АБАЙДЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖАЙЫНДА

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

1.АБАЙДЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

Абайдың діни білім алған жерлері

Қазақтың бас ақыны - Абай Құнанбайұлы 1845 жылы 10 тамызда қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Шыңғыс тауы баурайында дүниеге келген. Ұлы ақын - қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, ғұлама ғалым, ұлы ойшыл, композитор, аудармашы, саяси қайраткер. Абайдың азан шақырып қойған есімі - Ибраһим. Шыққан тегі өз заманының беделді, ауқатты адамдары болған. Абай қара сөзінде: Балаға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады. Біріншісі - ата-анадан, екіншісі - ұстазынан, үшіншісі - құрбысынан. Солардың ішінде, бала қайсысын жақсы көрсе, сонысынан көбірек жұғады дейді. Әкесі - Құнанбай, атасы - Өскенбай да ру ішінде билік жүргізіп, ел алдында беделді кісілер болған. Анасы - Ұлжан, әжесі - Зере де, Абайдың руханиятына көп үлес қосқан. Абайдың өсіп - жетілуіне әсер еткен себептердің бірі - алған тәрбиесі, өскен ортасы. Абай әжесі Зере мен анасы Ұлжанның қолында өскен. Зере әжесінен ертегілерді, жыр - дастандарды көптеп тыңдаған. Одан бөлек ақынға әсер еткен игі - жақсылардың Құнанбай ауылына көптеп түсуі. Бала Абай шешендер мен ақын - жыршылардың айтқанын тыңдап, санасына тоқыған. Абайдың діни білім алуына әкесі Құнанбайдың ықпалы зор болған. Ел билеп тұрған шағында ауылдарға молда ұстатып, балалардың мұсылманша сауат ашуына ерекше көңіл бөлген.
Бұл туралы М.Әуезов өз еңбегінде былай деп жазады: Дін жолын бекем ұстауды үлгі етем деп, Құнанбай аға сұлтан болып тұрған күнінде Қарқаралы қаласына мешіт салдырған. Кейін, 70 жастар шамасында, әмір - биліктен тоқталып, Меккеге барады. Сонда Меккеге қазақ адамдары түсіп жүрсін деп, өсиет етіп, өз пұлына Тақия деген жатын үй салдырып кетеді. Бертін келе әр рудан Меккеге барушы қазақ көбейген уақытта көбі Құнанбайдың Тақиясына түсіп сол жақтан Құнанбай атына қанық боп қайтады [1,б.30].
Құнанбай қажыны Абай ақын Әбдірахман өлгенде өлеңінде былайша сипаттайды
Арғы атасы қажы еді,
Бейіштен татқан шәрбәтті.
Жарықтықтың өнері
Айтуға тілді тербетті.
Абай алғашында Ғабитхан молдадан сабақ алса, кейін келе Құнанбай Ахмет Риза молдаға берген. Мешіт жанындағы медреседе жатып оқыған. Абайдың негізгі діни білімі осы медреседе қалыптасқан. 3 жылға жуық уақытта Абай араб, парсы, түрік, шағатай тілдерін меңгерген. Ақида, фиқһ, тәпсір, мантық сонымен қатар сопылық ілім өкілдерінің шығармалары және тарих, география сияқты пәндерді де оқыған. Медресе сабақтарынан бөлек араб, парсы тілдерінде Физули, Шәмси, Сәйхали, Науаи, Сағди секілді шығыс ақындарының шығармаларын, одан бөлек сол тілдерде жазылған ертегі, дастан, қиссаларды көптеп оқыған. Шығыс ақындарының шығармаларын оқығандығына дәлел ретінде ақынның мына бір өлең жолдарын келтірсек болады
Фзули, Шәмси, Сәйхали,
Науаи, Сағди, Фирдауси,
Хожа Хафиз - бу һәммәси
Мәдәт бер я шағири фәрияд [2,б.4].
Абай оқыған медреселік діни кітаптар мыналар Мұхтасар мәні, Тәржимен мактубат, Тафсир Кабир, Алты бармақ, Он сегізінші сүре сияқты құран сүрелерін жеке түсіндіретін кітаптар. Тарих оқулықтары: Тарихи Жаудат 1818 - 1815 аралығын қамтыған түрік тіліндегі оқулық. Мухадима ал - аламат авторы ибн Халдун, Аз тарихи Жаудат Түркияның және басқа елдердің тарихы қамтылған. География - астрономия оқулықтары: Ислам-тақауи Алғари Ахмед Мұхтар пашаның еңбегі. Китаб футтух-илбулдан. Елдерді ашу кітабы , Араб тіліндегі географиялық анықтама. Тіл - әдебиет оқулықтары: Араб Рисала риторикалық оқу құралы араб тілінде, Ал қауалу жунду - Жүрек қозғар жырлар атты араб жырларына жасалған талдау еңбек. Мақалай араб тіліндегі мақалалар жинағы. Усул араб араб тілін, әдебиетін үйрету жөніндегі оқу құралы. Жәләләу сан Мәснәу парсыша - түрікше аударма[3]. Абай медреседе сопылық ілімнің өкілдері Сүлеймен Бақырғани, Сопы Аллаяр, Ахмет Яссауидың ілімінен сусындайды[4, б. 26].
Абай тек 3 жылдық медресе сабағымен шектелмей, ары қарай да діни білімін жетілдіріп отырған.
Сезімтал ақын, сергек ойшыл ғұлама дала тіршілігін өзге дүние тіршілігімен салыстыра зерттеп барып түсінгісі келді. Бала кезінен таныс араб, парсы тіліндегі кітаптарды қайта ақтарып, Шығыс поэзиясына, тарихына, философиясына соңғы көзқараспен қарап, жаңаша баға берді. Әсіресе Табари, Рабғузи, Рашид-әд-Дин, Бабыр, Әбілғазы еңбектеріне ерекше зейін қойды. Шығыстық логика мен мұсылман құқығын үңіле зерделеді. Өз тұсындағы Кіндік Азия мен Күнгей Азияның мәдени-рухани өмірінен мей-лінше хабардар отырды[ 5,б.14].
