Қазақ тарихында болған зұламат жылдардың ащы шындықтары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тарихында болған зұламат жылдардың ащы шындықтары .

1. 1 1930 жылдардағы алапат ашаршылықтың себептер

Ашаршылық саяси-әлеуметтік процестер мен табиғаттағы қолайсыз оқиғалардың және болып жатқан ахуалдардың салдары болып табылатын әлеуметтік апат. Бұл алапат аштықтың ашық және жабық түрі бар. Бірінші кезекте бұл мүлдем үнемсіз қалу, екінші кезекте үнемі шала құрсақта болу. Екі кезекте де халықты ауруға індетке немесе өлімге әкеліп соқтырды. Ашаршылық жек адамның өзін ғана емес бүтін бір отбасыны немесе мемлекеттке түскен ең үлкен нәубет. Осы жағдайдың соңы адамдардың жаппай қырылуына алып келді және халықты күрт азаюна әкеп соқтырды. Адамзат баласы өзінің ұзақ тарихында әр түрлі жағдайлардан қуаңшылықпен жұттан, соғыстан қолдан жасалған дағдарыстармен күйзелістерден, геноцидтен соң күшті ашаршылықтарға ұшырап отырды.

Кеңес дәуірінде тарихи оқиғаларды берілетін баға жалған мәліметтермен бұрмаланып берілгені бәрімізге аян. Тәуелсіздік алғаннан кейін терең зерттеуге жол тартқан ең өзекті тақырып Қазақстандағы кеңестік ұжымдастыру саясатының негізігі себеп салдарына жол ашты.

Кеңес қоғамындағы ұжымдастыру халықтың бір бөлігін құрбан ету арқылы іске асырылды. Бұл жағдай ауыл шаруашылығын ұжымдық негізде қайта құрудың айқын көрінісі еді. Қазақ даласында жүргізілген ұжымдастыру, кеңестендіру мен отырықшыландыру және кәмпіске науқанының салдары қазақ жеріне үлкен қоғамдық-экономикалық және әлеуметтік өзгерістер әкелді.

Күні бүгінге дейін ашаршылық геноциді тәуелсіз Қазақстан тарихында әлі күнге дейін бағасын ала алмай келеді. Кеңестік ұжымдастыру кезеңі ретінде арнайы зерттеуді және ашаршылық кезінде құрбан болғандардың жалпы саны әлі де болса терең зерттеп, анықтай түсуді қажет етеді.

Қазақ байларының малдарын тәркелеуі қазақ даласында мал шаруашылығын күйретуге әкелді. Ашаршылық Кеңес өкіметінің Қазақстандағы мал атаулыны тәркелеу шешімінен бастау алған. Бұл кезде қазақ жұртын бар тіршілігін малдан айырған жағдайда аштан өлуден басқа жол жоқ еді. Сонымен қолындағы барынан айырылған қазақ жұртының жойылуына қауіп төндірді.

