Мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың сөйлеуін тікелей оқу іс-әрекетінде және күнделікті өмірде дамыту құралы ретінде фольклордың шағын түрлерін пайдаланудың тиімділігін негіздеу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
5
1.
Мектеп жасына дейінгі балалардың халық ауыз шығармашылығы арқылы баланың сөйлеуін дамытудың теориялық негіздері
8
1.1
Мектеп жасына дейінгі үлкен жастағы балалардың сөйлеуін дамуының ерекшеліктері
8
1.2
Баланың сөйлеуін дамытуда халық ауыз әдебиетінің шағын формаларын пайдалану
10
1.3
Фольклорлық жанрлар арқылы дәлдік, мәнерлілік, жүйелі сөйлеу дағдыларын қалыптастыру әдістемесі
14
1.4
Үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың шағын фольклорлық формаларды түсіну ерекшеліктері
18
2.
Мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың ауызша халық шығармашылығының шағын түрлері арқылы сөйлеуін дамыту бойынша эксперименттік жұмыс
21
2.1
Мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың сөйлеуінің дамуының диагностикасы
21
2.2
Мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың ауызша халық шығармашылығының шағын түрлерін пайдалана отырып, сөйлеу тілін дамыту жұмыстарының жүйесі
32
2.3
Мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың халық ауыз шығармашылығының шағын түрлерін қолдану арқылы сөйлеу тілін дамыту жұмыстары жүйесін жүзеге асырудың тиімділігі
34

Қорытынды
43

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
46

Кіріспе

Көкейтестік. Мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбие мен оқыту мазмұнының түбегейлі жаңаруы қоғамдағы білім беру жүйесінің рухани-мәдени және шығармашылық рөлін жаңғыртуға бағытталған Қазақстан Республикасының жаңа білім беру саясатымен байланысты. Еліміздегі жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар жас ұрпақтың қалыптасуы мен дамуына елеулі өзгерістер енгізуде. Біздің балаларды ерте дамыту жүйесі де халықаралық стандарттарға сәйкес келмейді. Біз мектепке дейінгі білім беруді белсенді дамытып, бағдарламалардың мектеппен сабақтастығын қамтамасыз етуіміз керек, - деді Қасым Жомарт Тоқаев Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысында [1].
Осыған байланысты мектепке дейінгі тәрбиенің негізгі міндеті - үйлесімді дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу.
Мектепке дейінгі білім берудің мемлекеттік білім беру стандартында Қарым-қатынас білім беру саласының мақсаты - өз ана тілінің негізгі құндылықтарын меңгерген, мемлекет пен қоғамда әлеуметтік-мәдени қарым-қатынасқа дайын мектеп жасына дейінгі баланың көптілді тұлғасын қалыптастыру деп көрсетілген. Бала басқа тілдерді меңгереді және сыртқы әлеммен вербалды және вербалды емес құралдар арқылы байланыса алады [2].
Ана тілін меңгеру - баланың мектепке дейінгі балалық шақтағы ең маңызды игерімдерінің бірі. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі тәрбиеде сөйлеуді дамыту процесі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың жалпы негізі ретінде қарастырылады.
Ежелден адамдар бала өмірінің әр кезеңін ақындық сөзбен ұқыптылықпен сүйемелдеген. Бұл отбасында бала тәрбиеленетін дәстүрлі ережелердің, принциптердің тұтас жүйесі. Бұл жүйенің өзегі ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан ауызша халық сөзі болды және болып қала береді.
Психологтар баланың ана тілін, ең алдымен, басқалардың ауызекі сөйлеу тіліне еліктеу арқылы меңгеретінін атап өтеді. Өкінішке орай, біздің заманымызда ата-аналар әртүрлі себептермен бұл туралы ұмытып кетеді және баланың сөйлеуін дамыту процесі кездейсоқ қалды. Соның салдарынан мектеп жасына дейінгі балаларында халық өнерінің туындылары іс жүзінде қолданылмайды.
Қазіргі мектепке дейінгі тәрбие теориясында үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін фольклордың шағын жанрлары арқылы дамыту әдістемесі бойынша сұрақтар әзірленуде.Осылайша, Ю.Г.Илларионова, Е.И.Тихеева, Ф.А.Сохин, А.М.Бородич, С.С.Бухвостова, О.С.Ушакова, А.П.Усова, А.Я.Мацкевич, И.В.Черная, К.Д.Ушинский және т.б. мектепке дейінгі балалардың тіл даму аспектілерін фольклордың шағын формалары тәсілдерін зерттеген.Отандық педагогтар: Б.Б. Баймұратова, А.К. Меңжанова, Қ.М. Меңдаяхова және басқалаларының зерттеулерінде мектепке дейінгі жас -- бұл баланың жалпы алғандағы тұлға ретінде белсенді шығармашыл дамуының кезеңі және байланыстырып сөйлеуі жетілді деп көрсетілген.
Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балаларды халық ауыз әдебиеті арқылы патриоттық тәрбие берудің маңызын Қ.Жарықбаев, М.Х. Балтабаев, Б.М. Бекмұхамедов, Л.С. Сырымбетова, Р.М. Айтжанова, Г.Қ. Белгібаева сияқты қазақстандық ғалымдар өз зерттеулерінде қарастырды.
Қазіргі уақытта білім беру үрдісінде дәстүрлі мәдениетті пайдалану үшін әртүрлі ішінара бағдарламалардың үлкен саны бар. Бірақ бұл бағдарламаларда ауыз әдебиетінің шағын жанрлары арқылы сөйлеуді дамыту әдістемесінің нақты мазмұны әзірленбеген, бұл бағытта сөйлеуді дамыту деңгейлерінің анықтамасы мен сапалық сипаттамасы жоқ. Нәтижесінде, мектепке дейінгі тәрбиешілер нақты теориялық және әдістемелік ережелерге назар аудармай, сөйлеуді дамытудың жеке жолдарын іздеуге мәжбүр.
Мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың сөйлеуін дамытудағы шағын фольклор жанрларының потенциалдық мүмкіндіктері мен мектепке дейінгі тәрбиешілерді осы жанрлар арқылы балалардың сөйлеуін дамыту әдістерімен жеткіліксіз қамтамасыз ету арасында қарама-қайшылық бар. Көрсетілген қайшылық анықталған мәселенің өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты - мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың сөйлеуін тікелей оқу іс-әрекетінде және күнделікті өмірде дамыту құралы ретінде фольклордың шағын түрлерін пайдаланудың тиімділігін негіздеу және эксперименталды түрде тексеру.
Зерттеу міндеттері:
1. Халық ауыз шығармаларының шағын формаларының ерекшеліктерін қарастыру;
2. Мектеп жасына дейінгі үлкен жастағы балалардың сөйлеуін дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздерін талдау;
3. Мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың сөйлеуін дамытуға халық ауыз әдебиетінің шағын түрлерінің әсерін анықтау;
4. Балалардың сөйлеуін дамыту процесінде халық ауыз әдебиетінің шағын түрлерін пайдаланудың негізгі әдістері мен тәсілдерін сипаттау.
Зерттеу нысаны - мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың сөйлеу дамуының үрдісі.
Зерттеу пәні - халық ауыз шығармалары (фольклордың шағын формалары) мектеп жасына дейінгі үлкен балалардың сөйлеу дамуының құралы ретінде.
Зерттеу болжамы:халық ауыз шығармашылығының шағын түрлері балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып таңдалып, мектеп жасына дейінгі үлкен жастағы балалармен жүйелі жұмыс ұйымдастырылса, онда жалпы тіл даму процесі тиімдірек болады, балалардың түсінігі мен санасына қолжетімді болады
Зерттеудің дереккөздері: ресми материалдар мен нормативтік құжаттар (заңдар, тұжырымдамалар, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, педагогтардың, психологтардың зерттеу мәселесі бойынша заманауи еңбектері) болды.
Зерттеу әдістері: Теориялық: зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді зерттеу және теориялық талдау, мектепке дейінгі мекемелерге арналған қолданыстағы бағдарламаларды талдау, зерттеу нәтижелерін жалпылау. Эмпирикалық: педагогикалық эксперимент; сұхбаттама, әңгімелесу, бақылау.
Зерттеудің әдістемелік негізі: Онтогенездегі сөйлеу дамуының жас кезеңдері, заңдылықтары мен шарттары туралы түсініктер және оның үйлесімді монологтық сөйлеуді дамытудағы маңызы (А.Н.Гвоздев, Н.И.Жинкин, А.А.Леонтьев, Д.Б. Эльконин).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамыту Концепциясының мазмұнының ашылуымен айқындалады.
Практикалық маңыздылығы: теориялық ережелерді, қорытындыларды, практикалық ұсыныстарды балабақшаның оқу-тәрбие процесінде пайдалануға болады.

1.Мектеп жасына дейінгі балалардың халық ауыз шығармашылығы арқылы баланың сөйлеуін дамытудың теориялық негіздері

1.1 Мектеп жасына дейінгі үлкен жастағы балалардың сөйлеуін дамуыныңерекшеліктері

Өзінің даму барысында балалардың сөйлеу әрекеті қарым-қатынас сипатымен тығыз байланыста.Сөйлеудің дамуы бірнеше бағытта жүреді: ол басқа адамдармен қарым-қатынаста жақсарады, сонымен бірге сөйлеу психикалық процестерді қайта құрудың негізіне, сонымен қатар сөйлеу баланың ойлау құралына айналады.Мектепке дейінгі жастың аяғында, белгілі бір білім беру жағдайында бала сөйлеуді ғана емес, сонымен қатар оның құрылымын жүзеге асыра бастайды, бұл кейінгі сауаттылықты меңгеру үшін маңызды.
Мектеп жасына дейінгі үлкен жастағы балаларда өздерінің жас ерекшеліктеріне тән сөйлеу құрылысы дамиды: бала алдымен есімдікті (ол, олар) қолданады, содан кейін оның баяндауының көп мағыналылығын сезінгендей, есімдікті зат есіммен түсіндіреді: ол (қыз) кетті, ол (сиыр) сүзді, ол (қасқыр) шабуыл жасады, ол (доп) домалап кетті т.б. Бұл баланың сөйлеуін дамытудың маңызды кезеңі. Ситуациялық баяндау тәсілі әңгімелесушіге бағытталған түсіндірулермен анықталады. Осының негізінде сөйлеудің интеллектуалдық функциялары туындайды, ішкі монологта көрінеді, онда баланың өзімен ішкі сөйлесу түрі пайда болады.
Мектеп жасына дейінгі үлкен жастағы балаларда сөйлеудің ситуациялық сипаты айтарлықтай төмендейді. Бұл, бір жағынан, басқа сөйлем мүшелерін алмастырған есімдіктердің азаюынан, екінші жағынан, әңгімелесу кезінде бейнелеу қимылдарының рөлінің төмендеуінен көрінеді. Сөздік үлгі сөйлеудің үйлесімді формаларының қалыптасуына және ондағы ситуациялық сәттерді жоюға шешуші әсер етеді. Танымдық қызығушылықтары дамыған сайын бала контекстік сөйлеуді меңгереді. Бұл ана тілінің грамматикалық формаларын меңгерудің жетекші маңыздылығын айғақтайды.