Абай - тек классиктерді ғана оқып қоймай, ақын арғы-бергі араб, грек тарихшыларының шығармаларымен таныс болған. Ибн әл-Асир, Жалаледин Дауани, Шамсаддин Сами және т. б. еңбектерді білген. Мысалы, Ибн әл-Асирдің 12 томдық - Альқамиль фит-тарихтың авторы. Белгілі шежіреші ат-Табаридың еңбегін жалғастырып, соны толықтырған кісі. Ал, Абайдың Шамсаддин Самидың 10 томдық Қамус аль-аглам атты араб, парсы, түрік тіліндегі сөздігінен оқып, қолына түсіруі - ұлы ақынның көп нәрсені ақтарға-нын көрсетеді[6 б.129].
Медреседен алған сабағы мен шығыс ақындарынан алған әсерден ақынның Иузи Раушан мен Әлифби өлеңдері жарық көрген. Абайдың ақындығы мен қатар хәкімдігіне де әсер еткен және мықты іргетас қалыптастыруына септігін тигізген діни білімі. Алғашқы ауыл молдасынан хат танығаны, ары қарай медреседе жүйелі білім алғаны ақыл - ойдың биік шыңына апарған алғашқы баспалдақ екені айқын.
1.2 Абайдың ақындық болмысы

Абайдың жан дүниесі мен ақындық болмысы бір - бірімен үндесіп жатыр. Ақынның шығармаларына арқау болған, алған білімі мен өмірдегі көрген білгені. Абай өзі үлгі тұтып оқыған ақындар арқылы ақындық болмысы қалыптасты. Абайдың оқығаны батыс және шығыс ақындары. Алғашқы уақытта шығыс ақындарына көп ұқсаса кейін батыс ақындарының шығармаларымен танысты. Екі түрлі мәдениеттегі ақындардың шығармаларынан ой түйіп өзіндік бір ақындық болмысы қалыптасты. Содан кейін де Абайдың қазақтың бас ақыны атануы бекер емес. Ұнатқанына көз жұмып еліктеп кетпей, манайында болып жатқан жағдайларға назар салып, ақыл таразысынан өткізіп барып шығармаларын жаза бастаған. Абайдың осы бір ақындық болмысында шығыс пен батыс бірігетіні анық. Бірақ көп зерттеушілер Абайдың дінге және шығысқа қатысын елеусіз қалдырып, ақынның батыс мәдениетінен алған үлесін көп зерттеп еңбектер жаза бастады.
Бұған себеп ретінде сол уақыттағы қазақ халқын отарлау саясаты, кейін келе кеңестік жүйе орнап атеистік иделогия насихатталып жатқан уақытта саяси қудалануға ұшырамаудың қамын ойлап, шығыстық дүниетаным зерттелуі кешіктірілді. Абайдың шығыстық дүниетанымын зерттеген ғалым М. Мырзахметұлы бұл туралы былай баяндайды: Абай дүниетанымының қалыптасу жолындағы рухани қайнарлары жайында пікір айтқан тарихшы, философтар мен кейбір әдебиетшілер орыс, Европа мәдениетінің Абай мұрасына әсері мен шығармашылық қарым-қатынасын жөнсіз асыра көпіртіп көрсетіп, Абайдың шығыс мәдениетіне қатысы жөнінде мүлдем сөз қозғамау себебі де космополитизм туралы қаулының саяси ызғарынан сырт айналғандық болатын-ды[7,б.7 ]. Осылайша Абайдың шығысы әсіресе дінге қатысы зерттеуді қажет етеді. М.Әуезов еңбегінде: Абайдан қалған мұраның ішінде көп оқушыға даусыз боп айқын сезілетін сыртқы әдебиеттер белгілері бар. Ол Шығыс әдебиеттері мен Батыс әдебиетінен қосылған белгілер[1,б.239]. Әсіресе, жас күнінен оқып санасына тасқа қашалғандай үлкен орын алған, кейін өмірлік ұстанымы қылған шығыс ақындары. Бірақ та, ескеретін мәселенің бірі Хәкім Абайдың негізгі діни білімі ұстаздары арқылы кітаптардан оқып, білумен қалыптасты. Абай шығыс ақындары арқылы Исламды алғаш таныды деуіміз қате болмақ. Мұнымен айтпағымыз Абай шығыс ақындарының адамгершілік, махаббат, ар мен ұят секілді адамгершілік қасиеттерді суреттеуімен таныса алды.
Абайдың шығыс ақындарымен танысуы медреседен басталды дедік. Ақынның шығармаларын қарасақ, алғаш жазған өлеңдері Иузи Раушан, Физули, Шамси, Әлифби сол өзі үлгі тұтқан шығыс ақындарына еліктегенін байқаймыз. Ақын алғаш жазған Әлифби өлеңінің соңғы шумағын келтіріп кететін болсақ
Я, ярым, қалай болар жауап сөзің,
Мәт - қасың, тәштит - кірпік, сәкін - көзің.
Үтірмен асты-үстілі жазуда бар,
Болуға асты-үстілі көнсең өзің - дейді [2,б.5].
Хәкім Абай осы өлеңінде араб тіліндегі әріптердің әрқайсына түрлі мысалдар келтіре отыра соңғы шумағында араб тілінде әрбір әріп үстіне арнайы қойылатын белгілерді кірпік, қас және көзге ұқсатып суреттеп кетеді. Абайдың медреседен кейін бала қиялымен шығарған алғашқы туындыларының бірі. Шығыс ақындарынша көркем түрде суреттеуі кейбір сөздерді парсыша немесе арабша жазғанынан және өлең құрылымынан байқалады.