Ф. И. Голощкин 1876 жылы 26 ақпанда Витебск губрниясында Навель деген шағын қаладағы буржуаға жататын отбасыда дүниеге келді. 1903 жылы Ригада РСДРП қатарында болды. Қазан төңкерісіне дейін өмірі қуғын сүргінмен өтті. Бес-алты жыл көлеміңде жеті рет абақтыға отырып шықты. 1918жылдыңақпан айында Уральск әскери комисары болды. Сол жылдың шілде айында Екатеринбург ақ қазақтар мен ақ чехтардың қоршауында қалды. Урал облыстық советінің құрамында солшыл ехерлер, анахистер, әсіресе қызыл революционерлер Ромоновтарды құртуға талап етті. Ол адамдардың қатарында Голощекин де болды. Урал обылыстық советінің шешімі бойынша 17 шілдеде Ипатьев үйінде қамалған II Николой патша атылды. Голощекин-1929 жылдың сәуір-маусы айларында Түркістан әскери -революциялық советінің мүшесі. ал тамыздан бастап Челябі гбрнтялық ревкомның төрнғасы болды. 1920-1922 жылы Башқұрстанға, Костромада түрлі шаруашылық қызымет етті. 1923 жылдың қыркүйекте Қазанға келгенге дейін Самара губрниялық атқару комитетінің төреғасы болды. Қазақстанға келе сала Голощекин бірден өзіне тән шапшаңдықпен өз ісіне шұғыл кірісті. Ең алдымен «1917 жылы қазан мен 1925 жылғы қыркүйек аралығында қазақ сахарасында Совет үкіметі болмады. коммунистік партия ұйымы жоқ деген шешімге келді. Голощекин командылық-әкімшілік жұмыс әдістері өрестей бастаған кезде республикалық партия. совет активі оған қарсылық көрсете бастады. Голощекин оппозиция қанатын бірден қырқу үшін жаңа саяси бағыт дәледеп Сталинге хат жолдады. Оның арандатушылық саясатына тоқтаусыз жол ашқан:«Тов, Голощекин. Я думаю, что политика. намеченная в настоящей записке. является в основном единственно правильной политикой. И. Сталин»-деген жауап жетті. Осы тұста Голощекинге қарсылық білдіргендерге неше түрлі жала жабылды. Т. Рысқұлов, Н. Төреқұлов, С. Сейфулин, О. Жандосов, Н. Нұрмақов, С. Сәдуақасов, С. Қожанов, А. Әйтиев сияқты партия. Совет қызыметкерлерінің, өнер қайраткерлернің атына ғайбат сөздер, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М, Жұмабаев, Ж. Аймауытов және басқаларының үстінен шағым түсірушілер көбейді.

Қазақ қоғамына алаш зиялыларының ықпалының артуынан қауіптенген орталық билік республикадағы саяси тәртіпті қатаң бақылауға алу жолына түсті. 1925 жылдың 29 мамырында И. В. Сталин партияның Қазақ Өлкелік Комитетінің бюро мүшелеріне «Ақ жол» газетінің саяси ұстанымына байланысты хатын жолдады. Онда И. Сталин өзінің «Ақ жол» газеті материалдарымен танысып, жарияланған материалдардың мазмұн жағынан шетелдерде жарық көріп жатқан Мұстафа Шоқай мақалаларымен сабақтас, жақын екенін айта келіп, мұндай сынға кеңестік басылымдарда орын берілуге тиіс емес деген тұжырымын білдіреді.

И. Сталин хатындағы екінші мәселе алаштық зиялылар жөнінде болды. Кеңестік басшы партияда жоқ ұлт зиялыларын саяси және идеологиялық қызметтерден біржола аластатуды ұсынды. И. Сталин хатынның сонында Қазақстанда билікке ұлттық кадырларды тек шыққан тегіне қарап тарату кең етек алды. Сонымен қоса бірге бұқара арасынан іріктелген қызыметкерді өзін ұлттық сезімі мен ұстанымына байланысты бөлу орын ала бастады.

1925 жылы жазда республика басшылығына Филипп Исаевич Голощекин келді. Жергіліті жағдаймен танысып алған Голощекин Сталинге арнайы хат жолдайды. Ол хатында ендігі уақытта басымдылық жалпы ұлттық міндеттерге емес, ауылды кеңестеңдіруге, республикада комунистердің үлес салмағын арттыруға, басқаруға және қазақ бұқарасын қазақша қызымет жасауға, сондай-ақ «үлкен саясатқа»емес қалың қазақ бұқарасына күнделікті мұқтаждықтарың қанағаттандыруға берілмек екенің тәпіштеп айтты. Сомен Голощекин ұсынға «Кіші Қазан» консепциясы осындай тұжырымдардан тұрды және ол Сталиннің толық қолдау алды.

1925 жылы БКБП Қазақ өлкелік комеитетінің Бірінші хатшысы болып Ф. И. Голощекин келгеннен кейін қазақстанда тоталтарлық жүйе күшейе түсті. Ол ауылдарда әліде Кеңестік биліктің орнатылмаға, ауыл билігі жергілікті байлардың қолында екенің жариялады. Осы өлкеде «Кіші қазан» ұйымдастырып ауылды кеңестендіруді ұсынды. Голощекин бұл ұранды «Кіші Қазан» саясат деген атау алды. Негізгі мақсаты қазақ ауылдарында соцалистік өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталды. «Кіші Қазан» саясатына наразылық білдірген С. Сәдуақасов, С. Сейфуллин, С. Қожанов, Ж. Мыңбаевтар «ұлтшыл»деген айып тағылды. Ұлт зиялары жазаланды, респубикадан қуылды және қуғынға ұжырады. Жалпы «Кіші Қазан»саясатты мынадай іс шараларды қамтыды. Бірінші кезекте бұл қазақ ауылын кеңестендіру болды, екінші кезекте шабындық және егістік жерлерді қайта бөлу, үшінші кезекте бай шаруашылықтарды тәркелеу болды.