Сөйлеудің бұл формасы оның мазмұнының контексттің өзінде ашылуымен және сол арқылы тыңдаушының осы немесе басқа жағдайды есепке алуына қарамастан түсінікті болуымен сипатталады.Бала жүйелі оқытудың әсерінен контекстік сөйлеуді меңгереді.Балабақша сабақтарында балалар жағдаяттық сөйлеуге қарағанда абстрактілі мазмұнды көрсетуі керек, олар ересектердің сөйлеуінен балаларға сәйкес келетін жаңа сөйлеу құралдары мен формаларын қажет етеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеуін дамуының маңызды шарты - тілді қарым-қатынас құралы ретінде меңгеру. Д.Б. Элькониннің айтуынша, мектепке дейінгі жастағы қарым-қатынас тікелей сипатта болады. Ауызекі сөйлеудің сабақтас сөйлеуді қалыптастыруға жеткілікті мүмкіндіктер бар, ол жеке, байланыссыз сөйлемдерден тұрмайды, бірақ сабақтас мәлімдеме - әңгіме, хабар және т.б. Мектеп жасына дейінгі үлкен жаста бала құрбысына алдағы ойынның мазмұнын, ойыншық туралы және т.б. түсіндіруге қажеттілік туындайды.Ауызекі сөйлеудің даму барысында сөйлеудегі жағдаяттық сәттері азаяды және бала өзінің тілдік құралдарына негізделген түсініктеріне көшуі байқалады.Осылайша, түсіндірме сөйлеу дами бастайды [38, 156б.].
Психологтар (Д.Б. Эльконин, А.Н. Гвоздев, Л.С. Выготский және т.б.) және әдіскерлер (О.С. Ушакова, О.М. Дьяченко, Т.В. Лаврентьева, А.М. Бородич, М.М. Алексеева, В.И. Яшина және т.б.) сөйлеу тілін дамытудың келесі ерекшеліктерін анықтады:
1. Сөйлеудің дыбыстық мәдениеті.
:: Бұл жастағы балалар қиын дыбыстарды анық айта алады. Оларды сөйлеу барысында ажырата отырып, айтылуында бекітеді.
:: Балалар есту арқылы қабылдауды жақсартады және фонематикалық есту қабілетін дамытады. Балалар дыбыстардың белгілі бір топтарын ажырата алады, топтан сөздерді, фразаларды, дыбыстар берілген сөз тіркестерін таңдай алады.
:: Балалар өз сөйлеуінде интонациялық мәнерлілік құралдарын еркін пайдаланады: өлеңдерді мәнерлеп: мұңайып, көңілді, салтанатты оқи алады. Сонымен қатар, бұл жастағы балалар әңгімелеу, сұрау және леп интонацияларын оңай меңгереді.
:: Мектеп жасына дейінгі үлкен жастағы балалар әртүрлі өмірлік жағдайларда өз дауыстарының деңгейін реттей алады: сабақта дауыстап жауап беру, қоғамдық орындарда, достарымен әңгімелесу кезінде тыныш сөйлесу және т.б. Олар сөйлеу қарқынын қалай пайдалану керектігін біледі: тиісті жағдайларда баяу, тез және орташа сөйлесу.
:: Бес жасар балалар өз құрбыларының және өзінің сөзін үлкендердің сөйлеуімен салыстыра алады, сәйкессіздіктерді анықтай алады: дыбыстарды, сөздерді дұрыс айтпау, сөзде екпінді дұрыс қолданбау.
2. Сөйлеудің грамматикалық мәдениеті.
:: Бес жастағы балалардың сөйлеуі барлық сөйлем мүшелерін білдіретін сөздермен қаныққан. Бұл жаста олар сөзжасамды, флексияларды белсенді қолданады, көптеген неологизмдерді құрастырады.
:: Мектеп жасына дейінгі үлкен жаста балалар грамматикалық құралдарды өз бетінше қолдануға және грамматикалық фактілерді талдауға алғашқы әрекеттерін жасайды.
:: Бұл жастағы балалар жұрнақты дұрыс таңдай отырып, өз бетінше сөз құрай алады.
:: Бес жасар балалардың грамматикалық қателерге сыни көзқарасы, сөйлеуін бақылау қабілеті пайда болады.
:: Бұл жаста жай жалпы сөйлемдердің,құрмалассалалас және құрмалас сабақтас сөйлемдердің үлесі артады.
3. Сөйлеудің лексикалық мәдениеті.
::Бес жасқа келгенде пішініне, түсіне, өлшеміне ұқсас әртүрлі заттарды салыстыру және сәйкестеу әдісі оларға белгілерді жалпылауға және олардан маңыздыларын бөліп көрсетуге көмектеседі.
:: Сөйлеудің мағыналық жағы дамиды: жалпылаушы сөздер, синонимдер, антонимдер, сөздердің мағыналық реңктері пайда болады, дәл, қолайлы сөз тіркестері таңдалады, сөздер әртүрлі мағынада қолданылады.
4. Үйлесімді сөйлеу (баланың сөйлеу дамуының көрсеткіші).
:: Балалар оқып бергенді жақсы түсінеді, мазмұны бойынша сұрақтарға жауап береді және ертегіні, шағын әңгімелерді мазмұндай алады.
:: Балалар суреттер топтамасы төңірегінде әңгіме құра алады, оның ашылуын, кульминациясын және дәлелдеуін көрсетеді.Сонымен қатар, олар суретте бейнеленген оқиғаның алдындағы оқиғаларды да, одан кейінгі оқиғаларды да елестете алады, яғни оның шегінен шығады.Басқаша айтқанда, балалар әңгіме құрастыруды өз бетінше үйренеді.
:: Бес-алты жасар балалар қазірдің өзінде суреттегі негізгі және маңызды нәрселерді көріп қана қоймай, сонымен қатар егжей-тегжейлерді, бөлшектерді байқайды, реңкті, пейзажды, ауа райы жағдайын және т.б.
:: Сондай-ақ балалар ойыншыққа сипаттама бере алады, бір немесе бірнеше ойыншықтар туралы сюжетті әңгіме құрастыра алады, ойыншықтар жиынтығын әңгіме - драматизациялай алады.
:: Бес-алты жастағы балалардың сөйлеу тілінің ең таңғаларлық сипаты - мәтіннің әртүрлі типтерін (сипаттау, баяндау, пайымдау) белсенді түрдеигере алады [3, 120 б.].
Осылайша, біз мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің даму ерекшеліктерін анықтадық.