М.Әуезов ақынның шығыс ақындарына еліктеп жазған алғашқы өлеңдерінің бір қырын былай деп баяндайды Осы өлеңде және бұдан кейінгі екі өлеңде де, Абай өзінше түркі тіліндегі (сол кездегі әдебиет тілі деп саналған) үлгіде жазып отыр. Бірақ ақын сол түркі сөзі мен өлең қатарында келетін араб сөздері әлдеқайда көп. Өйткені алып отырған өлең ырғағы, ритмнің өзі арабтан иран, шағатайға жайылған ғаруз өлшеуінің үлгісі[1, б. 89]. Кейін де ақынның өлеңдерінде шығыстық белгілер болғанымен алғашқы уақыттағыдай емес өте аз. Өмірінің соңғы уақытына жақын ақын шығыс ақындарынша діни шығармаларын жазады. Ол кездегі Абай оқыған сопылық бағытын ұстанушы Сопы Аллаярдың Сәбәт-ул әжизин (Әлсіздердің тірегі) еңбегі, Қожа Ахмет Яссауидың Диуани хикмет еңбегіде арабша бәйіт яғни өлең түрінде жазылған. Шығыс классиктерінің бәрі де қоғамдық санадан өріс алып үстемдік еткен сопылық, сопылық әдебиетімен әр түрлі дәрежеде тікелей, жанама түрде болса да байланысты болып келгені мәлім нәрсе. Бұл іспеттес рухани қарым-қатынас шығыстың әрі ойшыл ақындарына тән құбылыс болуы себепті профессор Е.Э. Бертельс Өте сирек жағдайда болмаса, мұсылмандық шығыстың ірі авторларының бәрі де дерліктей суфизммен қалайда байланысты болған. Осы әдебиеттермен таныспайынша, оларды түсінудің өзі қиын, - деп, көп жылғы бақылаулары мен зерттеулері арқылы осындай пікір білдіреді [8, б. 64]. Осы тұрғыдан қарағанда Абай оқып, жастай танысқан, бойына сіңірген сыншыл талғаммен меңгере бастаған шағатай әдебиеті мен шығыс классиктері түгелге жуық өз заманындағы суфизм ағымымен белгілі дәрежеде қарым-қатынаста, әдеби шығармашылық байланыста болмағаны некен саяқ. Мысал ретінде алар болсақ, Абай өзі көп оқыған, ұстаз тұтқан Әлішер Науаи шығармалары да ұлы классик пен суфизм әдебиеті арасында аса күрделі байланыстың болғанын академик В.Захидов өз еңбегінің Науаи және суфизм деген тарауында арнайы талдап өтеді. М.Әуезов Абай өлеңдеріндегі жаңа үлгі-өрнектер нақышына тоқтала отырып: Дұрысын айту керек, Абай терең сезім, идея, мазмұн жағынан түгелімен шығыс ақындарының ықпалына берілмесе де, өлең құру шеберлігі, пікір жаңалығы жөнінде бұл кезде де көп нәрсе табады. Сонда, әсіресе, өзіне ең жақын Науаи шығармаларынан үлгі іздейді, - деп арнайы көңіл бөліп өтетіні бар [ 9, б. 83].
Науаи да, Абай да өз дәуіріндегі сорақылықтарды, талауды, көз жасын көріп өсті. Солай болғандықтан да, соқтықпалы, соқпасыз жерде өскен ақындар арасында жан, рухани ой туыстығы бар екендігі хақ. Ғылым, білімге, адамгершілікке, татулыққа шақырды.
Абай
Кеше бала ең, келдің ғой талай жасқа,
Көз жетті бір қалыпта тұра алмасқа.
Адамды сүй, алланың, хикіметін сез.
Не қызық бар өмірде онан басқа.
Науаи
Қожа, молда, болсаң егер ғылымыңа мақтанба,
Зекет, ұшыр аламын деп байға тартып жақтанба,
Кім келсе де мейман болса ұшып жүріп, қызмет қыл,
Денең жеңіл болсын хаққа ғибадаттан тоқталма,
Бай болсаң да артылмасын қанағатың пақырдан,
Көпшіліктен шықпа артылып білемін деп ақылдан.
Бек мүләйім сынық болып елге билет басыңды,
Қас табылар залым болсаң алыстан да, жақыннан [10,б.136].
Абайдың Науаидан бөлек өзіне үлгі тұтқан, өлеңіне қосқан ақын әрі ғалымдардың бірі Ғұламаһи Дауани. Ақын Ғылым таппай мақтанба атты өлеңінде ғалымның насихатын жаза кетеді. Өлеңнің соңғы жағында былай деп келтіреді
Cөзіне қарай кісіні ал,
Кісіге қарап сөз алма.
Шын сөз қайсы біле алмай,
Әр нәрседен құр қалма.
Мұны жазған білген құл -
Ғұламаһи Дауани,
Солай депті ол шыншыл.
Сөзін оқы және ойла,
Тез үйреніп, тез жойма,
Жас уақытта көңіл - гүл - дейді [2,б.9 ].
Абай бұл өлеңде өзінің Дауанидың ойын мазмұндағанын айтады.
Осылайша ақынның шығыс ақындарына еліктеуін байқадық. Ендігі кезекте Абайдың сопылық бағытын ұстанушыларға қатысын байқайтын боламыз. Абай оқыған кейбір шығармаларының мазмұнында ұйқастық бар кейбірінде өзі атын атап кеткен ғалымдар көп. Олар Қожа Ахмет Яссауи, Сопы Аллаяр, Сүлеймен Бақырғани. Соның ішінде Абай өз қара сөзіне қосқан Сопы Аллаярдың Сәбәт-ул әжизин (Әлсіздердің тірегі) еңбегін айрықша айта кету қажет. Себебі Абай шығармаларында Сопы Аллаярдың аты аталып, сөзіне сілтеме беріледі. Соған қарағанда Абай уақытында медрселерде Софы Аллаярдың еңбектері оқытылған болуы мүмкін.
