Қан мен тер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қан мен тер
Төл әдебиет тарихында аты алтын әріптермен жазылған көрнекті жазушы, ірі тұлғалардың бірі де бірегейі Әбдіжәміл Нұрпейісов еді. 1924 жылы Қызылорда облысы, Арал ауданындағы Үшкөз ауылында туған әдебиет саңлағының өмір жолы, әдебиетке қосқан өлшеусіз еңбегімен көпшілік жақсы таныс. Ұлы Отан соғысына қатысып, майдан шебіндегі әрбір сәтті қалт жібермей, көркемдеп, туындыларының өзегі етіп алған. Біздің мақаламызға арқау болып отырған жазушының бет-бейнесін танытатын көлемді туындысы - Қан мен тер трилогиясы.
Қазақ сөз өнерінің кемеліне көтеріліп, әлем деңгейіне кеңінен танылған шығармалармен толыққан шағы XX ғасырға тұспа-тұс келеді. Бұл кезең әдебиет әлеміне сілкініс жасап, ақын-жазушылардың жарқ етіп, оқыған елді елең еткізетін үздік туындыларды паш етуімен құнды. Туған елінің даңқын асырып, атағын аспандатуға рухани тұрғыда үлес қосқан жазушы бүгінде халқы құрмет тұтатын алып тұлғаға айналды.
Қан мен тер трилогиясы - Ымырт (1961), Сергелдең (1964), Күйреу (1970) атты үш бөлімнен тұратын жазушының басты туындысы. XX 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамының тыныс-тіршілігін танытатын шығармасын жазушы бірнеше рет толықтырып, қайта өзгертіп жазып шыққан екен. Бұл жөнінде трилогияның 2015 жылы басылып шыққан кітабының алғы сөзінде Е.Шаймерденұлы былайша түсіндіреді: Ә.Нұрпейісті өз өнер гүлзарының, өз өнер бағының өнегелі қожайынымен теңеуге болады. Ол өз сүйіктілерін әлдеқайдан жел айдап әкелген өлі жапырақтан да, топырақ астына байқаусыз түскен басы артық тал-бұтадан да көзінің қарашығындай қорғауды мұрат тұтады. Қажет деген жерінде одан әрі көркейтіп, жасандыра түсуге дей бейіл. Оған шаршамайды да, жалықпайды да. Сондықтан да оның осы басылымға қолым қаттырақ тиді. Бірақ тағы қарасам, тағы да өзгерістер енгізетін тәріздімін деген шығармашылық көңіл-күйін де түсінуге әбден болады. [1.5]
Бұл туынды - қазақ романдарының ішіндегі композициялық құрылымы жағынан да, стильдік тұрғыдан да ерекше сипатқа ие тарихи-революциялық тақырыптағы шығарма. Сонау 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен бастап патшашыл ақ әскердің бүкіл тыныс-тіршілігі қамтылып, орын алған ірілі-ұсақты төңкерістерді қамтиды.
Жазушының трилогияны жазуға үлкен дайындықпен, құлшыныспен келгені анық байқалады. Шет ел әдебиетінің озық үлгілерін назарға ала отырып, қазақы қалыпты сақтап, шығарманың бүкіл өн-бойына қазақы салт-сана мен суреттеп отырған дәуір бейнесін жымдастыра алудағы шеберлігі айрықша. Шығармасына арқау еткен кезеңді жүрегімен кезіп, дәуірдің айшықты оқиғаларына, заманның шынайы көрінісіне оқырманын өзімен бірге ертіп апарады. Образ жасауда өзіндік стилін жоғалтпай, оқиғамен бірге кейіпкердің характерін жетілдіріп, өсіріп отыруды негізге алады. Шығарма арқылы автордың айтар ойы, көздеген басты нысанасы анық. Ұнамды, ұнамсыз образ және типтендіру мәселесін Ә.Нұрпейісов Қан мен терде молынан қарастырған.