1.2 Баланың сөйлеуін дамытуда халық ауыз әдебиетінің шағын түрлерін пайдалану

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәдениетін дамытудың ең маңызды шарты басқа сөйлеу тапсырмаларын шешумен бірге қарастырылатын сөзбен жұмыс болып табылады. Сөзде еркін сөйлеу, оның мағынасын түсіну, сөз қолданудың дәлдігі - тілдің грамматикалық құрылымын, сөйлеудің дыбыстық жағын меңгерудің, сондай-ақ өз бетінше біртұтас сөйлем құрау қабілетін дамытудың қажетті шарттары. Мектеп жасына дейінгі балаларда семантикалық мазмұнға бағдарлау өте дамыған. Балаға арналған сөз, ең алдымен, мәні мен мағынаны тасымалдаушы қызметін атқарады.
Халық ауыз шығармашылығына әр түрлі жанрдағы шығармалар жатады. Фольклор өнер ретінде әдеби шығармашылық заңдарынан айтарлықтай ерекшеленетін арнайы заңдылықтар бойынша жасалады. Фольклорда әрқашан тек болашақта толықтырылып, түрленіп отыратын бұрынғы шығармашылық нәтижелерін тікелей алу болады. Ақындар мен қиссашылар халық ауыз шығармаларынұрпақтан ұрпаққатаратып,оның барлық жанрлары мен формаларын бүгінгі күнге жеткізіп әкелді.
Сәтті жырланған, сәтті айтылған фольклор өмір сүрген ортаның мүддесіне сай сақталған. Сондықтан бұл шығармалар халықтық деп аталады - олар шын мәнінде көркемдік талғамды көрсетеді және халықтың көркемдік сұранысын қанағаттандырады.
Өмір тәжірибесімен бірге ой, оның материалдық қабығы - тіл жетіле келіп, сөзден өлең, өлеңнен ән және би бөлініп шығады. Осыған орай халық поэзиясын орындаушылардың да қызметі өзгеріп отырған. Оларды біз фольклор шығармаларының қарапайым айтушылары, ертегіші, ақын, жырау, айтыс поэзиясының дарынды иелері - импровизаторлар дейміз.
Қазақ ауыз әдебиетінің бірнеше түрі бар. Соның ішінде бастылары: халық арасында әр алуан тақырыпқа шығарылған өлеңдер, мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, батырлар жыры, тұрмыс-:салт жырлары, айтыс өлендері т.б.Ауыз әдебиетінің бұл аталған түрлері, әрине, бір мезгілде пайда болып, бірден қалыптасқан жоқ. Әрқайсысының шығу, өсіп-өркендеу тарихы, ұзақ уақытқа созылған даму жолдары бар.
Халық ауыз әдебиетінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Орыс жазушы сыншысы В.Г. Белинскийдің пікірінше ауыз әдебиеттің жұртқа аты белгілі авторы болмайды, өйткені қашан да болса, ауыз әдебиетінің авторы халық болады. Халықтың немесе бір ұлттың ішкі және сыртқы тіршілігін ешбір боямасыз айқын көрсететін қарапайым, үстіртін аңғал өлең-жырларын шығарған кімдер еді, оны ешкім білмейді....Әрине, ауыз әдебиетінде автор болмайды деген ұғым тумайды. Онда автор болған. Мәселен, Ер Төстік, Күн астындағы Күнікей қыз, Алдар Көсе, Қобыланды батыр т.б. сияқты ертегі, әңгіме, жырлардың қайсысын болса да әуел баста жеке авторлар шығарған. Бірақ ол кезде жазу-сызу өнері болмағандықтан авторлардың өмірбаяны, аты-жөні сақталмаған. Ал шығармалары ауызша айту түрінде туып, ел арасына ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың авторы халықтың өзі болған. Ауыз әдебиетін халық әдебиеті деп атауы міне, осылай пайда болған.
Ауыз әдебиетінің тағы да бір айырмашылығы - ауыз әдебиеті шығармаларында варианттардың көп болуында.Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға желісі, кейіпкерлерінің аттары ұқсас келетін шығармаларды бір шығарманың туынды түрі, яғни варианты десек, бұл ауыз әдебиетінде көп кездеседі. Мысалға: Қобыланды батыр жырын алайық. Қазіргі күнде бұл жырдың 28 варианты бар. Олардың жалпы мазмұны, оқиға желісі, басты кейіпкерлерінің есімдері бір-біріне ұқсас келеді. Бәрінде айтылатын басты әңгіме: Қобыланды батырдың сыртқы және ішкі жауларға қарсы күресі, осы жолда оның жасаған ерліктері. Бұл оқиғалар жырдың варианттарында әртүрлі жырланады, ал ол варианттарда өз ара үлкенді-кішілі айырмашылықтар болып отырады.
Ауыз әдебиетінің тағы бір айырмашылығы бар. Ол- ауыз әдебиетінде қалыптасқан дағдылы сөздер мен сөйлемдердің тұрақталған ұқсастық пен ұйқастардың жиі кездесетіндігінен көрінеді. Мысалы, ертегілердің көпшілігі:
Ертек, ертек ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен,
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Құйрық жүні үзын екен, -
деп, немесе Баяғыда бір кедей болыпты, оның үш баласы болыпты деп басталады.
Ауыз әдебиетініңтағы бір белгісі- ауыз әдебиетінде бірнеше өнердің бірлесіп келуін айтамыз. (Мұны, яғни бірнеше өнердің бірлесе көрінуін, синкретизм -деп атайды.) Мәселен, жыршы ақын жырын көпшіліктің жиналған жерінде шығарған. Сонда ол домбыраның немесе қобыздың сүйемелдеуімен ән (күй) әуенін келтіріп алып, жыр әңгімесін белгілі бір сарынмен айта берген.
Қазақ халқының балалар фольклоры ерекше бай және алуан түрлі.Жас өспірім балалардың ой-өрісін дамытуға, қиялын шарықтатуға, тіл байлығын молайтуға ауыз әдебиетінің шағын формалары - ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, бесік жырлары, мақал-мәтелдер, санамақтар, баталарарқылы жүзеге асырылуда.
