданылды. Музейдің электронды сайтында музейдің қысқаша жазылған бүгінгі күнге дейінгі тарихы, музей залдары, сөрелерге қойылған экспонаттары, музейдің ғылыми-қор жұмысы жайында мәліметтер келтірілген.
Сонымен қатар, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі әлеуметтік желілерде, оның ішінде Instаgrаm, Facebook, YоuTubе желілерінде өте белсенді. Әр аптада үш рет өлке тарихына қатысты тұлғалар жайында және музей қорынан ақпараттар жарияланып отырады. Сондай-ақ, музейде өткен іс-шаралардың, үйірмелердің атқарған есебі желі қолданушылары үшін қолжетімді.
Негізгі дереккөздердің бірі ретінде саналатын музей қызметкерлерінің жергілікті мерзімді басылымдарға, оның ішінде Пульс, Балқаш жұмысшысы, Балхашский рабочий, Балқаш өңірі, Северное Прибалхашье атты газет, журнал басылымдарына жазған мақалалары диплом жазу барысында пайдаға асты.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері зерттеудің негізгі нысаны ретінде алып отырған Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің алғаш ашылған күнінен бастап, осы уақытқа дейінгі музейде жүргізіліп жатқан іс-шаралар мен үйірмелердің атқарған соңғы бесжылдық (2017-2021жж.) есептерін қамтиды.
Және, Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің хронологиялық шеңберін екі кезеңге бөліп қарастырсақ болады. Бірінші кезең, музейдің алғаш іргесі қаланған уақыт, яғни 1970 жылдан бастап 1991 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең музейдің қалыптасуы, музей ғимаратының құрылысы, музей қорын жинақтау сияқты атқарылған іс-шаралардан тұрады.
Екінші кезең, еліміз тәуелсіздік алған күнінен бастап, осы қазіргі уақыт аралығын қамтиды. Бұл кезеңде сонымен қатар, кешегі пандемия кезіндегі музейдің атқарған мәдени-ағартушылық жұмыстары көрсетіледі.
Зерттеудің әдістері. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында негізінен дәстүрлі зерттеу әдісі қолданылды. Яғни, дәстүрлі зерттеу әдісі аясында: тарихи мәліметтерді анықтау, анықталған тарихи деректерді жүйелеу, ғылыми деректерді жүйелеу, статистикалық мәліметтерді пайдаланып, отандық тарихи-өлкетану музейлерімен салыстыра отырып зерттеу сияқты әдістер қолданылды. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің атқарып келе жатқан жұмыстарын насихаттау, түсінік беру, болашақта жүзеге асырылуы тиіс қызметтердің нәтижелерін болжау әдістері мен ғылыми деректердің жиналуы, оларды жүйелеу, талдау, жұмысқа баға беру кезінде жалпыдан жекеге қарай, яғни, индукциялық зерттеу тәсілі қолданылды. Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздемесі музей туралы зерттеулер мен ғылыми еңбектер, және тарихи-өлкетану бағытында жазылған ғылыми көпшілік жинақ болып табылады.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Бұл зерттеу жұмысы Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі туралы жазылған ең алғашқы зерттеу жұмысы болып табылады. Зерттеу жұмысы барысында музей туралы деректер жүйеленіп, сараптама жасалынды. Музей қызметкерлерінің жергілікті мерзімді баспаларға жазған мақалаларына талдау жасалынып, музейдің даму тарихы толығымен жазылды. Сонымен қатар, музейді әрі қарай дамыту, келушілер санын арттыру, музей қызметін жетілдіру мақсатында ұсыныстар жасалды. Музейдің мәдени және ағартушылық қызметінің, оның ішіндегі қоғаммен жұмысына, келушілердің әлеуметтік және психологиялық күйлерін зерттеу арқылы музейді жабдықтауына, әр түрлі сатыдағы музей келушілеріне экскурсия, лекциялар жүргізу, музей ішінде үйірмелердің жұмыстарына баға берілді. Музейге болашақ музей мамандарын тарту жолдары ұсынылды.
Музей экспозициясы, музейдің залдары қазіргі заманға сай емес жабдықталған. Музейде заманауи сенсорлы киосктер, ақпараттық сенсорлы қондырғылар жоқтың қасы. Егер музей қазіргі заманға сай жабдықталса, музейге келуші жас буын өкілдері көп болар еді.