Шығарманың басты кейіпкер Еламан өзі кедей, өзі момын, ерекше ақылды да емес, жауынгер-батыр да емес, өзімен-өзі жүретін қарапайым қазақ жігіті. Солай бола тұра басынан небір қиын-қыстау сәттер өтіп, аштықты да, үстем таптың озбырлығы мен қорлығын да, айналасындағылардың сатқындығын да көреді. Жазушы өз естелігінде Еламанға берілген мінезді, келбетті қайдан алып сомдағанын былайша түсіндіреді: О заманда қалмақ та, қазақ та көшпелі, бір соғыста атамыздың санына садақ жебесі тиеді. Жау марқайып кетеді деп жарасын жасырып, оқ тиген санын қанжығаға қайырып байлап, шайқаса берсе керек. Сөйтіп, жарасы асқынып кетеді. Ағасы Қыдырбай дереу сынықшы алып келіп көрсетеді. Сынықшы: Аяқты кесу керек, әйтпесе, өледі. Ол үшін төрт жерге төрт қазық қағып, аяқ-қолын байлап, екі жігіт кеудесінен басып отырсын,- дейді. Өткір пышақ, тұзды су, түйенің шудасын алдырып, ем-дом жасауға кәдімгідей дайындалады. Сонда Тайқожа: Көзім тіріде кеудеме ешкімді мінгізбеймін, шыдаймын, төзімім жетеді,- деп аяқ-қолын кергізбей, тақиясын тістеп ақырына дейін шыдап жатса керек. Сынықшы оқ тиген аяғын кесіп, байлап сыртқа шығады. Жігіттер батырдың қарысып қалған жағын қылыштың ұшымен ашса, тістелген тақия қырылып қалыпты. Содан әлгі атамыз Ақсақбөрі атанған. Бұл кісінің мінезін Қан мен тер романындағы Еламанның бәзбір тұстарына қиыстырып келтірдім. [2] Демек, Ә.Нұрпейісов кейіпкерлерді сомдағанда шынайы өмірдің қалтарысында жүрген шынайы бейнеден алып, оны жетілдіріп отырған, өзіндік көзқарасымен қалыптастырған.
Майданнан бұрынғысынан әлдеқайда жетіліп, толығып келген Еламан ендігі кезекте ешкімге есесін жібермей, еңсесін тік ұстап жүруге, кеудесін ешкімге таптатпауға әрекеттенеді. Бүкіл ауылға, балықшыларға сөзі өтетін нар тұлғаға айналады. Сөзі кесек, не нәрсені ойланып, екшеп барып әрекетке көшетін нағыз өр мінезді ерге айналады. Жазушының жоғарыда келтірілген естелігінде айтқан сөзінің дәлелі осында.
Еламанның бойындағы адамгершілік, турашылдық, намысқойлық сияқты адами сапалы қасиеттер оның табиғи болмысын оқырманға жақын ете түскен. Еламан - жинақталған образ. Тұтас бір кезеңде өмір сүріп жатқан жандардың бет-бейнесін, олардың бойындағы қадір-қасиетті бір образға сыйдырып беру суреткердің асқан шеберлігін танытады. Бұл жерде Еламан образы арқылы қазақ даласындағы өр мінезді, туған елі, жері үшін жанын пида ететін намысқой, турашыл азаматтардың қатарын көруге болады.
Адам баласы үшін туып-өскен жер қашанда ыстық. Сөз өнерінің қадір-қасиетін түсінетін жан қолына қалам алып, туған жерін суреттеген сәтте-ақ оның қадір-қасиетін жүрегімен түйсініп, бар махаббатын салары анық. Ә.Нұрпейісов шығармаларына арқау болған оқиғалардың көбі өзінің туған жерімен тікелей байланысты. Арал өңірі - оның мәңгілік махаббатын арнаған, өмірінің ажырамас бөлшегіне айналған киелі мекені. Міне, осы үшін де Арал, ондағы балықшылар өмірі жазушы шығармаларына арқау болған. Нағыз, шынайы суреткердің тұрақты тақырыбы болуы қажет болса, Ә.Нұрпейісовтің тұрақты тақырыбы туған жері Аралға қатысты. Аралдың әрбір тау-тасын, әр мезгілдегі табиғат құбылысының көрінісін, теңіздің бұйраланған асау толқынын, ондағы құстың ұшып-қонғанына дейін әдемі суреттеп, картина етіп көз алдыңа әкеледі. Туған жердің киелі топырағының иісін аңқытады. ...Көптен бері күн жылымықтанып, ұлы теңіз әлі де ұстаса қойған жоқ-ты. Биылғы жел біртүрлі есірік. Жағалау қаймақтанып, кілегейлене бастаса-ақ, арқадан шыққан қатты жел әлсіз мұзды бет ашыққа айдап, қуып әкетіп тұрған. Оқып отырғанда бір сәтте көз алдымызға теңіз, жел, мұз көріністері қаз-қалпымен тұра қалады. Әдебиеттің көркемдеуіш құралдарымен нысанаға алған объектісін әсірелеп, жан-жақты сипаттап, толықтыра түсіндіреді.