Бесік жыры - ананың балаға деген үлкен махаббатының жырмен өрілген көрінісі. Баланы тербетіп отырып айтылатын осынау керемет жырдың тәрбиелік, тағылымдық мағынасы зор. Әдемі әуеннің астарында жас баланың дені сау, адал, өнерлі, еңбексүйгіш, еліне қорған болатын азамат болып ер жетсе екен деген ізгі тілек бар. Ананың жырмен жеткізген ізгі тілегін тыңдаған бала шебер болуға да, шешен болуға да ұмтылып өсері анық. Сондықтан да әрбір ана өз баласына әсерлі әуен, сырлы сөзбен айтылатын бесік жырын міндетті түрде айтуы абзал. Бесік жыры арқылы бала алғашқы рет анасының сөзін естиді. Бесік жырыны көптеген түрлері бар.
Әлди-әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат, бөпем!
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін, Б
айқұтанның құйрығын
Жіпке тағып берейін.
Санамақ ойыны осылайша сұрақ қойып, түрлі сандар мен сөздерді қайталап айтқызу арқылы баланың ойлау қабілетін арттырып, сөздерді анық айтуды үйретеді. Қай халықтың болмасын балалар ойындарын бастауда санамақтар басты рөл атқарады. Өзiнiң ерекше кең таралуымен де, балалар көңiл күйiне әсерлiгiмен де, сандық көлемi жағынан да бұл жанр ойындық балалар фольклорында ерекше маңызды орын алады.Санамақты балалар тiлi еркiн шыға бастағаннан (3-5), ойыннан қол үзiп ересек тарта бастағанға дейiнгi (13-15) жас кездерiнде жарыса жаттап, қызыға айтып жүредi. Ең алдымен ұйқасты өлеңдер баланың поэзияға құмарлығын арттырып, әдемi сөйлеуге дағдыландырса, санамақты көп жаттауға деген құлшыныс олардың жаттау қабiлеттерiн, танымдық ой өрiсiн дамытады, ал санамақты ырғағымен айта бiлу мәнерлi сөйлеуге үйретсе, санамақ тәртiбiн бұзбай айту баланы сергектiкке, байқампаздыққа, турашылдыққа баулиды. Бiр дегенiм-бiлеу, Екi дегенiм - егеу, Үш дегенiм - үскi, Төрт дегенiм - төсек,..
Жаңылтпаш -- қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын-сауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатымен пайда болған.Жаңылтпаштардың ғылыми маңызына алғаш рет назар аударған адамның бiрi - С.Сейфуллин едi. Жастардың, бала-шағаның жиналып ойын-күлкi дүкенiн құрған орында айтылатын айтыстың бiрi - жаңылтпаш. Бұл да - ертек, өлең, жұмбақ айтысу тәрiздi жастардың, балалардың тiл ұстауларына, ойнақы, қырлы сөздердi қақпақылша атқылап, билеп еркiн сөйлеуге төселулерiне өз әлiнше әдемi сабақ, тәжiрибе болатын ойын, - деп жазады.
Жұмбақ - адамның ой-өрісін, алғырлығын, білімін сынау мақсатында нақты бір зат немесе құбылыс тұспалдап сипатталатын шағын әдеби жанр.Жұмбақтар балаларға олардың дүниетану қабілетін дамыту, тапқырлаққа баулу мақсатында қолданылады. Жұмбақ баланың білімін тиянақтау үшін бақылау кезінде, бейнелеу сабақтарында, қоршаған ортамен таныстыру, оқу іс-әрекетерінде жиі қолданылады. Мысалы: балалар айналадағы өмірді бақылау арқылы таниды.Жұмбақты 3-4 рет естіген соң балалар өздері жатқа айтып тілдері жаттығып, мағынасын түсіне бастайды. Жұмбақты шешу барысында баланың тіл байлықтарымен ойлану қабілеттері дамиды.
Мақал-мәтелдер - халық даналығының қазына байлығы. Олар ғасырлар бойы қалыптасып, сол халықпен мәңгі бақи бірге жасап, біте қайнасып кеткен дүние. Сондықтан да оны жұртшылық жадына сақтап, өзінің күнделікті өмірінде, өзара қарым-қатынасында пайдаланады. Мақал мен мәтелге бай халықтың бірі - қазақ халқы. Қазақ халқының мақал-мәтелдерінің шығу тегі жөнінде айтар болсақ, А.Байтұрсынұлы: Мақал да тақпаққа жақын салт-санасына сәйкес айтылған пікірлер. Тақпақтан гөрі мақал маңызы шын келеді. Мәтел дегеніміз кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал тәжірибеден шыққан ақиқат түрінде айтылады. Мәтел ақиқат жағын қарамай, әдетті сөз есебінде айтылады─ деп көрсеткен болатын. Мақал-мәтелдерде бала тәрбиесіне де үлкен мән беріледі. Қызды асырай алмаған күн етеді, ұлды асырай алмаған құл етеді деген мақал-мәтелдердің мәнісі - жас ұрпақты жақсылыққа баулу болмақ. Жастарға өнер-білім, тіл үйретуде мақал-мәтелдің мәні аса зор. Білім, өнер еңбектің бір түрі болса, аз сөйлеп, көп тыңдаған, көп оқып білімін байытқан бала ғана өмірден өз орнын алып, даналық сөздеріміз мақал-мәтелдерден өнеге алмақ.Балалардың сөйлеуі, табиғаты эмоционалды, танымал мақал-мәтелдерге оңай жақындайды, бірақ оларды дәл меңгеру бала үшін белгілі жұмыс.
Бата қазақ фольклорының дербес, шағын жанры ретінде қарастырылады. Ұйқасты, ырғақты болып келетін, тұрақты образдарға негізделетін бата халқымыздың жақсылық пен жамандык, адалдық пен арамдық, обал-сауап турасындағы моральдық-этикалық түсініктерінің айғағы іспетті. Мағыналық тұрғыда екі түрге бөлінеді: ақ (оң) бата (алғыс), теріс бата (қарғыс). Қазақ халқының бата сөз үлгілеріне В.Радлов, Ш.Уәлиханов, А. Васильев, Г. Потанин, т.б. зерттеушілер назар аударып, жинап жариялаған. Ақ бата- ұлтымыздың ұшан теңдесі жоқ асыл сөз. Ал сөз - бүкіл адамзат тарихында құдыретті күш. Қазақ халқы ақ батаның ізгі сөздеріне сүттей ұйып, оның ұүдыретті күшіне шексіз сенген. Сондыұтан бала тілінің дамуында батаны жаттаттыру үлкен тәрбиеге ие.