Қазақ ауылын кеңестендіру

1925 жылға дейін қазақ ауылында байлармен дәулетті шаруалардың беделі жоғары болды. Көптеген қазақ аудандарында ауылдық кеңестер болған жоқ немесе байлар сайланған. 1926-27 жылдары ауылды кеңестеңдіру үдерісі басталды. 1927 жылы кеңестерді қайта сайлау жүзеге асты. Кедейлерді және әйелдердің, комунистердің пайызы арттырылды. Голощекин ауылды кеңестендіру жұмысы әлә де әлсіз оны күшейту керек деген шешімге келеді. Кеңестеңдірудің кемшіліктері қазақ байларын рулық қатынастарға жапты. Жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып жүргізілген шаралар ұнамады. Кеңестендіру ісінде таптық тұрғыда қарау керек дегенді желеу етіп, ауқаттыларға қарсы күресті күшейтуді ұсынды. Бұл солақай бағыты да қазақ басшылары мен зиялы қауымдарының қарсылығына ұшырады. Оларды «олшылдар» мен «солшылдар»деп топтарға бөліп, қудалады. Сталиннің тікелей қолдауымен 1927 жылы Қазақстанда ауылдық кеңестерге жаңа сайлау өткізуді ұйымдастырды. Ол бойынша сайлауға байлар деп есптелгендер сайлау құқынан айырылдыАулдарда кедейледің жиналысы өткізілді. Сайлау науқанына байланысты аудандарға аранайы уәкілдер жіберілді. 1928 жылғы 1 қазанда Қазақстандағы барлық кеңестердің 2199-ы қазақ шаруаларының, 1209-ы орыс украин шаруаларының кеңестері болды Бірақ бұл сайланған кеңес органдары да өздерін жетекші күш ретінде көрсете алмады. Сондықтан Голощекин жергілікті ұйымдар мен одақтарға, әсіресе «қосшы» одағына көбірек сенімділікті талап етті.

Шабындық және егістік жерлерді қайта бөлу

Большевиктер 20-шы жылдары ЖЭС-ті ұзақ мерзімді саяси стратегия деп есептеді. Олар ЖЭС аясында шаруа қожалықтары біртіндеп ооперативтендіру арқылы ауыл шаруашылығын соцаалистік жолмен қайтар құруды мақсат етті. Шаруалар кооперациясы мемлекеттік тұрғыда ерісіз күштеу арқылы емес керсінше экономикалық қажеттіліктерден тындйтын қозғалыс ретінде бөлу кере еді. Алайда большевиктер қазақ ауыылыында леуметтікк теңсіздікті жою мақсатында шабындық жәнегістік жерлерді бөліске салды. 1926 жылы 20 мамырда “Жерге орналаспай жерді пайдаланатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардың шабындық және егістік жерлерін уақытша қайта бөлу туралы”заң қабылданды. Сол кездегі Халық Комиссарлары Кеңесінің төреғасы және Орталық Атқару Комитете төреғасықызметін уақытша атқарушы Н. Нұрмақов қол қойды.

1927 жылы 3 ақпанда бұл заңға толықтырулар енгізілді. Онда шабындық және жайылымды жерлерді жан басына қарай бөлу, мұндай бөлініс үй басына қарай бөлінетіні туралы атап көрсетілді. Бұл жұмысты жүргізу Қазақстанның егіншілік халық комиссариатқа тапсырылды және бұған жақсы қарқын беру үшін губерниялық, уездік және округтік атқару комитетері жанында еркеше жедел түрде “бестіктер”, ал болыстық атқару комитеті жанынан “үштіктер” ұймдастырылды. Конституциялық тұғыдан мұндай құрылған “бестіктер” мен “үштіктер”құрамдары атқару комитетері мен ауылдық кеңестер бекітілді.