Автор шығармасының тағы бір ерекшелігі кейіпкерлерінің әрқайсысының өмір тынысына, көңіл-күйіне, болмысына тереңінен бойлап, олардың қоғам ішіндегі орны мен күнделікті тұрмысын бейнелеуге жіті назар аударуы. Шығарма ауқымы кең болғандықтан, ондағы кейіпкерлер саны да мол. Сол кейіпкерлерінің келбетін психологиялық тұрғыдан ашып, рухани өмірлерін танытуға үлкен мән береді. Басты кейіпкері Еламаннан бастап Рай, Мөңке, Ақбала, Қален, Тәңірберген, Сүйеу қарт, Судыр Ахмет, Федоровтар әулеті, бәрі-бәріне ерекше көңіл бөліп, жан-жақты суреттейді. Бұл - образды толыққанды танытудағы, жеке тұлғаның өзіндік болмыс-бітімін жасаудағы таңдаған басты әдісі. Қарақатынның екі елі аузына сөз тұрмайтын жылпостығы, сыпсыңдаған өсек сөзге әуестігі замана көрінісінің өмірде бар, шынайы бейнесі. Жазушы роман қаһармандарының әлеуметтік іс-әрекеттеріне жіті көңіл бөле отырып, психологиялық тұрғыдан зерделеуге көңіл бөледі. Олардың қиын да күрделі тағдырлары теңіз жағалауындағы балық аулау кәсібіне байланысты өрбіп отырады. Орыс байы Федоровтың (ел арасында Тентек Шодыр атанған) ауына жалданып, күнделікті нәпақаларын тауып, күндерін көрудің амалын жасап жүрген қарт балықшы Мөңке, Дос, Еламан, Райлар небір қиын да азапты күндерді бастан кешеді. Ағайынды Алдаберген, Құдайберген болыс, Тәңірберген мырзалардың малын да бағып күнелтуге әрекет жасайды. Бай-болыстардың, үстем тап өкілдерінің озбырлығы, қарапайым халықты адам құрлы көрмей, басып-жаншуы, олардың мансапқорлығы мен бар дүниені билеп тұрғандай өркөкіректік танытуы сол дәуірдің шынайы көрінісі еді. Жалпы, бай мен кедей арасындағы ара қашықтық, әлеуметтік теңсіздік осы XX ғасыр басындағы кезең шығармаларында молынан қамтылған. Қарапайым халық арасынан шыққан өкілдер мұндай озбырлыққа кейде төзімділігімен, қайсарлығымен қарсы тұрса, кейде амалдың жоқтығынан, әлсіздігінен қарсы тұруға шамасы да келмей езіліп-жаншыла бергендігін байқаймыз.
Алайда, қандай да бір қысымның, озбырлықтың шарықтау шегі келгенде қанша жерден сабырлы, момын, адамдық қасиетті жоғары қоятын жан болса да бойындағы ыза-кек, намыс оянары хақ. Олардың ішінде булығып жатқан ашудың бір күні атылып, сыртқа шығуы бек мүмкін еді. Еламан мен оның қатарындағылардың бойындағы сабырлылықты тауысқан да осы озбырлық, ашкөздіктің күшейіп, өз қазағынан шыққан кеудемсоқтардың өздеріне деген қысымының артуы. Мұндай күйге түсуінің түп төркінінде кішкентайынан тартқан жетімдік тақсіреті жатыр. Еламанның бойындағы ашу-ызаның ақыры оның Сібірге жер аударылуына себеп болды. Өмірдің әділетсіз тұстарын, тағдыр тәлкегіне ұшыраған кейіпкердің аянышты күйін оқырманға жеткізуде шығарма желісін желдіріп, сезімдерге әсер ететіндей суреттеуі жазушының жан-жақты толысқан, әдебиет әлемінің қыр-сырына тереңінен бойлаған шағын көрсетеді.