Халық ауыз әдебиетінің ең бір саласы - ертегі. Ертегілер өте ерте заманда, тіпті жазу, сызу болмаған кездің өзінде ақ туған. Бұларды халқымыз күні бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп келеді. Балалардың тілін дамытуда ертегілерді әңгімелеу, оны кейіптендіру, баланы сөйлемді байланыстырып сөйлеуге үйретеді.Қазақ ертегілері - тәрбиенің айнымас көмекші құралы, олар бізге түсінікті тілде өмір туралы, қиын жағдайлардан шығу жолдарын көрсетеді.Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні зор.Қасиетті ертегілер арқылы тәрбие берген, салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалған. Сонымен қатар еліміз егемендік алғалы мемлекеттік тілде сөйлеуіне, бұл қасиетті ертегілердің халық ауыз әдебиетінде ең маңызды орын алатыны сөзсіз.
Шағын фольклорлы формалардың көмегімен тіл дамуының әдістемесінің барлық мәселелерін шешуге болады. Сондықтан, мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуда халықтың сөйлеу мәнерінің бай материалы; ертегілер, санамақтар, жаңылтпаштар,жұмбақтар т. б. қолдану мағызды деп санаймыз.
Фольклордың шағын жанрларының жалпы сипаттамасы және мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамытудағы педагогикалық мәні осындай.

1.3 Фольклорлық жанрлар арқылы дәлдік, мәнерлілік, жүйелі сөйлеу дағдыларын қалыптастыру әдістемесі

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәдениетін дамытудың ең маңызды шарты басқа сөйлеу міндетерін шешумен бірге қарастырылатын сөзбен жұмыс жасау болып табылады. Еркін сөйлеу, оның мағынасын түсіну, сөз қолданудың дәлдігі - тілдің грамматикалық құрылымын, сөйлеудің дыбыстық жағын меңгерудің, сондай-ақ өз бетінше біртұтас сөйлем құрау қабілетін дамытудың қажетті шарттары. Мектеп жасына дейінгі балаларда семантикалық мазмұнға баяндау өте дамыған. Балаға арналған сөз, ең алдымен, мәні, мағынаны тасымалдаушы қызметін атқарады.
Мектеп жасына дейінгі үлкенжастағы балалармен сөздің мәнін (мағынасын) түсінуін жақсарту үшін шағын формадағы фольклор шығармаларымен жұмыс жасаған дұрыс. Н.Гавриш көркем шығармалардың мәтіндерімен таныстыру үшін сабақта мақал-мәтелдерді қолданып, мынадай әдіс-тәсілдерді ұсынады:
:: балаларды өз ойын жүзеге асыруға жетелейтін көркем шығармаларды оқу алдында тұрған мақал-мәтелді талдау;
:: шығарманың идеясын, мақал-мәтелдің мағынасын балалар өзі талқылағанда көрсете алатынын түсіндіру;
:: белгілі бір ертегінің мазмұны мен идеясына сай мақал-мәтел таңдау.
Е.А. Флерина, А.П. Усова мақал-мәтелдерді қолданудың ең маңызды шарты орындылық екенін, оларды бейнелейтін фактілер, мән-жайлар болған кезде балаға жасырын мағына түсінікті болатынын атап өтті. Бала дәл осы сөздермен өз ойын жақсы жеткізе алатынын сезінуі керек: мақтаншақтықты, мазақ етушіні тоқтату үшін нақты сөзбен тоқтатуды; адамға немесе оның іс-әрекетіне нақты сипаттама беруді.
Мақал-мәтелдерді сабақта және күнделікті өмірде қолдану баланың сөйлеу әрекетін белсендіреді, өз ойын нақты тұжырымдау қабілетін дамытуға ықпал етеді, жалпы қалыптасқан ережелерін жақсы түсінуге көмектеседі.
Мақал-мәтелдердің мәнерлі, әр түрлі интонациямен (таңдану, айыптау, өкіну, қуаныш, қанағаттану, ой толғау, растау, т.б.), сонымен қатар ым-ишара, мимика арқылы айтылуы өте маңызды. Бұл мақал-мәтелдің мәнін түсінуге көмектеседі және қалаған әрекетке ынталандырады. Сонымен қатар, мақал-мәтелдер құрал қызметін атқаратын фразеологиялық бірліктермен балалардың сөйлеуін байыту жұмыстарын жүргізу, балаларға сөздер мен сөз тіркестерінің астарлы мағынасын түсінуге көмектесуге тырысу қажет. Балаларды қазақ тілінің фразеологизмдерінің элементтерімен таныстыру сөздік жұмысының мазмұнына жатады. Фразеологиялық айналымдар - эмоционалды, экспрессивті сөйлеуді құру құралы, кейбір құбылыстарды немесе оқиғаларды бағалау құралы ретінде қызмет етеді.
Осылайша балаларда лексикалық дағдылар қалыптасады.Сөздердің, сөз тіркестерінің этимологиясын түсінуге, мағынасы жақын және қарама-қарсы мақал-мәтелдерді таңдап алуға үйренеді.
Сөйлеуді дамыту үшін сабақта дикцияны жетілдіру үшін А.С. Бухвостова, А.М. Бородич [12, 120 б.].және басқа әдіскерлер халық ауыз әдебиетінің шағын формасы - жаңылтпаштарды қолдануды ұсынады. Жаңылтпаштарды қолданудағы дидактикалық мақсат қызықты да және орынды. Жаңылтпаштар жалпы дыбыстарды ерекшелеп, анық, баяу қозғалыста жүрекпен айтылуы керек. Балаларға оқу тапсырмасын қоймас бұрын оны бірнеше рет, тыныш, ырғақты, аздап бұлыңғыр интонациямен оқу керек: жаңылтпаштарайтылуын тыңдату, есте сақтауға тырыстыру, анық айтуға үйрету. Содан кейін балалар өз бетінше дауыстап ұайталайды.