Сонымен қатар, музейдің туристік маршрутынан бөлек, Балқаш қаласына қонаққа келген туристтерге туристік маршрут ұйымдастыру қолға алынды. Жыл сайын Балқаш көліне келетін туристер саны көбеюде. Қазіргі таңда көл аумағында әр түрлі демалыс орындары салынған. Демалысқа келген туристтердің барлығы Балқаш қаласы арқылы өтеді. Ендігі алда тұрған басты мақсат сол туристерді музейге тарту жобасы. Ол жоба туристік маршрутты ұйымдастыру арқылы жүзеге асатын болады. Туристтер тек демалып қана қоймай, өлке тарихымен, қалалық тарихи-өлкетану музейімен де танысып кетуге жағдай жасалынуда.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан: 1-ші тарау 2 бөлімнен, 2-ші тарау 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан, қысқартылған сөздерден тұрады. Әр тарау жұмыстың мазмұнын толық ашуға бағытталған.
І. БАЛҚАШ ҚАЛАЛЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІ: ТАРИХЫ, ТАҚЫРЫПТЫҚ БӨЛІМДЕРІ
1.1. Музейдің қалыптасу тарихы.
Балқаш қаласы - Балқаш көлінің жағалауында орналасқан өндірісті қала. Қала 1937 жылы Прибалхашстрой кентінің базасында құрылған 5, 3 б.. Биыл қалаға 85 жыл толып отыр. Балқаш қаласы республикамыздағы түсті металлургияның ең маңызды орталығы болып табылады. Қалада тек қана бір тарихи-өлкетану музейі бар.
Балқаш қаласының тарихы көркем бейнелі полотнолармен жазылған сирек қалалардың қатарына жатады. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі 1970 жылы комсомолдар мен алғашқы құрылысшылардың ұсынысы бойынша құрылды. Музей 1973 жылдың 25 қыркүйегінде алғашқы келушілерін қабылдап, бұл күн музейдің ресми ашылу күні болып саналды 6, 148 б.. Ең алғаш музей құру идеясы 1966 жылы қалыптасқан болатын. 1966 жылдың наурыз айының 13 жұлдызында бірінші қалалық үш ұрпақты комсомолдардың кездесуі негізінде қалалық тарихи-өлкетану музейін ұйымдастыру жөнінде шешім қабылданды. Сол негізде 1969 жылы желтоқсан айының жиырма тоғызы күні - Балқаш қаласында өлкетану музейінің құрылуы жөнінде ҚазКСР мәдениет Министрлігінің бұйрығы жарияланды 7.
Музей құру туралы ұсыныс тасталғаннан кейін, ең маңызды сұрақ туындады. Ол сұрақ: Музей қандай болуы керек?. Бұл сауалға ең алғашқы қала құрушылары мен қала қоғамы бірауыздан, негізгі қоры қаланың тарихынан сыр шертетін, түпнұсқа материалдардан құралған, комбинат тарихы мен қаланы, оның атақты адамдарымен, табиғатымен таныстыратын тарихи -өлкетану музейі құрылсын деген шешімге келіп тоқтады 7.
Музейдің негізгі экспонаттары болып, рудалардың түрлері, ең алғашқы ерітілген мыстардың қалыптары, ең алғашқы комбинат қызметкерлерінің еңбектері, комбинаттың шығарған өнімдері мен көлдің байлығы есептелді. Әр осындай экспонаттардың артында ұлы тұлғалардың тағдыры, олардың қаланың өркендеуіне қосқан үлестері туралы айтылады 7.
Музейдің ғимараты ретінде 1970 жылы - жиһаз дүкенінің ғимараты музейдің иелігіне беріліп, Т.К.Самбуренко бастаған музейді ұйымдастырушылар музейдің тақырыптық-экспозициялық жоспарын жасады. Арнайы комиссия құрылып, кадр мамандар іріктелді. Оның құрушысы болып Петр Николаевич Еремеев есептеледі (1970-1972). Музейдің алғашқы директоры Сардарбекова Куляш Ыбыжановна (1972-1985). Сардарбекова Куляш 300-ден астам мақалалардың авторы. Музейдің аяққа нық тұрып кетуіне ерекше үлесін қосқандардың бірі.
Осылайша музей қалыптасып, 1973 жылы ең алғашқы көрермендеріне есігін ашқан болатын. Музейдің ең бірінші экспозициясы: Солтүстік Балқаш өңірінің тас суреттері және палеолит, неолит кезеңінің материалды мәдениеті тақырыбында ұйымдастырылған болатын. Мәскеу, Ленинград, Алматы қалаларының ғылыми қызметкерлерімен музей қызметкерлерінің бірлесе атқарған жұмыстарының нәтижесі ретінде ұйымдастырылып, қала халқына ұсынылды.
Музейдің даму тарихының хронологиялық шеңберін екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Бірінші кезең музей ашылған күннен бастап, еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі аралығын қамтиды. Төменде музейдің тәуелсізік алғанға дейінгі даму тарихын хронологиялық тәртіппен ұсынар болсам:
1975 жыл 7 мамыр - Солтүстік Балқаш өңірінің табиғаты және Балқаш Ұлы Отан соғысы жылдарында бөлімі ашылды.
1975 жыл 6 қараша - Балқаш бірінші бесжылдықта бөлімі ашылды.
