Латын қарпі - біздің бүгінгі тарихи кезеңге сәйкес қазақ тілі үшін ең оңтайлы таңба

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Латын қарпі - біздің бүгінгі тарихи кезеңге сәйкес қазақ тілі үшін ең оңтайлы таңба М. Әуезов
Әлемдік қауымдастықтың тең құқықты мүшесі болған жоғары экономикалық, ғылыми, мәдени және адами әлеуеті мол Қазақстанның ұлттық бет-бейнес мен болмысын сақтай отырып, оның әрі қарай дамуы ендігі тұста еліміздің жаһандану үрдісіне тереңдей және кеңінен енуін талап етуде. Аталған істе қазақ жазуын латын әрпіне көшірудің маңыздылығы зор және ол іс атқарылып отыр және Қазақстан латын графикасы негізіндегі әліпби арқылы әлемдік коммуникация кеңістігіне енуне күш салуда. Елімізде латын әліпбиіне көшірудің ғылыми негіздерін нақтылауда Президент Н. Ә. Назарбаевтың 2015 жылғы Ұлт жоспары бес институционалдық реформасын жүзеге асырудың 100 қадамы бағдарламасы, 2007 жылғы 27 ақпанда жарияланған Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Жолдауы мен 2006 жылдың қазанындағы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында Қазақстанхалқының рухани дамуы және үш тұғырлы тіл саясаты туралы айтқан ой-пікірлері басшылыққа алынғаны белгілі (Назарбаев, 2017: 50). Латын қарпіне көшіру бұғанға дейін коммунистік жүйеде Ұлттар көсемі болған В.И. Лениннің Егер мен латын әліпбиін енгізсем, онда ол менің Шығыстағы екінші революциям деген пікірінен кейінгі тұста, яғни XX ғасырдың 20-30-шы жылдарында қолға алынған болатын. Десек те ол шығыс елінің болашағы үшін емес, Қазақстанда Латын Әліпбиінің енгізілуі орыстандыру саясатын бірден енгізу ісіне аз да болса саяси тұрғыдан дайындаудың кезекті жолы ғана болды. Алайда аз ғана сауатты халқы бар, рухани құндылықтар жүйесін толық негіздеп болмаған түркі халықтары, болса да қазақ елі үшін ол үлкен мәселе туғызды. Осы кезеңде Қазақстанда латын әліпбиінің енгізілуі мен оның тарихи сабақтары бүгінгі күннің таңбалану стихиясына айналғаны хақ. 1920 жылдың соңына қарай жаңа әліпбиге көшуге мәселеде бірқатар таластар, қайшылықтар орын алып жатты. Олардың барлығы да қазақ болашағы мен өткеніне қатысты тартысты ойлардан туындады. Тіпті оларескішілдер мен жаңашылдардың талас алаңына айналды. Латын қарпін енгізуге байланысты Еңбекші қазақ, Жаршы, Жаңа мектеп, Қызыл Қазақстан сынды түрлі басылым беттерінде түрлі ойлар мен пікірлер басылып жатты. Қазақ болашағы үшін Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Елдес Омарұлы, Міржақып Дулатұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Әбдірахман Байділдаұлы. Телжан Шонанұлы сынды зиялылар тобы латын тілін енгізу мен ондағы қиындықтар туралы түрлі пікір-таластар туғызды. Барін де болашақ қазақ әліпбиі мен оның болашағы толғандырып жатты. Мәселен, Ж. Аймауытұлы Емле, әріп жайында, Емлені өзгертуге жоба, Тағы да емле туралы, А. Байтұрсынұлы Қазақстан мен Қазағыстан туралы, Емле туралы, М. Дулатұлы Емле өзгерту жайында, Н. Зәлиұлы Қазақша жазу туралы жаңа ережелер, Е. Омаров Айнымалы дыбыстардың жазылу мәселелері, Т. Шонанов Шет сөздердің емлесі жайында сынды т.б. еңбектер жарық көрді (Досмұхамедов, 1924: 14-48). Десек те қоғамның барлық салаларына қатаң бақылау орнатуға тырысқан Кеңестік билік большевиктер партиясының саяси доктринасы мен мүддесіне жауап бере алатын жаңа ортақ жазу үлгісін іздестірумен айналысты. КСРО-дағы бұл процестің қиындығына Кеңес мемлекетіне Ресей империясынан мұра ретінде қалған тілдік кеңістіктің әр алуандығы және әр түрлілігі тікелей әсер етті. Сондықтан, большевиктер қолданыстағы араб графикасын дінмен, сондай-ақ еңбекші халықты қанап келген патшалық режиммен және Орта Азиядағы хандықтармен байланыстырып, одан қол үзу жолдарын іздестірді. Сондықтан да, кеңестік қайта құрулардың бастапқы кезеңінде халықтардың жазуларын бірыңғайландыру және жаңарту мәселесінде әлемдік революцияның жеңісіне сенген партия басшылары интернационалды әліпби ретінде латын жазуын қолданысқа енгізуді жоспарлап, оған болашақтың жазуы немесе революция әліпбиі ретінде қарады. Осы себептен кеңес билігінің алғашқы жылдарында кириллицаны қолданған славян халықтарына латын жазуын енгізу мүмкіндіктері қарастырылды. Алғаш ұсыныс білдіргендердің қатарында РКФСР Ағарту халық комиссары А.