Софы Аллаярға Мурадул-арифин, Махзанул-Мутиғин, Мәсләкул-муттақин және Сабатул-ажизин атты төрт еңбек тиесілі. Бұлар негізінен араб, парсы тілдерінде жазылған. Бұлардың ішінде Сәбатул-ажизин еңбегі көпшілікке кеңінен танылып, көбірек оқылған. Тіпті оған татарша түсініктеме жазылып, ол үлкен сұранысқа ие болған. Мұндай түсініктемені Т. Ялсыгулов жасаған және өз еңбегін қызының атымен байланыстырып, Рисалатул-Ғазиза (Ғазизаға хат) деп атаған [11,б.55]. Софы Аллаярдың Сәбатул-ажизин атты кітабына басқада түсініктеме жазылған. Түсініктемені ферғаналық Саиид Хабибулла ибн Саиид Яхйа жазып, кітабын Һидаятут-талибин деп атаған. Софы Аллаярдың кітабының мазмұнына үңілсек алғашқы бөлімінде ақида мәселелерін қозғап кетеді. Алдымен Алланы тануды қозғап, одан кейін адамның өмірі өткінші, Алланың мәңгілік екенін айтып кетеді. Жаратушы иесін қалай жақсы көру керек екендігін, сонымен қатар нәпсі дертімен қалай күресу керегін қозғайды. Абайда шығармаларында осыған ұқсас бір қатар мәселелерді айта кетеді. Асылында Абай жырларының шығыстық белгілері алғашқы үш өлеңінде емес, оның бүкіл дүниетанымында. Алланың өзі де рас, сөзі де рас дейтін ойларынан туындайтын жырларында. Қара сөздерінде. Хәкім Абай шығыс дүнетанымын саралап, сар даласында жатқан қазақтың қай дінді қай жолды ұстамағы абзал деп ой пішеді. Шығыс сарыны - Ескендірде, Масғұтта бар. Діл, дін, болмыс, жаратылысты тиек еткен жырларында жатыр. Қазақтың жаңа қоғам болып қалыптасып келе жатқан бүтін болмысын, жалпы адамзаттық құндылықтардың таразысына салып, сол биіктен саралап шешім шығарды. Бірақ, Абай жайын зерттеуші М. Әуезов советтік биліктің бетіне қатты келе алмай, Абайдың шығысын да жоққа шығара алмай қиналған. Жазушы келер ұрпақ түсінсін дегендей құлыптаулы сырдың кілтін меңзеп қана кетеді. М.Әуезов еңбегінде: Абайға шығыстан кірген бұйымдардың басы ислам діні - дейді [1,б.236]. Абай дүниетанымындағы елеулі бір көрінісі - оның дінге көзқарасында жатыр. Абай ақылмен, сыншыл оймен жаратушысын тануға ұмтылған батыл әрекетінде ойшылдық танытады. Бірақ әлеуметтік ортасы, өзін қоршаған қоғамдық ой санадағы танымның әлсіздігі ұлы ойшыл ақынды өзіне бейімдеп тарта бергенін өзі де ескертеді. Туған халқын алға сүйреген ақын әрекеті өзін қоршаған надан ортамен тартысқа түседі. Озық жұрт көшіне өршелене тартқан қадамын кейін шегіндіріп, аяғын шырмай береді. Міне, осы себептерді ескере отырып, ақын шығармаларында желілі, жүйелі түрде сөз болатын аса күрделі дүниетанымды мәні бар ұғымдардың бірі - ақыл мен жан жөнінде жиі қозғайды. Абайдағы осы танымның жалғасы Көк тұман - алдыңдағы келер заман өлеңінде тереңдеп түсіп, жаңа тың ұғымымен беріледі. Ақын өлеңін былай келтіреді:
Ақыл мен жан - мен өзім, тән - менікі,
Мені мен менікінің мағынасы - екі.
Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
Менікі өлсе өлсін, оған бекі [2,б.168]
дегенде Абайдың өлмейді деп танитыны мен, яғни ақыл мен жан. Мұнда да Абай пікірі сырттай қараған кісіге екі ұшты көрінеді. Бірақ мұндағы ойдың салмағы әрі осы арада жан сөзіне түспей, бірінші тұрған ақыл сөзіне ауатынына ерекше мән беруіміз керек. Әрбір сөзін таңдап, талғап барып мағынасына қарай қолданылатын сөз шебері Абай ақыл сөзін жайдан жай алдыға салып отырған жоқ. Сөзіне арнайы мән беруі себепті айтылар ойдың бар салмағын соған қарай аударып отырғаны аңғарылады. Өз ойының төркінін жете түсіндіруі үшін, әрі тыңдаушы назарын осы сөзге аудару мақсатымен ақыл сөзіне үстемелете салмақ артады. Ақыл сөзін жан деген сөздің синонимі, баламасы ретінде аталатынын аңғартады М.Әуезов Абайдың діні - сыншыл ақылдың шартты діні дейді. Өйткені исламда адамды саналы түрде дінге келуді насихаттайды. Шынымен де ақынның шығармаларын қарасақ ақылдың сының көптеп кездестіреміз. Соның бірі ақынның Абралыға атты өлеңі. Ақын өлеңінде:
Мен жасымнан көп көрдім
Мұсылманды, кәпірді.
Абралыдай көрмедім
Намаз білмес пақырды.
Қираәтін оқытып
Көріп едім, шатылды.
Ниет қыла білмейді,
Не қылады нәпілді - дейді.
Ақын өлеңде замандасын меңзегендей болғанымен сол уақыттағы Абралы секілді адамдар көп болған. Бір кісіні сынай барлық кісіге ескерту жасаған. Өлең соңында:
Осы оқумен намаздың
Қай жерінде сауап бар?
Тегін ойлап байқасаң,
Мұнда ми жоқ, құлақ бар - дейді.
Бұдан түсінетініміз сол уақыттағы халық ішінде құлшылығына салғырт қарайтын, ақылға салмай, елден естігенін оқып сонымен шектеліп қалатын адамдарды сынайды. Хәкім Абай 16-қара сөзімен осы өлеңнің мәнін ашып кеткендей. Ақын қарасөзінде: Қазақ құлшылығым құдайға лайық болса екен деп қам жемейді. Тек жұрт қылғанды біз де қылып, жығылып, тұрып жүрсек болғаны дейді. Саудагер несиесін жия келгенде тапқаным осы, біттім деп, алсаң -- ал, әйтпесе саған бола жерден мал қазам ба? дейтұғыны болушы еді ғой. Құдай тағаланы дәл сол саудагердей қыламын дейді. Тілін жаттықтырып, дінін тазартып, ойланып, үйреніп әлек болмайды. Білгенім осы, енді қартайғанда қайдан үйрене аламын дейді. Оқымадың демесе болады дағы, тілімнің келмегенін қайтушы еді дейді. Оның тілі өзге жұрттан бөлекше жаратылып па?[12,б.103] дейді. Ақын Құранға тілім келмейді дейтін сылтауды қатты сынға ала отыра, ақылды жоғары қойып ел айтқанға еріп кетпей өзіндік ой түйіп шешім шығаруды айта кетеді.