1977 жыл наурыз - Қазақстан компартиясының бірінші хатшысы - Д.А. Қонаев музейде қонақта болды. Д.А.Қонаевтың назарын ерекше аударған Балқаш бірінші бесжылдықта залында тұрған 30-жылдар экспозициясы еді. Д.А:Қонаев экспозицияда Балқаштан шыққан мыстың ең алғашқы 1938 жылы алынған қорытпасын көріп, Сіздер бұны қайдан алдыңыздар? Бұл Балқаш мысының бастамасы еді, біздің жұлдызды сәтіміз деп таңданысын жасырмады 7.
1978 жыл қазанның 26-сы - БЛКЖО-ның 60 жылдығына орай 700 жәдігерден тұратын көрме ұйымдастырылды. Көрмеге Қазақстанның БЛКЛО ОК - ның бірінші хатшысы К. Сұлтанов келді.
1980 жыл 1 шілде - музей ұжымы Әкелер даңқы жолымен VІІІ республикалық комсомолдар слетін өткізуге қатысты.
1982 жыл шілденің 27-сі - 1946 -1961 жылдардағы Балқаш шығармашылық залы ашылды.
1982 жыл шілденің 28-і - ҚазКСР мәдениет Министрлігінің орынбасары музейде қонақта болды .
1983 жыл 17 желтоқсан - Өлкедегі кеңестік биліктің құрылуы және нығаюы. 1917 - 1925 ж. залы ашылды 8, 3 б..
1988 жыл сәуір - Балқаш қаласының 50 жылдығына орай, насихаттаудағы белсенді жұмысы үшін Балқаш қалалық тарихи - өлкетану музейі Жезқазған облыстық кеңестік еңбекшілердің атқарушы комсомолының Құрмет грамотасымен марапатталды.
1988 - 1991 жылдар - экономикалық өтпелі кезеңдерде музей өзін қамтамасыз ететін қаржының тапшылығынан консервация жағдайында болды. Сол уақыттың негізгі проблемасы музейді және оның қорын сақтап қалу болатын 8, 4 б..
Жоғарыда музейдің даму тарихының хронологиялық шеңберін екі кезеңге бөліп қарастырған болатынбыз. Музейдің екінші кезеңі, еліміз тәуелсіздік алған күннен бастап, бүгінгі күнге дейінгі даму тарихына арналады. Осы уақыттар аралығындағы даму тарихын хронологиялық тәртіппен ұсынар болсам:
1991 жылы - Тәуелсіздіктің алғашқы жылы музей жұмысы толық тоқтатылып, музей қызметкерлері алдында жалғыз міндет оның қорын сақтау болып қалды.
1992 жылы - Алматы қаласындағы Казреставрация мемлекеттік мекемесінің күшімен жөндеу, қайта құрылымдау жұмыстары болды.
1996 жылы 16 мамырда - жаңартылған экспозициялық кешендер ашылды.
1997 жылы - Балқаш қаласының 60 - жылдық мерейтойына орай музей қызметкерлері Балқаш қаласы мен Қоңырат кешенінің алғашқы құрылысшылары жайлы музей қорын толтыру мақсатында көлемді ізденіс жұмыстарын жүргізе отырып Ағайынды Мусиндер, Қаланың құрметті азаматтары тақырыбы бойынша А.Оганесянның, А.Мұстафиннің, Н.Абуғалиевтың, И.Бредюктің - барлығы 6 жаңа экспозициялық кешендерді құрылымдалды 8, 5-6 бб..
1998 жылы - Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінде республикамызға танымал шығармашылық тұлғалар мен Кеңес Одағының екі дүркін батыры Талғат Бигелдинов, 1996 жылғы Атланта олимпиадасының жеңімпазы В.Жиров қонақта болды.
1999 жылы - музейдің қоғамдық кеңесі құрылды. Осы жылы тұңғыш рет өлке тарихы мен этнография білгірлерінің Жас шежіреші сайысы өз жұмысын бастау алған болатын. Қазақ халқының мәдениеті, этнографиясы мен дәстүрінің жарқын бейнесі ретінде осы жылғы Наурыз-99 мерекелік шеруін музей ұжымы ұйымдастырып, қала көшелері мен алаңда өткізілген Керуен театрландырылған көрінісі болып өтті.
2003 жылы - отбасылық абонемент бойынша қызмет көрсету әдісі енгізілді, ол бойынша Балқаштықтар музейге отбасымен, қонақтармен немесе шағын топпен келіп таңдаған тақырыптары бойынша экскурсияға тапсырыс бере алады. Өлкетанушылық жұмысын насихаттау үшін тұрақты түрде өлкетанушылық оқулары енгізілді 8, 6 б..