В. Луначарский, танымал ғалымдар Н.Ф. Яковлев, Н.В. Юшманов және т.б. тілтанушылар болды. Олар латын жазуын бүкіл Ресей территориясын мекен еткен халықтар үшін жаппай енгізу қажеттігі туралы өз ұсыныстарын алға тартты (Первый Всесоюзный Тюркологический Съезд, 2011: 220-225). Латындандыру ісін түркі халықтарынан бастау көзделіп, оның көшбасында Әзербайжан елі тұрды. Мұнда 1922 жылы С. Ағамалы-Оғлы басшылығымен латыншылардың арнайы комиссиясы құрылып, комиссия жұмысының нәтижесінде латын қарпінің негізіндегі әліпби құрастырылып шығарылды. Комиссия ұсынған әліпбиде әрбір дыбысқа жеке әріп сәйкес келіп, олардың баспа және қолмен жазылатын нұсқалары, атаулары және араб графикасына сай келуі көрсетілді. Түрлі тартыстар иен пікірлерден соң Әзербайжанда әліпбидің жаңа жобасы бекітіліп, 1922 жылдың 21 шілдесінде оны қолданысқа енгізумен айналысатын Жаңа түркі әліпбиінің комитетін құрды (Первый Всесоюзный Тюркологический Съезд, 2011). 1924 жылы С. Ағамалыоғлы бастаған Жаңа түрік әліпбиі комитетінің арнайы делегациясы Симферополь, Ташкент, Уфа, Орынбор және Қазан қалаларына сапар шегіп, көптеген зиялы қауым өкілдерімен тіл құрылысы мәселелері бойынша талқылаулар мен пікір алмасуларды (Феоктистов, 1926: 56-95). КСРО-ның жекелеген республикалары мен облыстарында латындандыру үдерісі біртіндеп қарқын ала бастаған шақта Қазақстанда керісінше, ХХ ғасырдың 20-жылдардың басында жаңа түркі емлесіне көшуге қарсылық таныту, қазақ елінің бұғанға дейін әзер дегенде жинақталған рухани хатқа түскен мұраларын жоғалтып алмау туралы мәселелер көтерілді. Нәтижесінде түрлі аймақтарда жауапты мемлекеттік қызметтерде, түрлі ғылыми мекемелерде, ағарту және білім, мәдениет және өнер салаларында, мерзімді баспасөзде еңбек етіп жүрген қазақ қайраткерлерінің латындандыру мәселесіне қатысты көзқарастары бірыңғай болмады. Мәселен, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов сынды танымал қазақ ғалымдары бастаған арабшылар тобы ескі жазбада қалуды жақтап, оны жан-жақты жетілдіру және дамыту қажеттілігін қолдаған болса, ал Шығыс халықтарының Орталық баспасы басқармасының төрағасы, Шығыстану ғылыми ассоциациясының мүшесі Н. Төреқұлов, Қазақ АКСР Ағарту халық комиссариаты жанындағы академиялық орталықтың мүшесі, белгілі тілтанушы Т. Шонанов жетекшілігіндегі латыншылар тобы оқу-ағарту саласы үшін күрделі әрі қолайсыз, ескірген, қолдану аясы тар, баспа ісі үшін шығынды араб жазуының орнына заманауи латын қарпін енгізуді жақтады. Латын жазуына көшу жөнінде екі топ арасындағы қызу пікірталас алдымен ұлттық баспасөз беттерінде, әсіресе Еңбекші қазақ газетінің беттерінде орын алып, артынан бірнеше арнайы басқосулар мен жиындарда жалғасты.
Дегенмен, латын әліпбиі қабылданып,кеңестік аймақта 1929-1940 жылдар аралығында қолданыста болды.
Бұл күнде біздің алдымызда мемлекеттік тіл мәртебесін көтеру,қолдану аясын халықаралық деңгейге жеткізу мақсаты тұр.
Қазақ тілін жаңғыртудың басты көрсеткіші - латын жазуына көшу! Бұл бүгін ғана айтылып отырған жоқ. Президент Н.Ә.Назарбаев бұл туралы 2006 жылы Қазақстан халқы ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде және Қазақстан - 2050 Стратегиясында да айтқан болатын. Президент өзінің Болашаққа бағдар: рухани жаңғыруға қатысты мақаласында латын жазуына көшудің нақты жолдарын белгілеп, тиісті шараларды қолға алу керек екенін жеткізді. Бұл - қазіргі заман талабы. Әрине, біткен іске сыншы көп дегендей, осы мәселеге байланысты айтылып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.