Ақын шығармаларына көз тіксек көбі ислам мен шығыс ақындарының діннен алған тұжырымдарын өзі де үлгі етіп соңы арқау қылған. Бұл туралы М.Әуезов Абайдың ақындық айналасы атты мақаласында бұл туралы былай дейді: Абай ақындығының ішінде Шығыс арқауы ұзыннан ұзақ тартылған желідей болып созыла келіп, ең ақыры 1902 жылы жазылған Алланың өзі де рас, сөзі де распен аяқтайды. 1902 жылы Абай өлеңін сарқып кеп толғантқан жылы. Сондағы көрген түбі жаңағы өлең. Бұл мұсылман дүниесінің ортасынан шығып, өзінше бастап, өзінше таныған ақынның бір алуан Көкей кестісі. Шығыс поэзиясы, исләм діні деген сарынның Абай шерткен құлақ күйі соңғы аккордын осылайша қайырады. Бірақ енді ақын Шығыстағы Тассауып (сопышылық) поэзиясының ұрығын, ішкі-тысқы үлгісін, негізгі сарынын терең түсіне бастаған. Сондықтан бұдан былай олар үлгісін қорытып, өз ырқына көндіріңкіреп баурай алып қолданады. Өлеңі қазақ ақынының өзі-ақ айтарлық сөздер тәрізденеді. Бірақ, азырақ бойлай қарасақ, махаббатты: Хор болды жаным... Тағдырдан келген зұлым... Бүгілді белім... ...Тағдыр етсе алла, Не көрмейді пәндә, -- деген сияқты сөзбен жырлау Шығыстың Тассауып ақындарының үлгісі -- Ләйлі-Мәжнүн махаббатының үлгісі боп көрінеді. Көзімнің қарасындағы: Сенсің -- жан ләззәті, Сенсің -- тән шәрбәті, Сұлуды сүймәклік -- Пайғамбар сүндеті, -- деген сияқты сарын да шығыстан келіп тұрған леп. Тақырып махаббат болғанмен не қазақ, не Европа үлгісіндегі махаббат жыры емес. Сүйіспеншілікті тағдыр жазған, ол адам жанын жуып, шәйіп тазартады. Денең қорлық көреді, зар шегеді. Сол арқылы жаның тазарады. Тазарған жанмен құдайыңды, иеңді танисың деген сопы ақындардың махаббат пәлсапасы бұл арада екі ұдайсыз, шіркеусіз ашық көрініп тұр. Соған орай тілдегі -- зұлым, бек бітті, ләззәт, шәрбәт, сияқтылар қиыстырылған. Бұлардағы ұйқас пен ырғақ та өзге қазақы өлеңдей емес. Осы өлеңге арнап ақынның бәйт күйіндей күй шығарып, қырлап өзгеше сөзбен айту да еске аларлық нәрсе. Мұны әсіресе Желсіз түнде жарық ай, Қызарып, сұрланып немесе Айттым сәлем Қаламқаспен салыстыра қарағанда ерекше боп көрінеді. Шығыс жағасының осылардан басқа бір таласы Абайдың діншілдік өлеңдерінен көрінеді. 1894 жылы жазылған: А, құдай бере көр, Тілеген тілекті, -- деген сияқты, немесе: Алланың рахметін, Яр тұтып әр неге Әррәһман ол атын Үйреткен жүмлеге, -- деген өлеңдері баласы Әбіш ауырып жатқанда айтылған сыйыну, дұға, жалбарыну сөздері боп шығады. Бұлардың тұсында Абай -- мұсылман. Мұсылман құдайына табынған ғаси бәнде өлеңі, дәрмен кеткен қарт көңілдің намаз артынан күңіреніп айтып отырған мінәжаты, сынық, кішік көңілдің қоңыр үнді дұғасы сияқты сезіледі. Бұл Абай басына келген соқпа күн емес. Көңілдің сынып, жабығып отыратын әлде қалайы да емес. Өмірінің қысталаң шағында айтылған шыны. Дәл бұл жері ақын шығармаларында жарыққа шықпай, айтылмай, ашылмай да кете баруы мүмкін еді. Бірақ, басына келген кезі мен халі ішкі пердесін осы арада аша кеткен. Сонда ақын мен діндармын, мен иланушымын деп отыр [13].
Осыдан байқайтынымыз, Абайдың ақындық болмысы ислами дүниетанымға негізделген. Шығыс ақындарының шығармаларынан адам бойында жаман мінезді секілді . Абай шығармаларындағы шығыс ақындармен үндестігін жаңа қырынан ашып көрсетуміз керек. Абай шығармаларын қазіргі дінге құштар қауым, оның әрбір сөзін қалт жібермей, мән-мағынасын терең түсініп, халық қажетіне асырады деп ойлаймын. Абай мұралары өзінің нағыз қадірменді ұрпағының қолына тиіп, келешектің керегіне пайдаланса болар еді. Бұл әлемдік деңгейдегі қатынастың күшейе түсуіне байланысты. Қазіргі қоғамдағы болып жатқан кең шеңбердегі өзгерістер үшінші мыңжылдықтың білімді, саналы жастарын тәрбиелеушілерге үлкен міндет жүктері сөзсіз. Жас ұрпақтың жаңаша ойлауына, біртұтас дүниетанымының қалыптасуына, діндегі негіздерін меңгеруіне ықпал ететін, жаңаша жүйедегі өзектілікті талап ететіні айқын.

2 АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДЫҒЫ ДІНИ ТАҒЛЫМ

2.1 Абай өлеңдеріндегі діни мазмұн

Абай Құнанбайұлының шығармалары діни мазмұнға ие. Қай - қайсысын алып оқып көрсек, ойлануға тұрарлық үлкен мән жатқанын байқаймыз. Шығармаларының түбіне үңілсек Құран және сүннетпен астасып жатқанын аңғаруға болады. Өз шығармаларында Абай Ислам әдебі, ақидасы секілді терең мәселелерді қозғаған. Абайдың діни білімі ақындығы арқылы шығармаларында орын тапқандай. Әсіресе, жоғарыда айтып кеткендей сопылық ілім өкілдерінің еңбектерімен таныс болғандығы белгілі.
Хәкім Абайдың өлеңдерінен байқайтынымыз ақылға үлкен мән беруі.