2004 жылы - Музей қызметкерлерінің күшімен академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның туғанына 100 жыл толуына орай Ақтоғай ауданының территориясына экспедициялық жұмыс ұйымдастырылды.
2005 жылы - Жаңа Балқаш қаласының экономикалық - әлеуметтік дамуы экспозициялық кешенін құрылымдау жұмыстары басталды. Музейді қаржыландыру облыс бюджеті есебіне көшіріліп, қызметкерлердің жалақысы, коммуналдық қызмет төлемдері толығымен облыс бюджеті есебінен өтелді.
2006 жылы - құрылымдануы басталған Балқаш қаласының әлеуметтік экономикалық дамуы атты экспозициялық кешенінен басқа Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары және Солтүстік Балқаш өңірінің музыкалық өнері мен мәдениет қайраткерлері атты экспозиция құрылымдары ашылды. Музей қызметкерлері Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеттің археологиялық-этнографиялық экспедициясының жұмысына қатысты.
2007 жылы құрылған Балқаш - Іле басейнінің Қызыл кітапқа енген жануарлары мен өсімдіктер әлемі панносы экспозициядан орын алып, келушілердің ең қызыға тамашалайтын орнына айналды 8, 7 б..
2008 жылдың 18 мамыр мен 25 тамыз аралығында Ә. Марғұлан атындағы археологиялық институт РМҚК мен музей қызметкерлері бірлесе отырып, Бектауата территориясындағы біздің заманымызға дейінгі ІІІ ғасырларға жататын мұртты қорғандар археологиялық ескерткіштеріне қазба жұмыстары жүргізіліп, сызбалары жасалып, бейне және фотосуреттерге түсірілді. Нәтижесінде зерттеу обьектісі ретінде таңдалып алынған қорымда 30-дан аса қай кезеңдерге жататын ескерткіштер бар екендігі және олардың негізгісі сақ дәуірінің тас қорғандары, ал бірнешеуі қола дәуіріне жататындығы анықталды. Қазба жұмыстарының нәтижесінде алтын сырға, қыш құмыралар, моншақтар табылды. Қолға түскен деректердің ең құндыларының бірі бас сүйегінің желкесінде екі тесігі бар әйел адамның мәйіті болып табылады.
2011 жылы - Солтүстік Балқаш өңірінің петроглифтері мен монументальдық архитектуралық ескерткіштері тақырыбының аясында Ақтоғай ауданы Орта - Дересін ауылдық округ территориясында орналасқан ХІХ - ХХ ғасырдың бас кезіне жататын қазақ даласы бойынша кең тараған монументальдық ескерткіштерге экспедициялық ізденіс жұмыстары жүргізіліп, нәтижесінде Шамбұлай, Серік, Балажан, Айыртас ауылы маңындағы аймаққа тән емес ескерткіштердің түрлері анықталып, фото, бейнетаспаларға түсіріліп, библиографиялық көрсеткіштер, деректер жинақталды 8, 8-9 бб..
2017 жыл - Туған жер концептуалды бағдарламасы негізінде үйірмелер ұйымдастыру ісі қолға алынды. Бүгінде музей қабырғасында тұрақты өткізіліп келетін Жас археолог үйірмесі, Парасат дебат клубы, Жас суретші үйірмелері соның дәлелі болып табылады.
Міне, жоғарыда айтылғандай Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейінің тарихы осылай. Қазіргі таңда музей өз күшімен дамып келеді, музей қызметкерлері қалалық музейдің дамуына өз үлестерін қосуда барынша еңбек етуде. Тіпті музей қорын жинау барысында қызметкерлер арнайы мерекелерде, мысалы, Наурыз мерекесінде музей қорынан этнографиялық жинақтарды қала халқына көрсету арқылы, қалалықтардан музейге этнографиялық жинақтарды музейге табыс етуге шақырады. Осындай акциялар арқылы музейге жаңа экспонаттар түсіп отырады. Дәл мұндай акция ұйымдастыруларының себебі, музей бірнеше жылдан бері өз-өзін қаржыландырып келеді. Музейге мемлекеттен қор сатып алуға қаражат бөлінбегеніне ұзақ уақыт болған. Соған қарамастан, музей қызметкерлерді қалалық музейдің қорын толықтыруда, қор жинауда өз үлестерін аянбай қосуда.
1.2. Музейдің тақырыптық залдары және оның мазмұны.