Жаңылтпашты қайталау үшін алдымен есте сақтау қабілеті, дикциясы жақсы жетілген балаларды ұатыстырамыз.Содан кейін жаңылтпаштар хормен, қатар- қатармен немесе шағын топпен немесе жеке қайталауын тәрбиеші өзі шешеді.Жаңылтпаштарды қайталанатын сабақтарда, егер мәтін жеңіл болса және балалар оны бірден меңгерсе, тапсырмаларды әртараптандыруға болады: есте қалған жаңылтпаштарды қарқынды өзгертпей қаттырақ немесе тыныш айту керек және оны барлық балалар дұрыс жаттап алған кезде өзгертікен жөн. Мұндай жаттығулардың жалпы ұзақтығы үш-он минутты құрайды.
Сонымен қатар жұмбақтар арқылы балалардың сөйлеу дағдыларын - пайымдау және сөйлеу - сипаттауды дамыту жұмыстарын ұйымдастыруға болады.Бұл әдістемені Ю.Г.Илларионов ұсынды.[33, 102 б.].Сөйлеуді құрастыру әдістері - пайымдау, оған тән ерекше сөздік, балалар бірте-бірте меңгереді.Әдетте мектеп жасына дейінгі балалар бұл конструкцияларды өз сөздерінде қолданбайды (Біріншіден ..., екіншіден ..., Егер ..., онда ..., Бір ..., содан кейін ... т.б.) пайдаланбайды, бірақ балалық шақтың келесі кезеңдерінде - мектепте олардың түсінуі мен дамуы үшін жағдай жасау қажет.
Балаларда пайымдау қажеттілігін ояту үшін жұмбақтарды шешу кезінде баланың алдына нақты мақсат қою керек: жұмбақты жай ғана таппай, жауабынның дұрыс екенін дәлелдеу. Балалар дәлелдеу процесінефактілер мен дәлелдерді таңдауға қызығушылық танытуы керек. Ол үшін автор Кім дұрыс дәлелдейді?, Кім толық және дәлірек айтады? сайысын ұйымдастыруды ұсынады. Балаларды қоршаған дүниенің заттары мен құбылыстарын тұтастай қабылдауға үйрету керек.Сонымен қатар байланыстар мен қарым-қатынастардың тереңдігімен, сол заттар мен құбылыстармен мазмұнымен алдын ала таныстыру үшін жұмбақтарды ұсынады. Сонда дәлелдер неғұрлым дәлелді және толық болады.
Осы жүйе бойынша балаларға жұмбақ құрылымына сәйкес ретімен сұрақ қою арқылы дәлелдеу жоспарын ұсыну қажет.Мысалы: Мұртты тұмсық, жолақ тон киген кім?Кім жиі сусыз жуынады?Кім тышқандарды ұстайды және балықты жегенді ұнатады?Бұл жұмбақ кім туралы?
Е.Кудрявцева дидактикалық ойындар барысында балалардың іс-әрекетінің бірнеше түрін анықтайды: жұмбақтарды айту; жұмбақтардың жауабын табу; жауабының дұрыстығын дәлелдеу; әртүрлі заттар туралы жұмбақтарды салыстыру. Дидактикалық ойын сәтті өтуі үшін келесі шарттарды сақтау қажет:
:: салыстыру алдында жұмбақтарды балалар мақсатты түрде тауып айтады;
:: мектеп жасына дейінгі балалар салыстырылған жұмбақтарда не жасырылғанын байқайды;
:: балалар жұмбақтардың мазмұнын жақсы есте сақтайды және оларды салыстырмас бұрын қайталай алады;
:: балалардың салыстырылған жұмбақтарда не жасырылғаны туралы жеткілікті білімі бар;
:: бір уақытта екі жұмбақтан артық салыстырылмайды;
:: тәрбиеші жұмбақтарда нақты нені салыстыру керектігін нақты түсіндіреді;
:: мектеп жасына дейінгі балалар жұмбақтарды салыстыру кезінде қандай сұрақтарға жауап беру керектігін біледі.
Сонымен, жоғарыда келтірілген әдістер мен тәсілдерді пайдалана отырып, біз жұмбақтардың тапқыр және қызықты түрі пайымдау мен дәлелдеуді оңай және табиғи түрде үйретуге мүмкіндік беретінін көреміз.Балалардың қызығушылықтары жоғарланады, олар ізденіс жасап, мәселені шешу жолдарын көрсететін жұмбақ мәтінін өз бетінше талдай алады.
Тәжірибе көрсеткендей, балалардың сөйлеуі дамуы үшін ойындардың ерекше маңызы бар - фольклорды пайдалана отырып қызықтыдидактикалық ойындарды жүргізу. Берілген суреттің мазмұны бойынша шығарманың (ертегіні, әңгімені табу.Олар баланың интонациялық мәнерлілік дағдыларын, әртүрлі кейіпкерлердің іс-әрекетінің ерекшеліктерін жеткізе білу дағдыларын бекітуге көмектеседі.
А.М.Бородич, А.Я.Мацкевич, В.И.Яшина [12, 120 б.].және т.б. фольклордың шағын жанрларын театрландырылған іс-шараларда (ойындар - сахналау, концерттер, мерекелер) пайдалануды ұсынады, бұл жерде балалардың сөйлеу қабілеті дамып, сөздік қоры белсендіріледі, сөйлеу мәнерлілігі мен айқындылығы дамиды.
Тілін дамыту мәселерін шешуде біз бала фольклоры негізінде қимылды ойындар, дидактикалық ойындар, саусақ ойындары сюжеттік ойындар картатекасы құрылды.