1926-1927 жылдары 1250 мың десятина жайылымды және 1360 мың десятина шабындық жерлерді бөлді. Бөлген шабынды жердің 61, 6%-ін кедейлер, 8, 8%-ін ауқаттыылар алды. Жайылымдық жердің 59, 3% кедейлер 31, 7% орташаларға 9% ауқаттық қожалыққа берілді. Голощекин алғаш “Кіші Қазан” төңкерісі әлеуметтік саяси науқанмен, яғни шабынды-жайылымдық және егістік жерлерді қайта бөлумен аяқтай аламын деген пікірде болды. Алайда Голощекин бастаған Қазаақстн большевиктерінің қазақ қоғамына байлаанысты жүргізген бұл шаралар қазақ ауылында кеңестік үкіметінің жеңісін қамтамасыз ете алған жоқ. Себебі бұл реформа алғашқы кезде қате тұжырымға негізделген. Бірінші, қазақтың дәстүрлі шаруашылық жүйесі сақталып отырған жағдада шабындық және жайылымды жерлерді қайт бөліске салу еш нәтиже берген жоқ. Екінші, шабындықжәне жайылымды жерлерді бөлудің өзі дәстүрлі түрдегі егін шаруашылық жүйесіндегі зандалық жетегінде қалып қойды, яғни шабындық және жайылымды жерлерді бөлу шаруаотбасының мүшелерінің санына байланысты жүргізілді. Қазақтың дәстүрлі шаруашылығы керсінше жерді малдың снынақарай, яғни көшпелілер үшін жайылымға сұраныс мал басының санына қарай және құрамына байланысты. Үшінші, жартылай көшпелі 162 аудандар жер бөлінісінің нәтижесінде жерге ие болған шауалар бұл кезеңде ол жерлерден келер пайда жоқ еді. Себебі ауылдағы кедей шаруалар қожалықтар ғана емес, орта шаруа қожалықтары да бұл кезеңде ауыл шаруашылық құралдары егетін тұқымдары және т. б. заттарға зәру болды. 1928 жылы республикада 1927 жылғы есепте 800 мың қазақ шаруа қожалықтары және 124 мың өте қарапайым еңбек құралдаына ие болды. Олар 54 мыңсоқа. 0, 5 мың тұқым себетін машина, 13, 5 мың шөп шабатын, 9, 4 мыңтырма т. б. Бұл еңбек құралдары саны жағынан алғанда көлге тамған тамшыдай еді және оның салдары өте төмен болды. Шабындық және жайылымдық жерлерді қайта бөөліске саалу науқаны партия-кеңес қызыметкерлерні де бұл шараны жүзеге асыра даярлықтарының жоқ екендігін көрсеткен. Шарушылық құралдарының жетіспеуіне байланысты кедей қожалықтарын өз үлесінен бас тартып. бөлінген жерлерді өз иесіне қайтарып беруге мәжбүр етті.

Бай шаруашылықтарды тәркілеу

1927 жылы желтоқсан айында ірі бай шаруашылығын тәркілеу жөніндеге заң жобасын әзірлейтін арнайы комиссия құрылды. 1928 жылы наурызда Қазақстаан Өлкелік комитенің бюрасы ол заң жобасын қарап нақтылады. Ол тамыз айында Өлкелік комитер тәркілеу науқанына тікелей басшылық жасайтын комисия құрды. Осы комиссияның төреғасы болып Е. Ерназаров отырды, құрамына О. Исаев, Н. Нұрмаков, Г. Тоғжанов, О. Жандосов т. б. кірді. 1928 жылдың 27 тамызында Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінде тәркілеу жөніндегі заң жобасы қабылданды. Республика аудандарында тәркілеуді өткізу жөніндегі нұсқаулар жіберілді. Заңбойынша. дүние-мүлкі тәркіленіп, өзі жер аударылуға тиісті байларға көшпелі аудандардағы ірі қараға шаққанда 400-ден астам малы бар, жртылай көшпелі аудандар 300-ден малыбар, отырықшы аудандарда 150-ден астам малы барлар және бұрынғы сұлтандар және хан ұрпақтары жатқызылды.