Шығарма желісі бойынша Еламан Сібірге жер аударылып кеткеннен кейін елдегі оның ісін Кәлен жалғастырады. Автор Кәленнің еңгезердей сырт келбетін, болмысын ішкі жан дүниесіне сай етіп тамаша суреттейді. Өзі аса ірі. Екі тізесі аттың екі құлағын қаққандай. Күпінің ұзын жеңінен қамшы ұстаған қолы көрінбейді. Шидем күпілі сом дене ерге құйып тастағандай. Бұл Кәленнің Алдаберген софының ауылына ат басын бұрғанда суреттелген бейнесі. Кейіпкерді танытуда Сені сирағыңнан танимын. Құста көкқұтан, адамда сен сирақтысың ғой деген айшықты сөзді Алдабергеннің аузына салып береді. [1.42]
Ә.Нұрпейісовтың кейіпкер сомдауында өзіне дейінгі әдебиет өкілдерінің ірі роман-эпопеяларының ықпалы зор екені анық. Мәселен, М.Әуезовтің әйгілі Абай жолындағы Құнанбайдың айлакерлігін Қан мен тердегі Тәңірбергеннен көруге болады. Сол сияқты қазақ топырағында туындаған, төл әдебиеттің құнды дәстүрлерімен, орыс, әлем әдебиетінің озық үлгілерімен үндеседі. Қай дәуір ақын-жазушыларын алып қарасақ та заманының ащы бейнесін сынға алып, қоғамның шынайы келбетін әшкерелеуге қалам тербеу бар құбылыс. Бұл үрдіс Әбдіжәміл Нұрпейісов шығармаларында да үлкен көрініс береді. Қазақтың бас ақыны Абай, сыршыл ақын Мағжан мен әйгілі жазушылар Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов шығармаларындағы әлеуметтік теңсіздік, психологиялық көзқарас Қан мен терде де бар. Таптық қоғамның адам табиғатына сіңірген мінез-құлқы, бай мен кедей арасындағы алшақтық, ақ патшаға жағымсынған жылпостардың, кең даланы меншігіне балаған ашкөздердің дәурені жүріп тұрған кезеңді айшықтап, қарапайым тілмен жеткізе білуде жазушы әдебиеттегі барлық әдіс-тәсілді қолданады.
Автор осылайша ірі шығармалардағы кейіпкелердің жеке қасиеттерін өз кейіпкеріне бере отырып, өзінше жетілдіріп, дамытып отырады. Шығарманың композициялық құрылысымен кейіпкерін бір типтен екінші типке шығарады. Трилогияда кескіндік анықтамалар мен пейзаж көріністері, берілген портреттердің психологиялық нышандары да мол. Қатігез, ашкөз, жамандыққа әуес адамды шығарма соңына қарай философиялық ой жетегіне түскен, рухани жағынан жетілген үлкен тұлғаға айналдыруы жазушы шығармашылығының жаңашылдығын, өзіндік ерекшелігін көрсетсе керек.
Роман басталған тұстағы Еламанның портреті ешқандай ерекшелігі жоқ қарапайым адам ретінде танылса, шығарма соңында оның жан-жақты толысқан, өмірдің бар сынағын бастан кешіп, өзіндік көзқарасы қалыптасқан, қоғам өміріне біркісідей араласып, бүтін бір ауыл үшін шешім шығара алатын деңгейге көтеріледі. Ал, Ақбаланың образы керісінше, құлдырауға түседі. Автор шығарма басында Ақбаланы көрсе көз тоймайтындай сұлу да сымбатты етіп көрсетіп, әйел біткенге тән нәзіктікті, кіршіксіз таза сезімді бір бойына құйып қояды. Ақбала бейнесі оқырманды өзіне бірден баурап алады. Еламанның бойындағы өмірге деген ерекше құлшынысты жандандырып, сезіміне күш берген де осы Ақбаланың бойындағы ізгі қасиеттер мен сүйкімділігі еді. Алайда, теңіздегі тірліктерінен тапқан нәпақаларын күнделікті астарына талғажау етіп отырған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.