Адам өмірге келгеннен кейін Қайдан келгенін?, Осы өмірге не үшін келгенін?, Қайда баратынын ? сараптап, ой елегінен өткізу қажет. Осындай ойлар туралы Абай ақын шығармасында былай деп білдіреді:
Мал да да бар жан мен тән,
Ақыл, сезім болма са.
Тіршіліктің не сі сән,
Тереңге бет қойма са? [2,б.178].
Хәкім Абай осылай адам мен малдың ұқсас екенін, айырмашылығы ақыл мен ойда екенін алға тартады. Абай айтқан тереңдік өмірдің мәні. Адам дүниеге келген соң жоғарыдағы үш сұраққа жауап іздеу керек. Осы өлеңде тіршіліктің сәні, тереңге бет қою деп бағалап отырған ақыл, сезім тәрізде асыл ұғымдарды 7-қара сөзінде де ақын айтып кетеді. Онда ақыл, сезім арқылы дүние сырын толық білуге, ең болмаса денелеп білмекке, ол жан адам жыны болмай, хайуан жыны болатындығын айтады. Осы үш сұраққа толық жауап беретін ол - дін. Ақын тек ақылды ғана емес жүректіде осы өлеңінде былай баса айтады:
Жүректе қайрат болмаса,
Ұйықтаған ойды кім түртпек?
Ақылға сәуле қонбаса,
Хайуанша жүріп күнелтпек.[2, б. 178].
Дана Абай хайуанның тек тән құмарлығы арқылы өмір сүретінін білдіргісі келгендей. Адамның ақыл сәулесімен, жүректегі қайраты болмаса хайуанмен бірдей болатындығын байқаймыз. Сондықтан тән құмарлығын жан құмарлығына жеңдіре білмесе адамның мақсат - мұратына жетуі екі талай. Абайдың руханияты ислам дінімен үндесіп жатқандықтан, ақын адамның осы дүниедегі мақсаты Жаратушысын тану дейді. Ақынның мына өлеңі сөзімізге дәлел болмақ:
Мекен берген, халық қылған ол лә мәкан,
Түп иесін көксемей бола ма екен?
Және оған қайтпақсың, оны ойламай,
Өзге мақсат ақылға тола ма екен? [2,б.142].
Хәкім Абайдың лә мәкан сөзінің қолдануының біз үшін үлкен мәні бар. Лә мәкан сөзі мекені жоқ, мекенсіз деген мағынаны береді. Ислам ақидасындағы басты ұстаным бойынша, Алла мекенді жаратпастан бұрын бар болған. Бұдан түсінетініміз Абайдың Әһлу сүннет уәл-жамағат ақидасында болғанын, оның ішінде Имам Матуриди ақидасын жақсы меңгергендігін басқада шығармаларынан байқаймыз. Хәкім Абай Алла Тағаланы Түп иеге теңейді. Пендеге Жаратушысына қайтатыны туралы ойлану керек екенін және одан соған білдіреді. Ақын адам өмірінің түпкі мақсаты - Жаратушыға қайту дейді. Жаратушысына қайтуды мақсат еткен адамның Жаратушысын тануы керек.
Хәкім Абайдың Алланың өзі де рас, сөзі де рас өлеңіндегі діни мазмұнды әр шумағын жеке қарастыратын боламыз. Ақын өлеңінде:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас,
Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келді Алладан, оның төрті
Алланы танытуға сөз айырмас - дейді [2,б.186].
Ақын өлеңін талдайтын болсақ, Алланың барлығын, растығын айтады. Хәкім 45-қара сөзінде Алланың барлығыны мынандай дәлел айтады: Құдай табарака уатағаланың барлығының үлкен дәлелі - неше мың жылдан бері әркім әртүрлі қылып сөйлесе де, бәрі де бір үлкен құдай бар деп келгендігі, уа һәм неше мың түрлі діннің бәрі де ғаделет, махаббат құдайға лайықты дегендігі [12,б.153]. 38 - қара сөзінде: Алла тағала өзі - хақиқат жолы. Хақиқат бірлән растық - қиянаттың дұшпаны, дұшпаны арқылы шақыртқанға дос келе ме?[12,б.125] дейді. Осыдан ақынның Алланың өзі де сөзі де рас екендігін теңеп адамның шындықты қабылдауы болмысынды бар екендігін түсінеміз. Сөзі де рас деп адамзатқа түсірген кітаптарының ақиқатқа негізделгенін оның ішінде соңғы түсірілген кітап Құранның ақиқат екенін түсінеміз. Абай Алла Тағала пайғамбарларына жіберген төрт кітапты айқындап кетеді. Ол кітаптар Мұхаммед (Оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) пайғамбарымызға түсірілген Құран, Иса пайғамбарға түскен Інжіл, Мұса пайғамбарға түскен Тәурат, Дәуіт пайғамбарға түскен Забур. Осы аталған төрт кітапқа әрқайсысына жеке тоқталып кетсек. Тәурат - Мұса пайғамбарға (а.с.) Алла тарапынан түсірілген кітап. Құранда: Күдіксіз Тәуратты түсірдік, онда тура жол және нұр бар [14,б.115] - делінген. Алла Тағала Тәуратты Мұса пайғамбарға түсіру арқылы қауымы Бәни Исраилды тура жолға бастауға бұйырғандығы хабарланады. Зәбур - Дәуіт пайғамбарға (а.с.) түскен кітап. Құранда: Біз Дәуітке Зәбурді бердік [14,б.104]- делінеді. Інжіл - Иса пайғамбарға (а.с.) түскен кітап. Алла Тағала Інжіл туралы Құранда: Пайғамбарлардың ізінше өзінің алдындағы Тәуратты растаушы етіп, Мәриям ұлы Исаны жалғастырдық. Әрі оған ішінде туралық, нұр болған алдындағы Тәуратты бекітуші сондай-ақ сақтанушылар үшін тура жол, үгіт ретінде Інжілді бердік, [14,б.116] - дейді. Құран - Ұлы жаратушы Алла Тағала тарапынан пайғамбарымыз Мұхамедке (Оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) түсірілген. Алла Тағаланың жер бетіне түсірген соңғы кітабы. Құран - өзіне дейінгі түскен барлық парақтар мен кітаптардың мазмұнын қамтыған. Осы аталған төрт кітапта Алланы тануға бағытталғанын түсінеміз. Бірақта, Құран түсу арқылы қалған үш кітаптың үкімі жойылғанын ескеруміз қажет. Құран - тарихтағы өзіне дейінгі адамдардың қолымен бұрмаланған өзге илаһи кітаптарға ұқсамаған жалғыз уахилық кітап. Осы жағынан Құран өзге кітап пен діндерді бағалауда жалғыз құқылы кітап. Оның нақты мәнісі - Тәурат, Інжіл, Зәбур және Құранның бір бастаудан келуінде. Себеп - Тәурат пен Інжіл ғасырлар бойы адамдардың бұрмалауына ұшырап, Құранның әлі күнге дейін бір әрпі де өзгертілмей сақталуында [ 15,б.17]. Ақын өлеңін ары қарай жалғастыра былай дейді:
Аманту оқымаған кісі бар ма?