Бүгінгі күнде Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі аймақтық маңыздағы мәдениет ошағы бола отырып, қаладағы мәдени қызмет көрсету мекемелерінің арасындағы қайталанбас өз орны бар орталықтарының бірегейі болып табылады. Оның қорында 49 мыңнан аса құнды экспонаттар жинақталған (49141 экспонат, 2021 ж. есеп бойынша). Оның негізгі қорында - 36086 жәдігер болса, көмекші қорда - 13045 бірлік бар. Балқаш қалалық тарихи-өлкетану музейі комплексті музей болып табылады. Музей үш негізгі профильдік бағытта (тарихи, ғылыми және этнографиялық) жұмыс жүргізеді, сондықтан да оның ұйымдық құрылымы, қор құрамы және жалпы қызмет мазмұны осы өзгешеліктеріне сай болып келеді. Бүгінгі музейдің экспозициялық құрылымы - бұл Солтүстік Балқаш өңірінің тарихын сипаттайтын 4 тақырыптық залдан тұрады:
* Табиғат және экология залы - Жердегі өмірдің даму шежіресі, Балқаш өңірінің жануарлары мен өсімдіктері дүниесі, жер қойнауындағы қазба байлықтарының үлгілері экспозициядан орын алған.
* Археология залы - тас, қола, ерте темір дәуірілеріндегі сирек кездесетін көне заман жәдігерлерінің түпнұсқалары: тасқа қашап салынған сурет, қыш ыдыстар, түркі заманындағы тас мүсіндерді көруге болады.
* Этногарфия және тұрмыс залы - көшпелі қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылған ұзақ жолы, дәстүрлі тіршілік қалыбы, көне көз жәдігерлер тізілімінің көрінісі арқылы бейнеленген экспозиция болып табылады.
* Қазіргі заман тарихы залы - Солтүстік Балқаш өңірінің индустриалды игерілуінің, Балқаш қаласының іргетасының қаланып, даму жолы құжатталған ақпараттардан тұрады 8, 10 б..
Өлкетану және тарихи-мәдени құндылықтарды қорғау музей жұмысының басым бағыттары болып есептелгенмен, музей қорын білімділік-танымдық, тәрбиелік мақсатта пайдалану да оның қызметінің өзекті бағыттары болып табылады.
Табиғат және экология залы төмендегі экспозицияларды қамтиды:
oo Жердегі өмірдің даму шежіресі диорамасы. Геохронологиялық карта;
oo Балқаш көлі. Балқаш қөлінің өңтүстік жағалауының флорасымен фаунасы;
oo Балқаш көлінің ихтиофаунасы. Балық өндірісі экспозициясы;
oo Орталық Қазақстанның палеонтологиялық жәдігерлері экспозициясы;
oo Солтүстік Балқаш өңірінің пайдалы қазбалары экспозициясы;
oo Солтүстік Балқаш өңірінің табиғи аймақтары экспозициясы;
oo Солтүстік Балқаш өңірінің флорасы мен фаунасы экспозициясы;
oo Бектауата - Солтүстік Балқаш өңірінің оазисі экспозициясы.
Залдың ең алғашқы экпозициясы: Жердегі өмірдің даму шежіресі диорамасы. Геохронологиялық карта. Бұл экспозициядан жердің ең алғышқы қалыптасу кезеңі көрсетіледі. Жердің шамамен жас шамасы 5 миллиард жылды құрайды. Жер беті бірнеше рет өзгеріске түсіп, қазіргі бейнесі қалыптасқан. Келушілерге жердің пайда болғаны туралы, одан кейінгі даму тарихы айтылады. Яғни, жер бетінде болған дәуірлер (архей, протерезой, палеозой, мезозой, кайнозой дәуірлері) туралы кең мәлімет беріледі. Өңірдің геологиялық тарихы біршама қызықты, бұл диормамада сол тарихтың негізгі сәттері көрсетілген.
Келесі экспозиция: Балқаш көлі. Балқаш көлінің оңтүстік жағалауының флорасы мен фаунасына арналған. Кез келген географиялық атау кездейсоқ пайда болмайды. Атаулар негізінен табиғи белгілеріне не болмаса орналасқан жерлеріне байланысты қалыптасады. Балқаш көлінің атауы да бірден бекітілмеген. ХІХ ғасырдың атақты неміс географы, саяхатшысы Александр фон Гумбольдт өзінің еңбегінде біздің дәуірдің басында Орта Азияға барған Шығыс саяхатшылары Балқаш көлін Си-Хай немесе Батыс Теңіз деп болжағандарын жазады. Бір қызығы, баварлық Бас штабының тарихи атласында көл осы атаумен 1855 жылы белгіленген. Орта Азия тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулати 1546 жылы "Тарихи-Рашиди" еңбегін аяқтады. Ол Орта Азия су айдындарын сипаттай отырып, ол Көкша-теңіз үлкен көлін көрсетеді. 1695 жылы орыс картографы Ремезов Барлық Сібір жерлерінің сызбасын құрағанда онда Балқаш көлін "Теңіз" деп аталғанын көрсеткен. "Балқаш" сөзінің тағы бір түсіндірмесін Семей Географиялық қоғамының мүшесі В. И. Сарычев 1926 жылғы еңбектерінің бірінде берді. Ол Солтүстік жағалаудағы қазақтар көлдің атауын "Балық" және "Аш" деген екі сөздерінің біріктірілуіне байланысты деп санайды. Көлемі бойынша Балқаш - Қазақстанның және жалпы Еуразияның ең ірі су айдындарының бірі. Көлдің көлемі оның деңгейінің ауытқуына байланысты тұрақты түрде өзгеріп отырады. Көлдің орташа ұзындығы - 640 километр, ең үлкен ені - 74 километр және, ең енсіз жері - 8,5 километр. Орташа тереңдігі 6-7 метр, максималды - 26-27 метр. Балқаш көлі - ағынсыз, ол Оңтүстік - Шығыс және Орталық Қазақстанның шөлейттері арасында орналасқан. Оңтүстіктен оның жағалауларына Сарыесік - Атырау шөлінің құмдары жақындап келеді, солтүстік жағынан қазақстандық ұсақ шоқылар аймағы орналасқан, батыстан Бетпақдаланың шөл даласы жанасады. Балқаштың өзіндік ерекшеліктерінің бірі - оның батыс (тұщы сулы) және шығыс (ащы сулы) болып екі бөлікке бөлінуі болып табылады. Көлге бес өзен құяды: оңтүстік жағынан - Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, солтүстіктен-Аягөз 10, 117 б..