1928 жылдың 30 тамыда Қазақ АКСР ХКК-нің «Қазақстан көшпелі және жартылай көшпелі, отырықшы аудандарды белгілеу туралы» арнайы қаулысы қабылданды, соған сәйкес аудандарды белгіледі. Науқан бойынша 1928 жылдың 1 қарашасында аятқау жоспарланды, бір ай ішінде бітіру керек деген шешімге келді. Кейінірек ол 10 күнге созылды. 1928 жылдың 30 тамыздағы қаулыға сәйкес тәркілгендердің қатарына жер аударылуға тиіс аудандар анықталды. Тәркілеуге байланысты декретте көшпелі аудандардағы шаруа қожалықтарына деген қаталдық болды. Көшпелі аудандардағы тәркіленген малдың мөлшері аз болған күннің өзінде де, егерде бұл адамдар ауылда ықпалды болса, кеңестендіруге қауіпті элмент ретінде жер аударылуға тиіс болды. Тәркілеу туралы ережеде жер аударылғандардың бәрі сайлау құқығынан аырылады. Байлардың тәркілеуді жүзеге асыруға арнайы комиссиялар құрылды. Комиссия мүшелері тәркілеу барысында кеңңес үкіметінің нұсқауларын, яғни байларды тәркілеу туралы ереже өрескел бұрмалады. Ауыл белсенділері жоғрыданкелген уакілдің қолдауымен ауқатты адамдарды да қыспаққа түсірді. Республика бойыынша барлығы 696 «бай феодалдар» тәркіленді. Қазақ ірі байлардың көп болмағанын осы 1928 жылғы тәркілеу барысы мен оның нәтижелерін көрсетіп берді. Жоспар бойынш үкімет жоғрыдағы байлардан 225972 бас малды тәркілеу керек деген жоспар болды. Бірақ жоспар ақталмады, барлығы 14447 бас мал ғана тәркіленді белгіленген жоспардың 64%-і ғана. Себебі алдын-ала жасалған малдың есебі дұрыс емес еді. Қазақстан басшылары кейін оны мойындауға мәжбүр болды. Тәркіленген малдың 10, 2% отырықшы аудандар, 83, 3%жартылай көшпелі аудандардан және 6, 5% көшпелі аудандардан еді. Тәркіленген малдың 118919 басы жеке шаруашылықа (74. 3%) және колхоздарға (25. 7%) таратылды. Қазақ партия-кеңес қайраткерлері тәркілеуге қарсы шықты. Қоғамда экономикалық деңгейінің төмен екенін. сондықтанда әлеуметтік сілкіністер бармай тұрып, ауқатты шаруа қожалықтарына салық мөлшерін көбейту шаралары арқылыреттеуді ұсынды. Большевиктер болса бұл пікірлерді тындамай, таптық принциптерінен ауытқымай сол мақсатқа жету жолында күшпен тәркілеу идеясын жүзеге асырды. Қазақ байларын тәркілеу күшпен ұжымдастыру саясатының бастамасы болды. Байларды тәркілеуде қазақ кедейлері материалдық жағындада, руханижақтанда ештене ұтқан жоқ. Байлардың малын тәркілеу «қайыршыланған» ауылдардың өсуіне әкелді. Ауқатты шаруа қожалықтарын тәркілу мал шаруашылығының даму қарқының тежеді.

Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру

XX ғасырдың 20-30 жылдарында елдің экономика мен қоғамдық-саяси өмірінде «күштеу» саясатын негізгі тәсілі болды. КСРО-дағы ауқымды және жедел индустрияландыру шарасы азық-түлік қорының, әсіресе астықтың жетіспеуінің мәселесін туындатты. ЖЭС-тен кейін астықтың негізгі өндірушіге айналған кулактар мен отырықшы шаруалар мемлекетке төмендетілген баға бойынша сатудан бас тартты. 1927 жылы КСРО-да астық дайындау дағдарысы болды. Мемлекет астықпен қамтамасыз ете алмады. КСРО дүниежүзілік нарыққа астық шығарып, қажыны индустрияландыруға жұмсады. Аграрлық сала қорларын өнеркәсіптік салаға аудару тежеле бастады. Азық түлік мәселесін шешу барысында күштеу әдісін пайдаланып, ұжымдастыру саясатын жүргізілді. Ұжымшарлар мемлекет ұсынған барлық жоспарлы міндеттерді орындап отыруға тиіс еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.