Уәктубиһи дегенмен ісі бар ма?
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер,
Жарлық берді ол сіздерге сөзді ұғарға. [2,б.186].
Аманту мен уәктубиһи деп Аллаға сенім және кітаптарына одан бөлек, басқада иман шарттарын айтып отырғанын түсінеміз. Бұл туралы Абай 38-қарасөзінде: Сіз Әмәнту биллаһи кәмәһуә би әсмайһи уасифатиһи дедіңіз. Ол есім аллалар һәмма ол алла тағаланың фиғыл ғазимләрінің аттары, олардың мағынасын біл һәм сегіз сифат затиялары не деген сөз, кәміл үйрен дейді [12,б.126]. Қара сөздегі Әмәнту биллаһи кәмәһуә би әсмайһи уасифатиһи дегеніміз Аллаға және оның есімдері мен сипаттарына иман келтіремін дегенді білдіреді Абайдың аллалар деуі Алланың сипаттары және есімдерін меңзегенін түсінеміз. Алланың өзгермейтіндігі жайлы ақидалық мәтіндерден білеміз. Тахауи ақидасының мәтінінде: Ол Өзіндік сипаттарымен жаратылысын жаратудан бұрын қадым (мәңгі). Олардың болуы Оның сипатына ешнтеңе де қоспады. Өз сипаттарымен әзәли (бастаусыз) болуымен бірге әбәди (одан әрі мәңгілік) [16,б.19 ]. Хәкімнің Жарлық берді ол сіздерге сөзді ұғарға деп айтуында Алла Тағаланың түсірген кітабы Құранды меңзейді.
Адамзаттың болмысы, мінезі өзгеретіндігі жайында тағы да ақын келесі өлең шумағында баяндайды:
Замана, шаруа, мінез күнде өзгерді,
Оларға кез-кезімен нәби келді.
Қағида шариғаты өзгерсе де,
Тағриф Алла еш жерде өзгермеді. [2,б.186].
Хәкім адамзаттың тіршілігі, дүниетанымы, құндылығының өзгеретіні жайында сөз қозғайды. Адамзаттың өзгеруге бейім екенін аңғарамыз. Адам атадан бастап кезең-кезеңімен келген пайғамбарлар Алла тарапынан ақиқатты жеткізіп, жаман мен жақсыны, ақ пен қараны ажыратып, халықты тура жолға бастап отырған. Әрбір келген пайғамбарға жаңа шариғат берілгенімен, Алланы тану сол қалпы қалғанын түсінеміз.
Күллі махлұқ өзгерер, Алла өзгермес,
Әһлі кітап бұл сөзді бекер демес.
Адам нәпсі, өзімшіл мінезбенен
Бос сөзбенен қастаспай, түзу келмес. [2,б.186].
Абай ақын 3 шумақ өлеңінде де адам баласының өзгеріске тез бейім екенін баса айтады. Алла Тағаланың өзгермейтіндігін тағы да қозғап кетеді. Адам бойындағы нәпсінің ақиқат қабылдауы қиынға соғатындығын айтады. Осы өлең жолдарына түсіндірме әрі балама ретінде ақынның мына өлеңдерін келтіріп кетуді жөн көрдік:
Кеше бала ең, келдің ғой талай жасқа,
Көз жетті бірқалыпты тұра алмасқа.
Адамды сүй, Алланың хикметін сез,
Не қызық бар өмірде онан басқа?! [2,б.194]
десе, ақын Қартайдық қайғы ойладық, ұйқы сергек атты өлеңінде былай дейді: Жас қартаймақ, жоқ тумақ, туған өлмек,
Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек.
Басқан із, көрген қызық артта қалмақ,
Бір Құдайдан басқаның бәрі өзгермек. [2,б.32 ]
Жоғарыдағы шумақ пен осы екі түрлі өлең жолдарынан түсінетініміз адамзаттың өзгеріске ұшырайтындығын ақын шығармаларында көп қозғайды. Адам бойындағы өзгеріске маңыз беріп назар аударуын оқушы адамға нұсқайды. Сол арқылы Алла Тағаланың адам баласының қалай жаратқандығы туралы ой жүгіртуін, ақылға салуын сұрайды. Өзін қандай көркем түрде жаратқандығын сезінуді, Жаратушысының хикмет иесі екендігін білуді меңзейді.
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және хақ жолы осы деп әділетті. [2,б.186].
Алла Тағала адам баласына күллі нығметті берген. Берген нығметтері арқылы Алланың рахымы мен мейірімін байқаймыз. Абай 38-қарасөзінде осы өлең шумағының алғашқы екі жолының мәнін ашып кетеді. Абай қара сөзінде: Адам баласынан махшарда сұрау беретұғын қылып, жаратқандығыңда һәм ғадаләт, һәм махаббат бар. Адам баласын құрт, құс, өзге хайуандар сипатында жаратпай, бұл гузәл сипатты беріп, екі аяққа бастырып басын жоғары тұрғызып, дүниені көздерлік қылып өзге хайуандар секілді тамақты өз басымен алғызбай, ыңғайлы екі қолды басқа қызмет еттіріп, аузына қолы ас бергенде, не ішіп, не жегенін білмей қалмасын деп, иісін алып ләззаттанғандай қылып ауыз үстіне мұрынды қойып, оның үстіне тазалыған байқарлық екі көз беріп, ол көздерге нәзіктен, зарардан қорғап тұрарлық қабақ беріп, ол қабақтардан ашып-жауып тұрғанда қажалмасын деп кірпік жасап, маңдай тері тура көзге ақпасын деп қаға беруге қас беріп, оның жүзіне көрік қылып, бірінің қолынан келместей істі көптесіп бітірмекке, біреуі ойын біреуге ұқтарлық тіліне сөз беріп жаратпақтығы махаббат емес пе? Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың қарыз емес пе [12,б.130] - дейді. Осылайша адам бойындағы Алла берген нығметтерді хәкім махаббатқа теңейді. Осылай ақын бірінші сүюді айтады. Екінші сүю Алла махаббат пен жаратқан өзін секілді адамды сүюің десе , үшінші сүю ақиқат жолын сүюді айтады. Алла Тағалы махаббатына бөленген әрбір адам оған да махаббатын беруі тиіс деп пайымдаймыз. Аллаға махаббат оған құлшылық қылу, парызын орындап, тыйымдарынан тыйылу деп түсінеміз.