Балқаш өңірі - шөл даланың ортасында орналасқан, Қазақстан табиғатының қызықты бұрыштарының бірі. Шөлді мекен мұнда Балқаш көлінің суымен қанады. Паннодан көлдің оңтүстік бөлігінің флорасы мен фаунасын көруге болады, ол құстарға бай мекен. Сондықтан бұрын оңтүстік жағалауды Құс базары деп атаған. Көлде мекендейтін 120-дан аса құс түрінің 12-і түрі Қызыл кітапқа енгізілген, оның ішінде қызғылт және бұйра бірқазандар, сұңқылдақ аққу, жалбағай және аққұйрық - субүркіт бар. Мұнда үйректің көптеген түрлері бар: суқұзғын - жарғақ қанатты құс. Бізқұйрық үйрек - әлемдегі көптеген елде мекен ететін және ең таралған үйректердің бірі. Ең сирек адамдардың қоныстанған жерінде - сұқсыр үйрек кездеседі. Бұл жерде XX ғасырдың ортасына дейін тұран жолбарысы мекендеген, ол қамыс нуында мекендейтін қабандармен қоректенген. Сонымен қатар, 1940-шы жылдары А.А.Слудскийдің күшімен Канададан әкелінген ондатрды көруге болады. Оңтүстік Балқаш өңірінің өсімдік әлемі шөлді - шалғынды және батпақты өсімдіктердің ерекше үйлесімі. Бұл - сексеуіл, жыңғыл, жусан, соран бұталары және т.б.
Өткен ғасырдың ең ірі зоологиялық жаңалықтарының бірі 1938 жылы Балқаш-Алакөл қазаншұңқырларының маңайындағы шағын кеміргіштің табылуы болды. 1930-шы жылдардың соңында бұл жерге алғаш рет зерттеу жүргізу үшін жас ғалым В.А.Селевиннің экспедициясы жіберілді. Ғалымдардың ашуы баялыш бұталарының шетінде бес кішкентай тышқанның табылуы болды, соның салдарынан табылған түр алдымен "Баялыш тышқаны" деп аталады. Бұл кеміргіштің тышқандармен туыстық ортақтығы өте аз. Оның алыс, бірақ, жалғыз туыстары, ол - ұйқышыл кеміргіш. Кішкентай тышқанды алғашқы ашушы Селевинияның құрметіне Селевиния деп қойды. Селевиния аңы - бұл тышқанның жергілікті реликтік түрі.
Балқаш көлінің ихтиофаунасы. Балық өндірісі экспозициясы. Балқаш өзінің су мекендеушілерімен танымал. Көлдің ерекшелігі - балықтың кез келген түрі сіңіп, өмір сүріп кетеді. Балқаш балық аулау өндірісінң тарихы КСРО-да өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап балық аулау кәсіпшілігінің дамуымен байланысты. Әртүрлі бағдарламалар аясында 1930 жылдардан бастап су айдынына жаңа балықтар түрін жіберу жүзеге асырылды және бұл көлдің жануарлар әлемі құрамының түбегейлі өзгеруіне әкелді. Балқаш ғылыми сынақтар үшін "полигон" ретінде қызмет етті. Көлде бағалы түрлер де өсірілді, оның ішінде эндемик балықтар да бар. Олар: Балқаш алабұғасы, Балқаш көкбасы, бір түсті салпыерін, дақты салпыерін. Балық кәсіпшілігі үшін су айдынының батыс бөлігі аса тартымды болып, орташа тереңдіктің арқасында тамаша жем базасы қалыптасты. Әкелінген балықтар жергілікті балықтар үшін жыртқыш болып, оларды жеп, олар жергілікті балықтардың түрін азайтты. 80-ші және 90-шы жылдары бұл балықтар жоғалу кезеңінде болды.