Сонымен катар топта үстел үсті театры: Мақта қыз бен мысық, Маша мен аю, Бауырсақ т.б.Ұлттық ойындар Тақия тастамақ, Жаяу тартыс. Ақ серек, көк серек. Қыз қуу т.б.ойындары жиі ойналады. Құрылған картотека бойынша ойындарды үнемі топта,ертеңгілік іс-шараларда қолданып отырамыз. Нәтижесінде балалардың әлеуметтік тұрмысын байытып, балалардың дүниетанымын кеңейтеді.
Ата-аналардың көмегімен топта қазақ, орыс ағылшын халық ертегілерінен туратын балалар кітапханалары жинақталды.Рухани жаңғыру альбомдар шағын кітапшалар дайындап кітап бұрышын толықтырды.
Бала тілін дамыту жұмысында ең тиімді түрі-ол әртүрлі қызықты ертеңгіліктер мен ойын-сауықтар. Балабақшада балаларға арналған салт-дәстүрдің түрлері: Амандасу салты, Бесік - тәрбие бастауы, Бесік жырлары, Тұсау кесу, Бата,т.б. Біріншіден, балалардың жас ерекшеліктеріне сай ұлттық тәрбиеге байланысты материалды жинау; екіншіден, ұлттық тәрбие жұмысының түрлі бағыттар мен балалардың әрекет түрлерінің (әлеументтендіру, табиғатпен таныстыру, түрлі ойындар) жұмыс интеграциялары;үшіншіден, балалардың белсенді қатысулары;төртіншіден, тілдік ортаны құруда ұлттық дәстүрдің дамытушы потенциалын қолдану болып табылады.
Сонымен, фольклордың шағын жанрларын пайдалану балалардың сөйлеуін дамыту мақсатында әртүрлі формаларды, әдістерді және әдістерді біріктіру арқылы жүзеге асырылады.

1.4 Үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың шағын фольклорлық формаларды түсіну ерекшеліктері

Мектеп жасына дейінгі балалардың мақал-мәтелдердің мағынасын түсініп, түсіндіруде қиналатыны белгілі. Бұл Н.Гавриш зерттеулерінде де баса айтылады. Кейбір балалар кім туралы айтып жатқанын ғана айта алады, мысалы: Бұл еріншекпен жеңілтек адам туралы (Еріншектің ертеңі бітпес, Жеңілшектің селтеңі бітпес), Білікті мен білімді туралы (Білекті бірді жығады, Білімді мыңды жығады), яғни белгілі бір жағдайға сәйкес келетін көрнекі біртұтас бейнені қайта жасау. Мақалдың дерексіз мәні балаға жабық күйінде қалады.
Балаларда көбінесе бүкіл мақалдың мазмұнына емес, сөйлемдегі бір ғана сөзге байланысты ассоцияциялар туындайды, бұл белгілі бір жағдайдан ажырап, жалпылама бейнеге көшуді қиындатады. Мысалы, Жылқы - малдың патшасы, Түйе - малдың қасқасы.Жылқы патша болып сайланады, оны барлықтары сыйлайды, Досыңа өтірік айтпа, Дұшпаныңа сырыңды айтпа. Бұл дос туралы. Досыңа өтірік айтсаң, ол сенімен ойнамайды.
Дегенмен, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер бойынша балалармен жүйелі жұмыс жүргізе отырып, мектеп жасына дейінгі үлкен жастағы балалар халық даналығының өрнектерін түсініп қана қоймай, олардың негізінде логикалық қорытынды жасай алады.
Мектеп жасына дейінгі балаларға метафоралық жұмбақтарды табу сипаттамаға қарағанда әлдеқайда қиын. Кейбір балалар жұмбақтар тілінің бейнелі құрылымын түсінбейді, метафораларды жеткілікті түрде түсіндіре алмайды. Көп жағдайда балаларда бір сөзге байланысты ассоциациялар болады. Мысалы, ақ сөзі бар аққу туралы жұмбақта Ақ құман жүр жүзіп. Су бетін сүзіп. - Бұл ақ аюлар, Аю, өйткені ақ; қарбыз туралы жұмбақта Жасыл ала дөңгелек, Бақшада жатыр дөңгелеп.- Бұл доп, өйткені доп дөңгелек болады - ассоциациясымен байланысты. Бір қызығы, әңгімеде, ертегіде, өлеңде балалар жұмбаққа қарағанда метафораны әлдеқайда жеңіл қабылдайды. Н.Гавриш мұны көркем мәтінде нақты жағдайдың суреттелуі, ал жұмбақ - аллегория болуымен түсіндіреді.
Осылайша, тілдің бейнелі құрылымын игеру мектеп жасына дейінгі балаларға сипаттауға қарағанда метафоралық жұмбақтарды табу әлдеқайда қиын.Кейбір балалар жұмбақтар тілінің бейнелі құрылымын түсінбейді, метафораларды жеткілікті түрде түсіндіре алмайды.Көп жағдайда балаларда бір сөзге байланысты ассоциациялар болады.Мысалы, ақ сөзіндегі аққу туралы жұмбақта - Сөздер мен сөз тіркестерінің астарлы мағынасын түсіну абстрактілі және бейнелі ойлаудың белгілі бір даму деңгейінде ғана мүмкін.
Балалардың сөздер мен сөз тіркестерінің ауыспалы мағынасын түсіну ерекшеліктерін психологтар, педагогтар, лингвистер (А.А.Потебня, Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, В.К.Харченко, К.Е.Хоменко, Н.М.Юрьева)зерттеді.Ғалымдар бұл жағдайда туындайтын қиындықтарды балалардың сөйлеу тәжірибесінде сөздердің басым көпшілігі оның негізгі мәнді пәндік-логикалық мазмұнын көрсететін біртұтас тікелей номинативті мағынада болуымен түсіндіреді.
Е.Кудрявцева балалардың жұмбақтарды шешудегі қателіктерінің кейбір себептерін анықтады:
:: жұмбақ мәтінін зейінсіз тыңдау;
:: жұмбақтың мазмұнын толық есте сақтамау;
:: жұмбақ мәтінін толық немесе жартылай түсінбеу;
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.