Осы үш сүю болады имани гүл,
Иманның асылы үш деп сен тахқиқ біл.
Ойлан дағы, үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл [2,б.187].
Хәкім Абай бұнда адамзатты алдымен жаратқан иесі Алланы, сосың барша адамды және әділетті сүюді, яғни осы үш сүюді жиынтығынан имани гүл деп атағанын көреміз. Абай иман ақиқаты осы үш махаббаттан тарайды дейді. Осы үш сүюдің тереңіне бойлап, үшеуін тарқатып түсіне алу керектігін және осы үш сүюді түсіну үшін малың мен қоса жаныңды жұмсау керек екендігін айтқысы келгендігін аңғарамыз.
Ғалымдардың Абай өлеңдерін қолжазбадан оқығанда бұл сөзді имани күл -толық иман деп транслитерациялаған дұрыс деген пікірі де осыны аңғартса керек. Демек, Имани гүл бұл кемел иманға айтылған сөз [ 17,б.5].
Дін де осы, шын ойласаң, тағат та осы,
Екі дүние бұл тасдиқ - хақтың досы.
Осыларды бұзатын және үш іс бар:
Пайда, мақтан, әуесқой - онан шошы [2,б.187].
Хәкім бұл шумақта жоғарыда айтылған имани гүлге адам мән берсе, ой таразысына салса, сол нағыз діннің өзі екендігін айтады. Яғни, Алланы сүю арқылы оны таныса, оның бір екеніне сенсе, оған иман келтірсе және басқада иман шарттарына сенсе діннің нағыз өзегі осы екендігін аңғартады. Хәкім 13-қара сөзінде иман туралы былай деп айтады: Иман деген - алла табарақа уатағаланың шәриксіз, ғайыпсыз бірлігіне, барлығына уа әр түрлі бізге пайғамбарымыз саллалаһу ғалейһи уәссәләм арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойын ұсынып, инанмақ [12,б.101]. Исламдағы бес парыздың алғашқысы болған иман етуді толық орындаған болады. Осы имани гүлді сақтай отыра екі дүниеде ақиқатқа жететіндігін меңзейді. Хәкім келесі жолында былай дейді:
Руза, намаз, зекет, хаж - талассыз іс,
Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс.
Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төртті
Қылғанменен татымды бермес жеміс [2,б.187].
Ақынның бастапқы үші, алдыңғы шумақтағы үш сүю яғни имани гүл. Сол имани гүлді жүрекке бекітіп және ақылға салып терең ойлансақ толық иман келтірген боламыз. Исламдағы бес парыздың алғашқысын орындау арқылы қалған төрт парызды орындау қиынға соқпайтынын түсінеміз. Ақын төрт парызды орындау талқыға салынбайтын іс екендігін және бірінен-бірін бөліп жармауды айтады. Алғашқы үшеу тегіс қабылдаған соң, Алланың бұйырған парыздарын орындау пайда беретіндігін меңзейді. Одан бөлек осы айтылғандарды бұзатын тағы үш іс бар екендігін ақын айта кетеді. Олар: пайда, мақтан және әуесқойлық. Осы аталған үш қасиеттен аулақ болу керектігін айтады. Осы қасиеттер ішіндегі мақтан туралы Абай 21-қарасөзінде мақтаншақтықты өз ішінде 3 ке бөліп: Мұндай мақтаншақтардың үш түрі болады. Біреуі жатқа мақтанарлық мақтанды іздейді. Ол - надан, ләкин надан болса да адам. Екіншісі өз елінің ішінде мақтанарлық мақтанды іздейді. Оның надандығы толық адамдығы әбден толық емес. Үшіншісі өз үйіне келіп айтпаса, я аулына ғана келіп айтпаса, өзге кісі қостамайтын мақтанды іздейді. Ол - наданның наданы, ләкин өзі адам емес[12,б.107] дейді. Ақын өлеңін жалғастыра:
Бас жоғары жаралған, мойын төмен,
Қарашы, дене біткен ретімен.
Істің басы - ретін танымақтық,
Иман білмес тағатты қабыл демен [2,б.187] - дейді.
Хәкім Алланың адам баласын көркем түрде жаратқанын, әр дене мүшесі өзіндік орнында орналасқанын, сол секілді әр істі өз ретімен бастау керек екендігін айтады. Абай қара сөзінде : Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес - дейді. Кейін соңғы шумағында Иман білмес тағатты қабыл демен дейді. Бұдан түсінетініміз тағат яғни құлшылық жасамас бұрын иман етуі қажет. Оның шарттарын біліп оған сенуі керек. Бұл туралы Абай 12-қара сөзінде құлшылық жасаушы адамның ең бірінші білуі керек дүниелерді айта кетеді: Әуелі - иманның иғтиқадын махкемлемек керек, екінші үйреніп жеткенше осы да болады ғой демей, үйрене берсе керек. Кімде-кім үйреніп жетпей жатып, үйренгенін қойса, оны құдай ұрды, ғибадаты ғибадат болмайды. Уаләкин, кімде-кім иманның неше нәрсе бірлән кәмәләт табатұғынын білмейді, қанша жерден бұзылатұғынын білмей, басына шалма орап, бірәдар атын көтеріп, оразашыл, намазшыл болып жүрген көңілге қалың бермей тұрып, жыртысын салғанға ұқсайды. Күзетшісіз, ескерусіз иман тұрмайды, ықыласыменен өзін-өзі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.