Балқаш жерінде балық кәсіпшілігі Кеңес билігі құрылғаннан кейін басталды. Балқаш көлінде 1929 жылға дейін балықты қармақпен аулау кең тарады, ал тормен аулау өте аз кездесті. 1930 жылы балық кәсіпшілігі құрылып және 17 балық артельдерімен мұнда балық зауыты ұйымдастырылып, су айдынының солтүстік жағасында Буырылбайтал балық зауыты қайта құрылды. 1931 жылы бүгінгі күнгі Балқашбалық АҚ кәсіпорынының негізі болған Бертіс балық зауыты құрылды. Балқаш көлінде балық өнеркәсібі осылай басталды. Соғыс алдындағы жылдары су айдынында "балықшы" мамандығы бойынша 2000-ға жуық адам жұмыс істеді. 1937 жылы Қиыр Шығыстан Балқашқа үш балықшы колхоздар қоныс аударды: "Достижение", "Посьет" және "Новый путь" 1930-32жж. 1940 жылы қаладан 7 шақырым жерде 1500 тонна сыйымдылығы бар тоңазытқыш салынды. Ал соғыс жылдары Балқашқа Мариуполь консерві зауыты көшіріліп, консервіленген балықтар шығарылды. Олардың шамамен 20 түрі 2003 жылға дейін өндірілген. Қазіргі таңда республиканы балықпен шамасынша қамтамасыз етіп отыр. Бертыс шығанағы Балқаш флотының балық аулау, ғылыми-зерттеу айлағы болып саналады. Сонымен қатар, ол демалушылар мен әуесқой балықшылар үшін де таптырмайтын жер. Борттағы тоңазытқыш камералары бар сейнер және плавбаза сияқты кемелермен көптеген жылдар бойы өнеркәсіптік деңгейде балық ауланды. Мұндай кемелер 1950-1960 жылдары және қазіргі күнге дейін тек қала қажеттілігі үшін ғана емес, бүкіл елдің мұқтаждары үшін балық өнімдерін өндірді.
Сонымен қатар бірінші залда Орталық Қазақстанның палеонтологиялық жәдігерлері экспозициясы орналасқан. Экспозицияда палеонтологиялық жәдігерлер: ежелгі флора және фауна іздерінің топтамасы ұсынылады. Палеонтология - жойылып кеткен өсімдіктер мен жануарлар және олардың тарихи даму заңдылықтары туралы ғылым 11, 298 б..
Геологтар мен геоморфологтардың айтуы бойынша Балқаш көлінің жасы 35000 жылды қамтиды екен. Бірақ, одан басқа да теориялар жеткілікті, мысалы, ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек, бұрын көлдің орнында үлкен теңіздің түбі болған. Бұны дәлелдейтін көрмеде көрсетілген түп нұсқа экспонаттар. Бұлар тас болып қатып қалған балықтың бөлшектері, жануарлардың, тістері, арқардың бас сүйегі, тас болып қатып қалған ағаш және тағы да басқа заттардан тұрады. Бұлардың жер бетінде пайда болған кездері ғылыми зерттеулермен анықталған. Бұлар осыдан 350-100 миллион жылдар бұрын пайда болып, біздің дәуірімізге дейін тас болып қатып қалған түрінде сақталып жеткен.
Солтүстік Балқаш өңірінің пайдалы қазбаларына тоқталар болсақ, Қарағанды облысы Қазақстанның теңдессіз минералды шикізатты аймағы болып табылатынын білеміз. Сондай ақ, облыстың жер қойнауы мыс, күміс, қорғасын тағы да басқа металлдарға бай. Палеозой дәуірінде Қазақстан байлық қазбаларының қалыптасуының шешуші рөлі анықталады: дәл осы палеозой дәуірінің девон мен карбон кезеңдерінде Қарағанды және Екібастұз тас көмір кен орындары, Қаратау жотасының қорғасын-мырыш кен орындары, Жезқазған және Қоңырат мыс-молибден кендері, Соколов - Сарыбай темір кен орындары, Қызылқұмдағы Мұрынтау алтын кен орындары қалыптасты. Пайдалы қазбалар, әсіресе әртүрлі металл кендері, негізінен каледон қатпарлау кезінде пайда болған. Қарағанды облысының көптеген пайдалы қазбалары (мыс, күміс, қорғасын және т.б. металдар) облыс аумағында жиі кездесетін "Ғажайыптар" деп аталатын кеннің ежелгі қалдықтарының іздері бұған дәлел бола алады. Қазба байлықтарының кейбір кен орындары 19 ғасырдың ортасынан бастап жиі пайдаланыла бастады. Құрамында металл кендері бар, әсіресе өсімдік жамылғысы сирек кездесетін облыстың оңтүстік бөлігінде жалаңаш жыныстардың жарқын бояулары көзге түседі. Аумақтың геологиясы бойынша терең білімдері болмаған кен іздеушілер үшін құрғақ климат жағдайында жаңбырлармен жуылмайтын мысты жасыл және көк, қорғасынды жосалармен және басқа да тоттықтармен боялған кендердің сипаттамалары бағдар болды. Революцияға дейін кен орындарына түскен өтінімдердің көпшілігі осы белгілер бойынша анықталған. 1928 жылы ағылшын капиталисі Лесли Уркварт кеңес Басконцесскийге былай деп жазды: "Сіз Қырғыз даласында, Балқаш маңында және одан әрі мекенді барлап көруге мүмкіндік бересіздер ме? Бәрібір бұл жерлермен сіздер ең кемі 50, тіпті 100 жылдан кейін ғана айналысасыздар. Ал мен іздеймін, мүмкін бірдеңе тауып қалармын". Бірақ Кеңес үкіметі өтінішті қанағатсыз қалдырды 12. Ағылшындық Лесли Уркварттің сәуегейлігі сандырақ боп шықты. 1929 жлы 2 тамызда КСРО Еңбек және қорғаныс кеңесі Түсті металл өнеркәсібін дамытудың перспективалары туралы қаулы қабылдады. Сол жылы-ақ Балқаш өңірінде мойын бұрғылау мұнаралары барлау жұмысын бастап кеткен болатын 13, 32 б...
Балқаштың солтүстік және солтүстік-батыс жағалауындағы күміс, қорғасын кендеріне ең көп өтінімдер Қарқаралы миллионері Хамидолла Бекметовтен болды. 1880 жылдары оған бірнеше жұмыс істеп тұрған кеніштер тиесілі болды. Олардың ішіндегі ең үлкені Гүлшат, онда белгілі геолог А.Сборовскийдің деректері бойынша 1884 жылдан 1891 жылға дейін 953 тонна күміс, қорғасын кендері өндірілді. 1885 жылы X.Бекметов Гүлшадта қарапайым зауыт салады. Онда 14 адам, тек жаз айларында жұмыс істеді. Олар қара қорғасыннан күміс алу үшін бір шағылыстырғыш пешке, бір шахтада қызмет етті. Онда 7 пұт күміс және 883 пұт қорғасын балқытылды. Кәсіпорынның тиімсіздігіне байланысты X.Бекметов 1887 жылы кенді және зауытты консервациялауға қойды, көп ұзамай Павлодарлық көпес А.И.Деровқа сатып жіберді. 1889 жылы А.И.Деров Балқаш көлінен 90 шақырым жерде Жетікоңыр шатқалында тағы бір күміс қорғасын зауытын құрады. Бұл жерде өндіріс өте қарапайым болды: 49 адам жұмыс істеп, 32 килограмм күміс және шамамен екі тонна қорғасын балқытылды. А.И.Деров Гүлшат зауытында 1890 және 1892 жылдары кен балқыту істерін жүргізді.
1928 жылы Балқаш көлінің солтүстік жағалауына Ленинградтан геологиялық барлау партиясы келді, оны инженер-геолог Михаил Русаков басқарды. Ол Солтүстік Балқаш маңындағы мыстың шоғырларына алғашқы барлау жүргізді. Экспедиция кен орнының бай кен қоры бар екенін дәлелдеп, оның базасында мыс балқыту зауытын құруға болады деген шешімге келді. М.П.Русаков Ленинградтағы геологиялық комитетіне жеделхат ретінде хабардар етті: ...Балқаш көлінің маңынан аса қуатты Коңырат мысты-порфир кен орны ашылды. Халық Шаруашылығы Жоғарғы советінің предсадателі В.В.Куйбышев бұл жаңалықты ВКПб ХVІ съезінің делегаттарына хабарлады. Көп ұзамай Қонырат кен орнын игеру қолға алынды. 1931 жылдың қазан айында "Прибалхашстрой" басқармасы құрылды. Оның басты міндеті мыс балқыту комбинатының құрылысы болды 5, 5 б.. Коңырат кен орнын игеруі Солтүстік Балқаш маңындағы ауылды мекендерді өмірге әкелді. Олардың базасында түсті металлургия өсті. Балқаш қаласы мен Қоңыратта жұмысшы кенттері пайда болды. Ұлы Отан Соғысы кезінде майданға жеткізілетін әрбір 6-шы оқ Балқаш мысынан құйылған.
Келесі бөлік Солтүстік Балқаш өңірінің табиғи аймақтары экспозициясы. Солтүстік Балқаш маңы Орталық Қазақстан шеңберінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz