Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту құралы ретінде ойындардың тиімділігін теориялық негіздеу және эксперименталды түрде тексеру
Мазмұны
Кіріспе
5
1.
Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың теориялық негіздері
8
1.1
Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
8
1.2
Грамматикалық дағдыларды қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері
12
1.3
Тілдегі грамматикалық мағыналар, грамматикалық қателердің сипаты
23
1.4
Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудағы ойынның рөлі
25
2.
Ойын арқылы мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың мәселесін тәжірибелі-практикалық зерттеуі
31
2.1
Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағының қалыптасу деңгейін анықтау
31
2.2
Зерттеудің қалыптастыру кезеңінің мазмұны мен әдістемесі
35
2.3
Эксперименттің бақылау кезеңінің нәтижелерін талдау
38
Қорытынды
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
48
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.Мектеп жасына дейінгі балалардың грамматикалық дұрыс және дамыған сөйлеуін қалыптастыру мәселесі мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің тәжірибесінде өзекті болып табылады. Сөйлеу баланың ойлауын, танымын дамытудың, жан-жақты дамытудың негізгі формасы болғандықтан, сөйлеуді қалыптастыру тәрбиенің күрделі міндеттерінің бірі болып табылады.
Сөйлеудің морфологиялық жағы - бала сөйлеуін дамытудың негізгі формаларының бірі. Дұрыс сөйлеуді меңгеру мектеп жасына дейінгі балаға үлкен әсер етеді: бала логикалық және жүйелі ойлай бастайды, жалпылауға, өз ойын дұрыс жеткізуге үйренеді. Балалар морфологияның категориялары мен заңдылықтарын тірі сөйлеу тәжірибесінде, ойында меңгереді. Сөйлеуді дамыту баланың әлеуметтік нормаларды меңгерген балалық шақтағы мектепке дейінгі кезеңінде үлкен маңызға ие.
Морфология грамматиканың құрамдас бөлігі (синтаксиспен қатар), ол сөз туралы грамматикалық ілім: сөздің құрылымы, сөзжасам формалары, грамматикалық мағыналарды білдіру тәсілдері, сөз таптары және оларға тән сөзжасамның тәсілдері туралы ілім.
Сөйлеудің морфологиялық құрылымын меңгеру балалардың сөйлеуін дамытудың негізгі формаларының бірі болып табылады, өйткені қоршаған шындық туралы танып білу ең алдымен грамматикалық категорияларда көрінеді. Дұрыс сөйлеуді меңгеру балаға үлкен әсер етеді - бала логикалық ойлауға, жүйелі түрде жалпылауға, өз ойын дұрыс жеткізуге үйренеді. Мектеп жасына дейінгі балалар морфологияның категориялары мен заңдылықтарын жанды сөйлеу тәжірибесінде және ойындарда меңгере бастайды. Ғылым дамуының қазіргі кезеңінде мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамыту мәселелеріне, оның ішінде толыққанды тілдік тұлғаны қалыптастыру үшін ерекше маңызды болып табылатын олардың сөйлеуінің грамматикалық құрылымына зерттеушілердің қызығушылығы артуда (А.Н. Гвоздев, Т.А. Ладыженская, А.А. Леонтьев, С.Н. Цейтлин, Д.Б. Эльконин).
Бала тілінің грамматикалық құрылымын дер кезінде қалыптастыру оның сөйлеуі мен психикалық дамуының ең маңызды шарты болып табылады, өйткені тіл мен сөйлеу ойлау мен сөйлеу қарым-қатынасын дамытуда, баланың іс-әрекетін жоспарлау мен ұйымдастыруда, өзін-өзі мінез-құлықты ұйымдастыруда және әлеуметтік байланыстарды қалыптастыруда жетекші қызмет атқарады.
Сонымен, әдебиеттерді талдау барысында мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлем құрау дағдыларын қалыптастыру проблемасы бойынша ресей ғалымдарының бұл бағытта біршама зерттеулер жүргізгеніне көз жеткіздік. Мектеп жасына дейінгі қазақ балаларының сөйлем құрау дағдыларын қалыптастыру мәселесі (сөйлем құрау дағдыларын тексерудің ғылыми негізделген әдістемелері, сөйлем құрау жағдайы, қалыптастыру әдістемелері мен жолдары) бойынша зерттеулер жоқтың қасы. Тіпті мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілі қалыпты дамыған қазақ тілді балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық жағын тексеруге және дамытуға арналған әдістемелер де құрастырылмаған. Мәселенің көкейтестілігі мен жеткіліксіз зерттелгендігі, біздің жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін дәлелдейтіндігіміздіктен, біз алдағы зерттеуімізді осы мәселеге арнап алып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты - мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту құралы ретінде ойындардың тиімділігін теориялық негіздеу және эксперименталды түрде тексеру.
Зерттеу нысаны - мектеп жасына дейінгі ересекбалалардың сөйлеуінің морфологиялық аспектісінің қалыптасу үрдісі болып табылады.
Зерттеу пәні - ойын мектеп жасына дейінгі ересек балалардың морфологиялық сөйлеуін дамыту құралы ретінде.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау.
2. Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту құралы ретінде ойынның мәні мен маңызын қарастыру.
3. Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағының даму деңгейін анықтау.
4. Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуін дамыту үшін дидактикалық ойындарды қолданатын сабақтар циклін ұсыну.
5. Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту мақсатында дидактикалық ойындарды қолдану бойынша педагог-тәрбиешілерге ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу болжамы: ұйымдастырылған оқу қызметінде арнайы таңдалған материалды пайдаланып және ойын технологияларын қолданса, мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің грамматикалық (морфологиялық) жағын тиімді қалыптастыруға, грамматикалық ұғымдарды меңгеруге ықпал етеді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі жалпы және арнайы психология, педагогика, лингвистика және психолингвистика ұғымдары болды. Олар білім берудегі негізгі тәсілдерді - белсенділік тәсілін (Л.С. Выготский, П.Я. Гальперин, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн әзірлеген), сондай-ақ онтогенез процесіндегі сөйлеудің лексикалық және грамматикалық құрылымының жас кезеңдері, заңдылықтары мен даму шарттары және оның ауызша және жазбаша сөйлеуді дамытудағы маңызы туралы заманауи идеяларды қарастырады (А.Н. Гвоздев, Т.А. Гридина, Г.Р. Доброва, Е.С.Кубрякова, М.Л.Кусова, Ф.А.Сохин, С.Н.Цейтлин, А.М.Шахнарович, Д.Б.Эльконин және т.б.).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы мектеп жасына дейінгі ересек жастағы балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын ойын арқылы дамытудың ашылуымен анықталады.
Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижелерін мектепке дейінгі білім беру мекемесінің ұйымдастырылған оқу қызметін ойын технологиялары арқылы мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуін дамыту мәселелері бойынша пайдалануға болады, мектепке дейінгі білім берудің тәрбиеленушіге бағытталған білім беру бағдарламаларын, сонымен қатар дидактикалық ойындардың педагогикалық әлеуетін пайдалануды көздейтін жаңа педагогикалық технологиялар әзірлеуде де пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері тіл білімінің, психология мен педагогиканың теориялық ұстанымдарымен де, жұмысымыздың міндеттерімен де анықталды. Келесі зерттеу әдістері қолданылды:
1) теориялық: зерттеу проблемасы бойынша лингвистикалық және педагогикалық әдебиеттерді талдау, мәселені теориялық зерттеудің синтезделген деректері негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын қалыптастыру әдістемесін модельдеу;
2) эмпирикалық: стандартталған диагностикалық әдістемелер, сондай-ақ деректерді сапалық және сандық өңдеу әдістері, тәжірибелік жұмыстың кезеңдерін анықтау, қалыптастыру және бақылау.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Сөз - сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады? демекші. Кәзіргі уақытта балалардың сөйлеу тілі кеш шығып, түсініксіз болуда. Сонымен бірге, отбасында екі тілде сөйлеуде бұл баланың сөйлеу тілін бұрмалап, кешеуілдеп шығуына әсер етеді. Баланың сөйлеу тілі оның психикасына да әсер етеді. Өзінің достарының арасында тұйықталып, аз сөйлеуге тырысады. Қоғамда өзін қолайсыз сезініп шеттетіліп қала береді. Сондықтан да ерте жастан бастап сөйлеу тілін түзету ұтымды болады. Неғұрлым түсінікті, еркін сөйлесе белсенді, ашық мінезді, көпшіл болады. Көбінесе балалардың сөйлеу тілі грамматикалық жағынан толық жетілмеген болып келеді. Қазақ тілінің кей дыбыстарын бұрмалап айтып, жұрнақ, жалғауларды сөздерде дұрыс қолданбайды.
Онтогенездегі сөйлеудің лексикалық және грамматикалық құрылымының қалыптасу ерекшеліктерін зерделейтін зерттеушілер балалар сөйлеуінің лексикалық және грамматикалық құрылымының қалыптасуы көбінесе қоршаған шындық туралы түсініктердің дамуымен байланысты екенін атап өтеді. Ол баланың сөз арқылы, үлкендермен және балалармен қарым-қатынас жасау арқылы әр түрлі әрекет түрлерін (ойын, еңбек) игеруге байланысты пайда болады, ересектермен және балалармен қарым-қатынас.
Ересектердің сөйлеу әрекеті, олардың баламен қарым-қатынасы оның психикалық дамуының ең маңызды шарты болып табылады. Л.С.Выготский, Т.Н.Ушакова, С.Н.Цейтлин, Д.Б.Эльконин және басқа ғалымдар тілдің грамматикалық жүйесін меңгерудің бұзылуы мектеп жасына дейінгі баланың құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас жасаудағы коммуникативті әрекетін айтарлықтай қиындатады дейді.[14, 71 б.; 31].
Мұның бәрі танымдық белсенділіктің қалыптасуына кері әсерін тигізеді, ауызша және алдағы уақытта жазбаша сөйлеудің нормалары мен ережелерін меңгеруге кедергі жасайды.
Тілді, оның ішінде балаларды ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгертуге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары грамматиканы арнайы оқытудың қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында балалар өздері-ақ үйренеді деген көзқарас үстем болса, 30-жылдардың бас кезінен бастап кеңес мектептерінде балаларды сөйлеу, жазу дағдыларын үйрету тілдің грамматикалық жүйелерін меңгертумен қатар жүргізіле бастады.
Балабақшада тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
- грамматиканы меңгерту;
- грамматикалық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа балалардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын дәл бейнелеп айта білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С. Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. балаларға грамматикалық ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70- жылдары қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерін қарастырған әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева, О.Байқуатова т.б.) өз еңбектерінде балалардың дұрыс сөйлеу, грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды.
Алайда бұл мәселелер 80-жылдардың аяқ кезіндегі балаларды 6 жастан бастап оқытуға көшкен төрт жылдық бастауыш сыныптарында өз шешімін әлі толық тапқан жоқ деуге болады. Грамматиканы оқытуда басты назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, келесіде, бастауыш мектепте зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады.
Баланың грамматикалық құрылымды меңгеру процесі күрделі, ол ми қыртысының аналитикалық-синтетикалық қызметімен байланысты. Бұл күрделі психикалық әрекеттің даму механизмін И.П. Павлов, грамматиканың динамикалық сөйлеу стереотипінің өзіндік формасы деген ойын айтқан
Грамматика, ең алдымен, сөздердің бір-бірімен қатынасын білдіреді. Ол қатынас - грамматикалық қатынас. Яғни сөйлемдегі сөздер грамматикалық формалар (жұрнақтар, жалғаулар) арқылы бір-бірімен байланысып, грамматикалық қатынасқа түседі. Сөйтіп, грамматика ойды түсінікті етеді.
Грамматикалық білім беру арқылы жеке сөздері бір-бірімен байланыстыру арқылы қолдана алуға жаттықтырылса, қосымшалар арқылы сөз топтарына сәйкес сөз жасау қабілеттері мен дағдылары қалыптасады.
Грамматика көптеген ережелермен анықтамалардан, күрделі қағида мен заңдылықтардан тұрады. Грамматикалық қағидалар белгілі жүйедегі заңдылықтар. Бұл заңдылықтарды балалар жете түсініп бермейді. Грамматикалық заңдылықтар адамның ақыл - ой әркеті болып табылатын таңдау (анализ), біріктіру (синтез), салыстыру (заттар мен құбылыстардың біріне - бірінің ұқсастын, айырмашылық белгілерін ажырата білу), абстранциялау, жалпылау сияқты амал-тәсіл ұғымдарды меңгеру оқушының сөздік қорын арттыруға көмегін тигізеді.
Қазіргі жеткіншектерімізді өзге елдің емес, өз елінің мәдениеті, өнері, дәстүрі этнопедагогика әлементтерін пайдалына отырып, сегіз қырлы, бір сырлы, ары таза, өнегелі-өнерлі, сауатты етіп тәрбиелеу - әр тәрбиеші, ұстаздың қасиетті парызы.
Грамматикалық құрылымды меңгерудің физиологиялық механизмі сәйкес грамматикалық қатынастарды жалпылану, динамикалық стереотипті дамыту болып табылады. Бала объектілердің шынайы қатынастарын бақылай отырып, оларды сөйлеуде жаңғырта отырып, белгілі бір қорытындылар, жалпылаулар жасайды, содан кейін өз сөзін интуитивті түрде осы ережелерге бағындырады.
Физиологияда сөйлеудің грамматикалық жағын меңгерудің шартты рефлекторлық негізі белгіленген. Балада зат есімдердің, сын есімдердің және басқа грамматикалық формалардың атауларын өзгерту кезінде динамикалық стереотип қалыптасады. Бала белгілі бір ойды білдіру үшін белгілі бір грамматикалық формаларды қолдану қажет екенін біледі.
Динамикалық стереотиптің дамуына оның үлкен тұрақтылығы ықпал етеді. Егер бала септік жалғауларын білсе, онда ол оларды қатесіз пайдаланады.
Дегенмен, бүкіл мектепке дейінгі жаста сөйлеудің морфологиялық және синтаксистік жағының жетілмегендігі байқалады. Тек сегіз жасқа дейін баланың тілдің грамматикалық құрылымын толық меңгеруі туралы айтуға болады. Сөйлеудің грамматикалық жағын меңгеру үлгілерін атақты лингвист Александр Николаевич Гвоздев ашқан. Оның зерттеуінде грамматикалық құрылымның қалыптасу процесін қадағалауға мүмкіндік беретін балалар сөйлеуінің морфологиялық және синтаксистік қалыптасу процесіне үлкен фактіге негізделген материал, көпжылдық бақылаулар кіреді [15, 143 б.].
Бала ана тілінің грамматикалық жүйесін оның барлық типтік көріністерімен үш жасқа дейін меңгереді. А.Н. Гвоздев айтуынша [14], морфологиялық элементтер сөздерде өте ерте көзге түсе бастайды (шамамен 1 жас 11 ай). Сөздердің бөлінуі зат есімнің жекеше және көпше, атау, табыс, ілік септік, етістік категорияларының бірқатарын қамтиды [15, 157 б.].
Баланың сөйлеудің грамматикалық құрылымын меңгеруі мағынаның болуымен сипатталатын грамматикалық категорияларды меңгеру түрінде жүреді. Жеке категориялардың меңгеру уақыты мен реттілігі олардың мағыналарының сипатына байланысты. Нақты мағынасы балалардың ойлау логикасымен байланысты емес, яғни мағынасы анық емес формаларды балаларға меңгеру қиын [1, 17 б.].
Бала ең алдымен зат есімнің санын (1 жас 10 ай), сондай-ақ кішірейткіш пен кішірейткіш емес зат есімдердің айырмашылығын біледі. Ерте жастағы балалар императивтік бұйрық форманы меңгереді, өйткені ол бала үшін үлкен мәнге ие әртүрлі қалауды білдіреді. Объектілермен және кеңістікпен (жағдайлар), уақытпен (уақытпен) және сөйлеуге қатысушылармен байланысты қатынастарды меңгеру қиынырақ.
Кейінірек (2 жас 10 ай) шартты рай меңгеріледі, өйткені ол шынайыемес, болжанған нәрсені білдіреді [21, 75 б.].
А.Н. Гвоздев [15] орыс тілінің негізгі үш бөлігі әртүрлі қиындықтар тудыратынын атап өтті: зат есімдерге қатысты - жалғауларды меңгеру, етістіктерге қатысты - негізді меңгеру, сын есімдерге қатысты - сөзжасам (салыстырмалы шырай) [14, 145 б.].
А.Н. Гвоздев [15] орыс тілінің грамматикалық құрылымының қалыптасуының негізгі кезеңдерін атап көрсетті.
Бірінші кезең - олардың аморфты түбір сөздерінен құралған сөйлемдер кезеңі.Олар пайдаланған кезде бір өзгеріссіз түрде қолданылады(1 жас 3 айдан 1 жас 10 айға дейін).
Екінші кезең - грамматикалық категориялардың қалыптасуымен және олардың сыртқы көрінісімен байланысты сөйлемнің грамматикалық құрылымын меңгеру кезеңі (1 жас 10 айдан 3 жасқа дейін).
Үшінші кезең - орыс тілінің морфологиялық жүйесін меңгеру кезеңі, септеулік және жалғаулық түрлерін меңгерумен сипатталады (3 жастан 7 жасқа дейін) [7, 159 б.].
Тілдің грамматикалық құрылымын бала ертерек меңгереді. Ауызекі сөйлеу де сөздерді әр түрлі формада (септеп, жіктеп, жекеше, көпше) түрлендіре қолдануға үйретіледі. Мысалы: Отбасы тақырыбын өткенде Менің атам бар, Менің әжем бар, Мынау - ана, Мынау - әке, сондай- ақ Оқу құралы тақырыбын өткенде қарындаш- қарындаштар, сызғыш-сызғыштар, бояу-бояулар, дәптер- дәптерлер сонымен қатар, Малдың төлі тақырыбында Мынау - бұзау. Ол - сиырдың төлі. Мынау - құлын. Ол - жылқының төлі. Мынау- қозы. Ол - қойдың төлі т.б. балалар монологты және диалогты, сөйлеуді меңгереді, грамматикалық құрылымы байланыстырып сөйлеу арқылы жетіледі.
Тілдің морфологиялық жүйесін меңгеру балаларда сөздің дыбыстық түріндегі бағыттылықтың дамуы негізінде жүзеге асады. Бұл әсіресе мектеп жасына дейінгі ересек жастағы балаларда байқалады.
Бағдарлануды дамыту үшін баланың сөзбен белсенділігі маңызды, бірақ тәжірибені қарапайым жинақтау әрқашан оң нәтижеге әкелмейді.
Мектеп жасына дейінгі бала тілдің грамматикалық құрылымын меңгеру барысында морфемалардың дыбыстық жағына бағдарланудан жеке фонематикалық белгілерге бағдарлануға көшеді. Бұл процесте фонематикалық есту мәдениеті жетекші орындардың бірін алады [3, 70 б.].
Грамматикалық құрылымды меңгерудің негізі грамматикалық негізді қалыптастыру болып табылады.
Ф.А. Сохин [24] тілдік жалпылаудың қалыптасуы туралы айта отырып, балалардың сөйлеуі ең алдымен ересектердің сөйлеуіне еліктеу, олардың сөйлеу үлгілерін алу және жаңғырту негізінде дамитынын атап өтті [24, 97 б.].
Сөйлеудің даму процесінде тілдік жалпылаулардың қалыптасуы ерте басталады және ересектерге еліктеу ғана емес, тілді меңгерудің психологиялық механизмінің өзегін де солар құрайды [17, 160 б.].
Грамматиканы меңгеру баланың когнитивті дамуымен байланысты, өйткені сөйлеуде тілдік жалпылауды қалыптастыру ойлау жұмысын қамтиды.
Грамматикалық құрылымның қиындықтары мен бірте-бірте меңгеруі бірнеше себептермен түсіндіріледі: жас ерекшеліктері, сөйлеудің морфологиялық және синтаксистік аспектілерін меңгеру заңдылықтары, грамматикалық жүйенің, әсіресе морфологияның күрделілігі.
1.2Грамматикалық дағдыларды қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері
Ана тілдің грамматикалық, мағыналарын түсіну жас жеткіншекке ақыл кіру жене оның дамуы процесі болып табылады. Бұл процесс санадан тыс жүретінін қайталап айтамыз. Алайда егер бұл процесс нашар оқытылу арқылы бәсеңдетілетін болса, баланың ақыл-ойының өсуі шектеліп қалады. Мектепке дейін ана тілінің грамматикалық құрылысын үйренбеген бала нашар оқиды, өйткені ол мектепте оқылатын болмыс құбылыстарынан арасындағы байланыстар мен қатынастарды түсінуге қабілеті жетпейді [3].
Грамматикалықмағыналар - бұлболмыскұбылыстарыарасындағысөзар қылыбілдірілетінқарым-қатынастармағ ынасы, яғнибұллогикалық (ойлағыштық) қатардыңтілдікмағыналары. Грамматикалық мағыналар сөз тудырушы морфемаларға және синтаксисте грамматикалық мағыналарға бөлінеді. Тілді түсіну үшін оны құрайтын сөздердің лексикалық мағыналарын білу аз, сонымен бірге осы сөздердің арасындағы грамматикалық қатынастарды түсіну ксрек, Мысалы, бала лексикалық мағынаны, яғни АЛМА ағашы, отырғызу сөздерінің тілден тысқары болмыспен арақатынасын білуі мүмкін, алайда алма ағашы отырғызылды немесе алма ағашын отырғызады деген сөйлемдердің құрамында жұмсалып тұрған грамматикалық мағыналарды білмейді (предикатты, яғни баяндауыштық қатынастарды білдіретін зат есімнің атау септігі мен ырықсыз етістін немесе толықтауыштык, заттық қатынастарды білдіретін зат есімнің табыс септігі мен етістіктің 3-жағының шақ формаларының мағынасын түсінбейді). Егер балаға грамматикалық тұлғаның мағынасы түсініксіз болса, ол сөйлемдегі айтылған ойды да түсінбейді.
Грамматикалықмағыналардыүйренупроце сіндебаладаграмматикалықдағдыларкал ыптасады.
Грамматикабойыншажүргізілетінжаттығ уларбалалардыңосығандейінүйреніпбол ғанлексикалықжәнефонетикалықматериа лдарынбекітугеарналғанжаттығуларыме нқатаржүргізіледі. Балаларалдыналааздағансөзмөлшіерінү йренбейінше, дыбыстардықалайайтудыжәнесөйлеминто нациясыныңерскшеліктерінбілмейіншег рамматикалықжаттығуларжүргізумүмкін емес. Балалардыңтілінграмматикалықформала рменбайытуолардыңсөздікқорынмолайту менфонетикалықдағдыларындамытупроце сіндежүреді.
Тәрбиешініңнегізгіміндетібалалардып рактикадафразалықтілдіпайдаланабілу геүйрету, яғнитілденегізгіграмматикалықкатего риялардыдұрыспайдаланудан, сөздіпрактикадажекелік, көптік, септік, шақтық, жақтықформаларментүрлендірудағдысын қалыптастырудантұратынсебебісол. Бұлмақсаттыжүзегеасыруүшінтәрбиешіп әндіксабақтардаарнайыграмматикалықж аттығуларжүргізеді.
Біздіңтіліміздегісөздердіңжартысына нкөбізатесімдерденқұралатындықтан, грамматикалыққұрылымүстіндежүргізіл етінжұмыстызатесімдерментанысуданба стаукерек, затесімдердіңтүрленуінегізіндебасқа сөзтаптарыдаөзгеріскетүсіпотырады: сынесімдер -- септіктерге, жекеше, көпшетүрге; сынесімдерменетістіктерөткеншақта -- жекеше, көпшетүргетүрленеді[5].
Зат есімдердің түрленуі үстінде жүргізілетін жұмысты табыс септігінен, яғни табыс септігін атау септігімен салыстыра отырып бастау керек, сонан соң өте нақты және түсінуге жеңіл септіктер ретінде барыс пен көмектес септікті үйрету керек, тек содан кейін ғана ілік септігі мен жатыс септігінің кейбір мағыналарымен, осы септіктердің негізінде жасалған жатыс септігіндегі тіркестермен және кайда? (кай жерде?), (қайда? (қай жақта?), қайдан? деген сұрақтардың айырмашылықтарымен таныстыру керек.
Мекендік үстеулерді түсініп игеруге ерекше көңіл болу керек. Жатыс септігіндегі тіркестер септіктердің басқа негізгі формаларымен байланысты болып келеді, сондықтан практикада үстеулермен танысуды септіктермен бірге жүргізген қолайлы. Ең алдымен балалар ішінде - үстінде; астында - түбінде; жанында - қасында - маңында; алдында; артында деген үстеулердің айырмашылықтарын түсінуі керек. Аталған үстеу сөздер күнделікті өмірде жиі қолданылатын, түсінуге жеңіл әрі оңай сөздер. Мысалы: қарындашы қораптың ішіне, үстіне, астына қой; қораптың үстінен қарындашты ал; қарындашты қораптың ішінен алып таста; оны қораптың жанына қатарластырып қой. Бұл түсінікті бекіту үшін әрекет пен тілді салыстырып отырған өте маңызды.
Балалар сөйлегенде үстеулерді пайдалана білуге үйрету кезінде оны интонация арқылы бөлектеп, ерекшелеп көрсеткен дұрыс: үстел үстінде, астында жатыр; үстел үстінен, терезе алдынан алып тастады; үстелдің астына қойды, үстелдің астында отырды.
Балалар зат есімнің септік тұлғаларын үйреніп болғаннан кейін, оны сан есімдермен бірге қолдана білуге үйрету керек. Ол үшін практикада зат есімді бір деген сан есіммен тіркес құрап (бір шабдалы, бір алма, бір алмұрт) пайдалануға болады. Әрине, бұл кезге дейін балалар бір, көп деген сөздерді айыра білуге тиіс. Балалар әр түрлі сөздерді іріктеп ала отырып, бір сөзін олармен байланыстыра айтып үйренеді.
Бала үш жасқа қарағанда белгілі мөлшерде етістік лексикасын: ішу, беру етістіктерінің тұйық рай тұлғасын және жүре бер, алып бар, жу тәрізді бірқатар етістіктердің бұйрық рай тұлғасын да меңгереді.
Балаларды етістіктің өткен шағымен таныстыруды олар зат есімдердің септік жалғауларын үйренгеннен кейін бастау керек. Етістіктің өткен шағы, әдетте, жеңіл меңгеріледі және балалардың негізгі сөздік қорына енеді. Етістіктің өткен шағының материалдары негізінде балалардың тіліне сан есімдер оңай енетін болады. Сонан соң бала боламын етістігімен келер шақ тұлғасын меңгереді. Баланың тілінде келер шақ төрт жасқа қарай пайда болады.
Балалардың тіліне етістіктің түрлі тұлғаларын енгізудің ең дұрысы әрекет - тіл тәсілін пайдалана отырып, етістіктерге жалғанатын қосымшаларды қарастыру үстінде жүргізілетін жұмыспен байланыстыру керек. Мұнымен қоса бала белгілі бір картинаға сүйене отырып, қосымшамен келген етістіктің (кетті, кірді, келді, шықты) мағыналық реңкін байқай алуы мүмкін. Балалар қосымшалардың мағынасын үйреніп болғаннан кейін ғана, оның үстеулермен арақатынасын белгілеуге болады (... ішіне кірді. ... артынан кірді, ... ішінен шықты, ... сыртын айналып шықты және т. б.).
Болашақ тәрбиешілерге арнайы грамматикалық жаттығуларды жүргізу кезінде мынадай үлгілік дидактикалық материалдарды ұсынамыз:
Зат есімдерді табыс, барыс, көмектес, ілік септіктері бойынша үстеу сөздерсіз және табыс, барыс, көмектес, ілік, жатыс септіктері бойынша үстеу сөздермен қолдану:
а) сабақты етістіктерден кейін келген табыс септігіндегі зат есімдер: Балалар сурет салады, кітап оқиды, ертегі тыңдайды; Зоя тәтей ботқа пісірді, пирог пісірді; Витя ойыншыктарды жинайды; Таня пол жуады; Мамам ойыншық сатып әкелді; Мен телевизор көріп отырмын; Осы бөлімде өздік және өзгелік етістіктердің қолданылуын бөліп көрсетуге болады: Мен киініп жатырмын. - Мен қуыршақты киіндіріп жатырмын. Мен жуынып жатырмын. - Мен аюды жуындырып жатырмын. Мамам таранып жатыр, - Мамам қызы Таняның шашын тарап жатыр;
ә) болады, керек, болмайды сөздері қатысқан етістіктермен келген барыс септігіндегі зат есімдер: Самат Арманға қарындаш берді; Айсұлу күтушіге көмектеседі; Маған мамам қуыршақ сыйлады; Жанат папасына кедергі жасайды; Балалар елкаға қуанды; Кітапты Санжарға беру керек. Айданаға бақшаға баруға болады. Сәулеге бақшаға баруға болмайды;
б) ілік септігіндегі зат есімдер (меншіктілік, сан есіммен бірге ілік септігінің қолданылуы): Бұл малақай Ерландікі, бұл үй Мейрамдікі, ағамның кітабы; Мен бір (екі) қарындаш әкелдім; Ол үиі алмұрт жеді; ОлжасАружанға төрт кубик (марка, қарындаш) берді;
в) көмектес септігіндегі зат есімдер (қимыл құралы): Мен қарындашпен, бормен сурет саламын; Балалар қолын жылы сумен жуады; Таня тісін пастамен тазалайды; қолды сүлгімен сүрту қажет;
г) кеңістіктік қатынастарды білдіру үшін кызмет ететін, сөз тіркесінде келіп, кайда (қай жерде?), кайда? деген сұрақтарға жауап беретін үстінде, басында, ішінде, алдында, жанында, қасында деген үстеулері бар зат есімдер: Бақшаға (қайда?) барамын; Бақшада (қайда?) болдым; Бақшадан (қайдан?) келемін; Аю ағашқа (қайда?) шықты; Аю ағаштың үстінде (қайда?) отыр; Аю ағаштан (қайдан?) түсті; Құс бұтаның басында (қайда?) отыр; Құс бұтадан (қайдан?) ұшып кетті; Катя орманның ішіне (қайда?) кірді; Айжан орманда (қайда?) болды; Катя орманнан (қайдан?) қайтып келді; Балалар парктің ішінде (қайда?) серуендеп жүр; Жүк машинасы көгалда (кайда?) кетіп барады; Мен көшеде (қайда?) болдым; қаланың ішін (қай жерді?) араладым; Шкаф терезенің (қабырғаның) алдында (жанында) тұр. Ағаштың үстінде отыр құрылымы мен ағашта отыр құрылымын салыстыру;
д) қайда? қайдан? деген сұрақтарға сәйкес айтылып кеңістіктік қатынасты білдіру үшін қызмет ететін үстеулермен келген зат есімдер: Бауыржан ағашқа жақын келді; Бауыржан ағаштан алыс кетті. Қосымшалар мен үстеулердің сәйкес келуі [6].
Етістіктер: а) қимыл етістіктсрі: кету, жүгіру және басқа, ә) хал-күйді білдіретін етістіктер: ұйықтау, жеу, сөйлеу, б) әрекетті білдіретін етістіктер: сурет салу, жапсыру, қозғау және басқа; в) қосымшалы және қосымшасыз етістіктер: жүру келді; сурет салу - суретін салу; ... жөнінде сұрау; г) өздік етістіктер: ертеңгілікті әзірлеу - ертенгілікке әзірлену, ойыншықты көтеру - басқышпен көтерілу, лифтімен көтерілу.
Материалдың түсін, тұлғасын білдіретін сын есімдер, сын есімнің салыстырмалы шырайы: көбірек, артығырақ, жіңішкерек, биігірек, қысқарақ, ұзынырақ және т.б.
Біз бұрын айтып өткеніміздей, тәрбиеші арнайы сабақтарда балаларға тілдік практика ұйымдастырады. Ондай ұйымдастырылған оқу қызметіне арналған материал ойыншықтар, киімдер, аяқ киімдер, ыдыстар, тағамдар болуы мүмкін.
Мысалы, тәрбиеші алдына балалар өз сөзін белгілі бір үлгі бойынша жасалған сөйлем құрамында пайдалануды үйрету міндетін қояды: бастауыш- тура толықтауыш баяндауыш, бастауыш-тура толықтауыш + жанама толықтауыш баяндауыш. Бұл мақсат үшін сюжетті ойындар пайдаланылуы мүмкін. Балалар ойнай жүріп, ересектердің қоршаған ортаға жасаған әрекетіне еліктейтін болады. Мұндай сюжетті-рольдік ойын Қуыршақ үйіндегі таң ойыны болуы мүмкін. Тәрбиеші белгілі мөлшерде ойын жағдайын жасай отырып, балалардан әрбір кейіпкердің әрекетін сипаттайтын сөйлемдер құрастыруды талап етеді: Мама - қуыршақ ерте тұрады. Мама ас үйге келеді. Мама ботқа пісіреді. Қуыршақ Сайран қолын, бетін жуады, тіс порошогымен тісін тазалайды. Сайран ботқа жейді, сүт ішеді. Сайран ойыншықтарды жинайды. Сайран самолеттің, гүлдің, үйдің, ағаштың суретін салады. Сайран пластилинмен саңырауқұлақ, жеміс жасайды. Құрылатын сөйлемдердің әр түрлі болуы үшін ойынның сюжетін аздап өзгерту керек, яғни жаңа ойынның кейіпкерлер енгізіледі: аю, ит, басқа қуыршактар. Балаларға жетекші сұрақтар беріп, оларды сол фразалық үлгімен жауап беруге үйрету керек, мысалы: Сайран гүлді кімге берді? -- Ильдар гүлді мамасына берді. Ойыншық итті қуыршаққа қарай бағыттап жіберіп: Ит кімге жақындады? - Ит Айсанаға жақындады; Сайран не істеді? - Сайран иттің аяғын ұстады; Аю не істеді? -- Аю аяғын Айбарға ұсынды; Осы кезде Буратино не істеді? - Буратино машинаны жасырды, Буратино машинаны қайда жасырды? - ... үстелдің астына, есіктің артына, шкафтын ішіне.
Көрсетілген әрекет бойынша біріккендік мағынаны білдіретін - мен, -пен жалғауы бар құрылымды енгізген қолайлы: итпен, аюмен ойнады; Тазша баламен, Незнайкамен сөйлесті; мамаммен, Даринамен, Берікпен, Тамерланмен бірге сурет салдым.
Көрсетілген әрекет бойынша құрылған сөйлемдерді балалар толықтай айтып шығуы керек. Егер бала сөйлемде қате жіберсе, тәрбиеші оны түзетуге және баланың, сөйлемді тағы бір рет қайталауын сұрауға тиіс.
Балаларды кажетті грамматикалық тұлғалармен фраза жасауға үйрету үшін ең қарапайым ойын әрекетін негізге алуға болады. Ойын әдісі белгілі бір грамматикалық құрылым бойынша балалармен әңгімелесудің фоны ретінде барлық септік тұлғаларын орнықтыру үшін пайдаланылады. Мысалы, тамақтандыру процесін көз алдына елестете отырып, мынадай құрылымдар жасауға болады Мамам Тамерланды (таб. с.) сорпамен, ботқамен (көм. с.) тамақтандырады; Үстелге тағы кімді отырғызды? -- Аюды (таб. с.) отырғызды; Оған не берді? -- Ас қасықпен шай қасықты (таб. с. зат есім мен сын есім); Неден жейді? -- Тарелкадан (шығ. с); Неден ішеді? -- Шыныдан (шығ. с). Ойынның өзі және сұрақтар жүйесі баланы фразаларға құлақ қоюға үйретеді, әр түрлі септік тұлғаларын пайдаланып, сейлемдер құрастыруға көмектеседі.
Балаларға үстеулерді қолдануды үйрету сабақтарында міндетті түрде заттардың кеңістіктегі арақатынастарын көрсету керек. Ол үшін кубиктерді, пирамидаларды, кітаптар мен басқа да ойыншықтарды пайдалануға болады. Көрсетілетін әрекетті, мысалы, үйшік салуды, сөйлей отырып жасау қажет: Кубиктің үстіне кубик қойып, қабырға тұрғызамыз. Қабырғаға таяу үстел тұр. (Зат пен қабырғаның орналасуын көрсету.) Үстелдің, жанында маймыл мен түлкі отыр. (Көрсету.) Үстелдің үстінде шынылар, үстелдің астында скамейка тұр. Нәрсенің, үстелдің астындағы және үстелдің үстіңдегі жағдайын міндетті түрде көрсету керек, сонда бала үстеулермен келген сөз тіркестерін оңай меңгереді және, ең бастысы, нәрселердің арасындағы нақты қатынасын ұрыс атайтын болады[8].
Арнайы грамматикалық жаттығулар картиналарды пайдалана отырып еткізілуі мүмкін. Оларды тиянақты түрде қарап шыққаннан кейін, сұрақтарға қысқаша жауап қайтарған соң.
(Бала не ішіп отыр? - Сорпа; Кыз не салып отыр? - Самолет; Айсаулемен сүтті неден ішіп отыр? - Шыныдан) толық сөйлем құрауға және айтып беруге көшу керек. Мұндайда балаларға етістіктен болатын екінші тәуелді мүшені жасау едәуір қиындық келтіретін жанама толықтауышты қалай жасайтындарын қадағалаудың маңызы зор. Мысалы: айсаулеТамерланмен бірге доп ойнап жүр; Кыз су сепкішпен ағаштарды суарып жүр.
Картиналар бойынша сөйлем құрауға арналған үлгі материал:
Зат есімнің атау с.- зат есімнің табыс септігі-етістік схемасы бойынша сөйлемдер құрау:
Жеп (ішіп) отыр - сорпа, нан, кеспе, котлет, пирожное.
Ішіп отыр - шай, сүт, кампот, су, лимонад.
Мүсін жасап отыр - саңырауқұлақ, үй, қасқыр, түлкі.
Сурет салып отыр - итті, үйді, машинаны, гүлді, ракетаны.
Жуып жатыр - еденді, бетін, құлағын, раманы, ыдысты.
Алып барады - сусепкішті, банканы, қуыршақты, кубикті, мысықты, допты.
Тазалап жатыр - тістерін, пальтоны, ботинканы, тоңды, картопты.
Киіп жатыр - пальтоны, шарфты, тонды, пиманы, носкиді, биялайды.
Жинап жатыр - ойыншықтарды, қой бүлдіргенді.
Суарып жатыр - ауланы, ағаштарды, капустаны, помидорды, малинаны.
Қазып жатыр - жерді, топырақты, құмды.
Атау сеп. зат есім + таб. сеп. зат есім + жанама септіктегі зат есім- етістік схемасы бойынша жасалған сөйлемдер:
Ансар қантты кімге береді? - Итке (Ансар қантты итке береді); Ансар нені қантпен тамақтандырды? - Итті (Ансар итті қантпен тамақтандырды); Ансар итті немен тамақтандырды? - Қантпен, Әкей кітапты кімге оқиды? - Айданаға, Әкей кітапты кіммен бірге оқып отыр? - Айданамен бірге; Шешей кімнің көйлегін үтіктеп жатыр? - Сәуленің, Шешей көйлекті немен үтіктеп жатыр? - Өтекпен, Шешей нанды немен кесіп жатыр? - ІІышақпен, Санжар гүлді немен салып жатыр? - Қарындашпен.
Бір сурет сюжетіне құрылған әр түрлі сұрақтар және оған берген баланың жауаптары сұрақ-жауап жаттығуларының ұтымды түрі болып табылады. Бала қолын жуып жатыр картинкасы бойынша бірнеше сұрақ қоюға болады: Айдар, Ануар, Әділ не істеп жатыр?, Біз қолымызды немен жуамыз?, Кімнің қолы таза болады? және т.б.
Ілік септігі арқылы жасалған құрылымдар.
Жануарлар туралы заттық картинкалар немесе лото, жұмбақтар пайдаланылады. Сұрақтар: Ненің мүйізі?, Ненің құлағы ұзын?, Ненің жүні жұмсақ?, Ненің тырнағы өткір?, Балалар өздері айтып жүретін заттары туралы сөйлемдер құрай отырып, оларды картинадан көрсетуге тиіс.
Ішінде, үстінде үстеулері мен қосымшалардың өзгеруі арқылы жасалған құрылымдар.
Картиналар қайда жатыр? - Папканың ішінде, үстелдің үстінде, Жәшіктің ішінде отырған аюдың суреті салынған картинканы алып таста. Ол қайда жатыр? Үстелдің үстіне алып қой. Енді ол қай жерде жатыр?.
Екі картинка бойынша сөйлемдер құру. Қай жерде? Қайда? Қайдан? деген сұрақтарға жауап: Мысық орындықтың үстіне отырды, Мысық орындықтың астында отыр, Ақтиін қарағайдың басында, ал қоян қарағайдың түбінде отыр, құстар ағаштың басында отыр, мысық ағаштың, түбін - де отыр, Құстар ағаштан ұшып кетті, Қоян түбірдің үстіне қарғып шықты.
Көмектес септігімен және барыс септігі арқылы сөйлемдер құру Жарас кіммен сөйлесіп отыр? - Мамасымен, дәрігермен, Айжан кіммен бірге келе жатыр? - Аюмен, Буратиномен бірге, Ақбота кіммен бірге оқып отыр? -- папасымен, Болатпен; Серік кімге барды? -- Маратқа, күтуші әйелге (9).
Балалар жаттап алуға арналған сөйлем үлгілері: Алпамыс машинамен (пароходпен, велосипедпен) серуендеуге барады, Асқар шанамен (конькимен, шаңғымен) сырғанақ тебеді. Анеля доп (қуыршақ, кубик) ойнап жүр. Анеля доп (қуыршақ, кубик) ойнайды.
Етістіктің тұйық райы мен үшін шылауын пайдаланып сөйлемдер құру.
Алпамыс не үшін барады? - Алпамыс балық аулау үшін барады, Мақпал не үшін су жылытады? - Кір жуу үшін.
Жекеше және көпше түрдегі зат есімнің атау мен табыс септіктеріндегі грамматикалық тұлғаларының өзгешелігі: Қыз, шар, шарларды алып бара жатқан суретті тап. Былай де: Дария шар алып барады. Дария шарларды алып барады. Дарияның көп шары бар. Жанат, маған қарындаш (бірнеше қарындаш) берші. Балжан, допты (доптарды, көп допты) ал.
Жағдайдың ұксастығы бойынша бір-біріне жақын қимыл-әрекет түрлерін айыра білуге үйрету: жуып жатыр, - жуынып жатыр - кір жуып жатыр; жүгіріп барады - секіріп жа - тыр; жатыр - ұйықтап жатыр; алып барады - көлікпен алып барады; тазалап жатыр - сыпырып жатыр; құрылыс салып жатыр - жөндеп жатыр.
Бұл сөздердің айырмашылығын сөз арқылы білдіретін белгілі бір уақиға құру, қимыл-әрекетке еліктеу жолымен көрсеткен дұрыс. Мысалы: Айсұлу қуыршақты жуып жатыр; Айсұлу кір жуып жатыр; Айсұлу ойыншығын жуып жатыр. Балаларды мағынасы жағынан қарама-қарсы әрекеттердің атауларын айыра білуге үйрету. Мысалы: пальтоңды түймеле - пальтоңның түймесін ағыт; пимаңды шеш - пимаңды ки, бантигіңді байла - бантигіңді шеш; бөлмеге кір - бөлмеден шық; радионы қой - радионы өшір.
Мысалы, кішірейту, үлкейту жұрнақтары сияқты сөз тудырушы элементтердің мәнін түсіну үшін заттарды атай отырып, сол заттар бейнеленген картинкаларды пайдалануға болады және сол заттар бір-бірінен қандай белгілері арқылы өзгешеленегінін айтып отырған дұрыс: шар - шарына, күрек - күрекше, үй - үйшік, үстел - үстелше. Заттар аталып шыққаннан кейін, картинкаларды салыстырып, нәрселердің көлемін анықтап отырған пайдалы болады: үй - қандай? ал үйшік - қандай?, күрек - қандай? ал күрекше - қандай?
Бала төрт жасқа келгенде оның бірыңғай мүшелерден сөйлем құрап үйренуіне, сондай-ақ оның тіліне жалпы ұғымдарды енгізуге көп көңіл бөлінеді. Сабақтарда әр түрлі жұмыстар жүргізіледі: картинкалар бойынша, негізгі сөздер бойынша, көрсетілген қимыл-әрекеттер бойынша, сөйлемнің жетпей тұрған сөздерін толықтыру арқылы сөйлемдер құру. Мысалы, балалардың әр түрлі группаларында қоян, түлкі, ақтиін, қаскыр тәрізді андарды; жемістерден: алмұрт, алма, қара өрік; мебель: үстел, орындық, шкаф тәрізді заттарды бейнелейтін картинкалар болады. Балалар ең алдымен Картинкада не бейнеленген? деген сұраққа жауап болатындай сөйлемдер құрастырады. Сонан соң тәрбиеші: Орманда... мекендейді деп сөйлемнің бастамасын айтып береді. Балалардың қай тобында аңдардың суреті бейнеленген картинка болса, сол топ бұл сөйлемді әрі қарай жалғастырады: Орманда ақтиіндер, түлкілер, қояндар, қасқырлар мекендейді. Қалған сөйлемдер де осылай құралады: Бақта алмұрт, алма, қара өрік пісті. Бала бақшаға үстел, орындық шкафтар әкелді. Осыдан кейін балалар жалпылаушы сөздерді атап, соларды қатыстырып сөйлемдер құруының маңызы зор: Орманда аңдар: қасқыр, түлкі, қоян мекендейді, Бала бақшаға жаңа мебель: үстел, орындық, шкафтар әкелді. Сөйлем құрау барысында балаларды әр түрлі грамматикалық формаларды қолдана білуге жаттықтыру керек: Бақта жемістер: алмұрт, алма, қара өрік көп, Орманда аңдар: қоян, ақтиін, кірпі көп және басқалар [10].
Бірыңғай анықтауыштармен сөйлем құрау кезінде балалармен Мынау не екенін тап ойынын ұйымдастырып өткізуге де болады. Ойынды жүргізуші есіктен шығады, балалар бұл кезде тәрбиешімен бірге бір затты таңдап алып, оны сипаттайтын белгілерді атайды. Ойынды жүргізуші ішке кіреді, ал балалар: Ол дөңгелек, сары, тәтті, құйрықшасы бар, пайдалы, - деп сипаттай бастайды. Бала оның шалқан екенін айтуға тиіс. Немесе: Ол үлкен, дөңгелек, резеңке, қызыл (доп). Дұрыс тапқап бала аздаған сыйлық алады.
Бірыңғай баяндауыштары бар сөйлемдер құрастыру үшін Есіңе сақта да ата ойынын өткізуге болады. Тәрбиеші ойынды жургізушіге ешкім естімейтіндей етіп тапсырма береді: Үстелге жақында, қызыл қағазды ал, оны екіге қи, оларды Ануарға бер. Ойынды жүргізуші тапсырманы орындауға кіріседі. бұл кезде балалар оны зер салып бақылайды. Қорытындыда балалар оның не істегенінін бәрін бір-бірлеп айтып беруге тиіс, мысалы: Арман үстелге жақындады, кызыл кағазды алды, екіге қиды, оларды Ануарға берді. Кім ойынды жүргізушінің істеген қимыл - әрекетінің барлығын дұрыс айтып шықса, сол жеңіп шығады.
Тіл ұстарту - тілдік грамматикалық модельдерді қалыптастыру үшін орындалатын жаттығулар жұмыстың басқа түрлерімен комилекстік формада, мысалы, кітап оқумен байланысты жүргізілуі мүмкін. Бұл жаста оқылатын материалдар үшін балаларға жақын әрі түсінікті шағын ертегілер, өлеңдер алынады. Бұл шағын шығармаларды оқу оқылатын тексте сәйкес келетін ойынмен, қимыл-әрекетпен ұштастырылады. Оқылған текст бойынша әңгімелесу балалардың диалогтық тілінің дамуына жағдай жасайды.
Бұл жастағы балалар жекеше және көпше зат есімнің септік тұлғалары, көптеген сын есімдердің септік, көптік жалғауларымен түрленуі, етістік формаларының, үстеулердің дұрыс қолданылуы тәрізді негізгі грамматикалық формаларды меңгере алады және меңгеруге тиіс. Бес жасқа келген бала кейбір сөйлем типтерінің қиындық туғызатынына қарай жай сөйлеу кезінде күрделі сөйлемдерді пайдаланады. Оларда үстеулер мен көмекші сөздер әр түрлі мәнде жұмсалады. Ол әсіресе мебель, тамақ, ыдыс, өйыншықтар, транспорт деген сияқты жалпылауыш сөздерді көп қолданады. Сөздік қорының молая түсуіне байланысты онық тілі негұрлым байланысқан, жүйелі бола береді. Бес жастағы балалар өздерінің құрған сейлемдерінде өздеріне қажет таныс себеп- салдарлық құбылыстардың байланысып айтып бере алады, мысалы: Маған ертең- бақшаға барудың қажеті жоқ, себебі ертең жексенбі; Түнде жаңбыр жауған, сол себепті асфальттің үстінде көлшіктер жатыр және басқа [11].
Балалар бақшасында тәрбиелеу бағдарламасына сәйкес тәрбиеші осы жастағы балаларға негізгі сөз таптарының грамматикалық тұлғаларын дұрыс қолдана білуге үйретуді одан әрі жалғастырады.
Балаларды сөйлеу кезінде мезгілдік, мақсаттық, себептік синтаксистік қатьшастарды (қашан? қандай мақсатпен? ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
5
1.
Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың теориялық негіздері
8
1.1
Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
8
1.2
Грамматикалық дағдыларды қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері
12
1.3
Тілдегі грамматикалық мағыналар, грамматикалық қателердің сипаты
23
1.4
Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудағы ойынның рөлі
25
2.
Ойын арқылы мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың мәселесін тәжірибелі-практикалық зерттеуі
31
2.1
Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағының қалыптасу деңгейін анықтау
31
2.2
Зерттеудің қалыптастыру кезеңінің мазмұны мен әдістемесі
35
2.3
Эксперименттің бақылау кезеңінің нәтижелерін талдау
38
Қорытынды
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
48
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.Мектеп жасына дейінгі балалардың грамматикалық дұрыс және дамыған сөйлеуін қалыптастыру мәселесі мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің тәжірибесінде өзекті болып табылады. Сөйлеу баланың ойлауын, танымын дамытудың, жан-жақты дамытудың негізгі формасы болғандықтан, сөйлеуді қалыптастыру тәрбиенің күрделі міндеттерінің бірі болып табылады.
Сөйлеудің морфологиялық жағы - бала сөйлеуін дамытудың негізгі формаларының бірі. Дұрыс сөйлеуді меңгеру мектеп жасына дейінгі балаға үлкен әсер етеді: бала логикалық және жүйелі ойлай бастайды, жалпылауға, өз ойын дұрыс жеткізуге үйренеді. Балалар морфологияның категориялары мен заңдылықтарын тірі сөйлеу тәжірибесінде, ойында меңгереді. Сөйлеуді дамыту баланың әлеуметтік нормаларды меңгерген балалық шақтағы мектепке дейінгі кезеңінде үлкен маңызға ие.
Морфология грамматиканың құрамдас бөлігі (синтаксиспен қатар), ол сөз туралы грамматикалық ілім: сөздің құрылымы, сөзжасам формалары, грамматикалық мағыналарды білдіру тәсілдері, сөз таптары және оларға тән сөзжасамның тәсілдері туралы ілім.
Сөйлеудің морфологиялық құрылымын меңгеру балалардың сөйлеуін дамытудың негізгі формаларының бірі болып табылады, өйткені қоршаған шындық туралы танып білу ең алдымен грамматикалық категорияларда көрінеді. Дұрыс сөйлеуді меңгеру балаға үлкен әсер етеді - бала логикалық ойлауға, жүйелі түрде жалпылауға, өз ойын дұрыс жеткізуге үйренеді. Мектеп жасына дейінгі балалар морфологияның категориялары мен заңдылықтарын жанды сөйлеу тәжірибесінде және ойындарда меңгере бастайды. Ғылым дамуының қазіргі кезеңінде мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамыту мәселелеріне, оның ішінде толыққанды тілдік тұлғаны қалыптастыру үшін ерекше маңызды болып табылатын олардың сөйлеуінің грамматикалық құрылымына зерттеушілердің қызығушылығы артуда (А.Н. Гвоздев, Т.А. Ладыженская, А.А. Леонтьев, С.Н. Цейтлин, Д.Б. Эльконин).
Бала тілінің грамматикалық құрылымын дер кезінде қалыптастыру оның сөйлеуі мен психикалық дамуының ең маңызды шарты болып табылады, өйткені тіл мен сөйлеу ойлау мен сөйлеу қарым-қатынасын дамытуда, баланың іс-әрекетін жоспарлау мен ұйымдастыруда, өзін-өзі мінез-құлықты ұйымдастыруда және әлеуметтік байланыстарды қалыптастыруда жетекші қызмет атқарады.
Сонымен, әдебиеттерді талдау барысында мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлем құрау дағдыларын қалыптастыру проблемасы бойынша ресей ғалымдарының бұл бағытта біршама зерттеулер жүргізгеніне көз жеткіздік. Мектеп жасына дейінгі қазақ балаларының сөйлем құрау дағдыларын қалыптастыру мәселесі (сөйлем құрау дағдыларын тексерудің ғылыми негізделген әдістемелері, сөйлем құрау жағдайы, қалыптастыру әдістемелері мен жолдары) бойынша зерттеулер жоқтың қасы. Тіпті мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілі қалыпты дамыған қазақ тілді балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық жағын тексеруге және дамытуға арналған әдістемелер де құрастырылмаған. Мәселенің көкейтестілігі мен жеткіліксіз зерттелгендігі, біздің жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін дәлелдейтіндігіміздіктен, біз алдағы зерттеуімізді осы мәселеге арнап алып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты - мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту құралы ретінде ойындардың тиімділігін теориялық негіздеу және эксперименталды түрде тексеру.
Зерттеу нысаны - мектеп жасына дейінгі ересекбалалардың сөйлеуінің морфологиялық аспектісінің қалыптасу үрдісі болып табылады.
Зерттеу пәні - ойын мектеп жасына дейінгі ересек балалардың морфологиялық сөйлеуін дамыту құралы ретінде.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау.
2. Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту құралы ретінде ойынның мәні мен маңызын қарастыру.
3. Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағының даму деңгейін анықтау.
4. Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуін дамыту үшін дидактикалық ойындарды қолданатын сабақтар циклін ұсыну.
5. Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын дамыту мақсатында дидактикалық ойындарды қолдану бойынша педагог-тәрбиешілерге ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу болжамы: ұйымдастырылған оқу қызметінде арнайы таңдалған материалды пайдаланып және ойын технологияларын қолданса, мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің грамматикалық (морфологиялық) жағын тиімді қалыптастыруға, грамматикалық ұғымдарды меңгеруге ықпал етеді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі жалпы және арнайы психология, педагогика, лингвистика және психолингвистика ұғымдары болды. Олар білім берудегі негізгі тәсілдерді - белсенділік тәсілін (Л.С. Выготский, П.Я. Гальперин, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн әзірлеген), сондай-ақ онтогенез процесіндегі сөйлеудің лексикалық және грамматикалық құрылымының жас кезеңдері, заңдылықтары мен даму шарттары және оның ауызша және жазбаша сөйлеуді дамытудағы маңызы туралы заманауи идеяларды қарастырады (А.Н. Гвоздев, Т.А. Гридина, Г.Р. Доброва, Е.С.Кубрякова, М.Л.Кусова, Ф.А.Сохин, С.Н.Цейтлин, А.М.Шахнарович, Д.Б.Эльконин және т.б.).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы мектеп жасына дейінгі ересек жастағы балалардың сөйлеуінің морфологиялық жағын ойын арқылы дамытудың ашылуымен анықталады.
Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижелерін мектепке дейінгі білім беру мекемесінің ұйымдастырылған оқу қызметін ойын технологиялары арқылы мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеуін дамыту мәселелері бойынша пайдалануға болады, мектепке дейінгі білім берудің тәрбиеленушіге бағытталған білім беру бағдарламаларын, сонымен қатар дидактикалық ойындардың педагогикалық әлеуетін пайдалануды көздейтін жаңа педагогикалық технологиялар әзірлеуде де пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері тіл білімінің, психология мен педагогиканың теориялық ұстанымдарымен де, жұмысымыздың міндеттерімен де анықталды. Келесі зерттеу әдістері қолданылды:
1) теориялық: зерттеу проблемасы бойынша лингвистикалық және педагогикалық әдебиеттерді талдау, мәселені теориялық зерттеудің синтезделген деректері негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын қалыптастыру әдістемесін модельдеу;
2) эмпирикалық: стандартталған диагностикалық әдістемелер, сондай-ақ деректерді сапалық және сандық өңдеу әдістері, тәжірибелік жұмыстың кезеңдерін анықтау, қалыптастыру және бақылау.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің морфологиялық жағын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Сөз - сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады? демекші. Кәзіргі уақытта балалардың сөйлеу тілі кеш шығып, түсініксіз болуда. Сонымен бірге, отбасында екі тілде сөйлеуде бұл баланың сөйлеу тілін бұрмалап, кешеуілдеп шығуына әсер етеді. Баланың сөйлеу тілі оның психикасына да әсер етеді. Өзінің достарының арасында тұйықталып, аз сөйлеуге тырысады. Қоғамда өзін қолайсыз сезініп шеттетіліп қала береді. Сондықтан да ерте жастан бастап сөйлеу тілін түзету ұтымды болады. Неғұрлым түсінікті, еркін сөйлесе белсенді, ашық мінезді, көпшіл болады. Көбінесе балалардың сөйлеу тілі грамматикалық жағынан толық жетілмеген болып келеді. Қазақ тілінің кей дыбыстарын бұрмалап айтып, жұрнақ, жалғауларды сөздерде дұрыс қолданбайды.
Онтогенездегі сөйлеудің лексикалық және грамматикалық құрылымының қалыптасу ерекшеліктерін зерделейтін зерттеушілер балалар сөйлеуінің лексикалық және грамматикалық құрылымының қалыптасуы көбінесе қоршаған шындық туралы түсініктердің дамуымен байланысты екенін атап өтеді. Ол баланың сөз арқылы, үлкендермен және балалармен қарым-қатынас жасау арқылы әр түрлі әрекет түрлерін (ойын, еңбек) игеруге байланысты пайда болады, ересектермен және балалармен қарым-қатынас.
Ересектердің сөйлеу әрекеті, олардың баламен қарым-қатынасы оның психикалық дамуының ең маңызды шарты болып табылады. Л.С.Выготский, Т.Н.Ушакова, С.Н.Цейтлин, Д.Б.Эльконин және басқа ғалымдар тілдің грамматикалық жүйесін меңгерудің бұзылуы мектеп жасына дейінгі баланың құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас жасаудағы коммуникативті әрекетін айтарлықтай қиындатады дейді.[14, 71 б.; 31].
Мұның бәрі танымдық белсенділіктің қалыптасуына кері әсерін тигізеді, ауызша және алдағы уақытта жазбаша сөйлеудің нормалары мен ережелерін меңгеруге кедергі жасайды.
Тілді, оның ішінде балаларды ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгертуге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары грамматиканы арнайы оқытудың қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында балалар өздері-ақ үйренеді деген көзқарас үстем болса, 30-жылдардың бас кезінен бастап кеңес мектептерінде балаларды сөйлеу, жазу дағдыларын үйрету тілдің грамматикалық жүйелерін меңгертумен қатар жүргізіле бастады.
Балабақшада тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
- грамматиканы меңгерту;
- грамматикалық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа балалардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын дәл бейнелеп айта білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С. Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. балаларға грамматикалық ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70- жылдары қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерін қарастырған әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева, О.Байқуатова т.б.) өз еңбектерінде балалардың дұрыс сөйлеу, грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды.
Алайда бұл мәселелер 80-жылдардың аяқ кезіндегі балаларды 6 жастан бастап оқытуға көшкен төрт жылдық бастауыш сыныптарында өз шешімін әлі толық тапқан жоқ деуге болады. Грамматиканы оқытуда басты назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, келесіде, бастауыш мектепте зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады.
Баланың грамматикалық құрылымды меңгеру процесі күрделі, ол ми қыртысының аналитикалық-синтетикалық қызметімен байланысты. Бұл күрделі психикалық әрекеттің даму механизмін И.П. Павлов, грамматиканың динамикалық сөйлеу стереотипінің өзіндік формасы деген ойын айтқан
Грамматика, ең алдымен, сөздердің бір-бірімен қатынасын білдіреді. Ол қатынас - грамматикалық қатынас. Яғни сөйлемдегі сөздер грамматикалық формалар (жұрнақтар, жалғаулар) арқылы бір-бірімен байланысып, грамматикалық қатынасқа түседі. Сөйтіп, грамматика ойды түсінікті етеді.
Грамматикалық білім беру арқылы жеке сөздері бір-бірімен байланыстыру арқылы қолдана алуға жаттықтырылса, қосымшалар арқылы сөз топтарына сәйкес сөз жасау қабілеттері мен дағдылары қалыптасады.
Грамматика көптеген ережелермен анықтамалардан, күрделі қағида мен заңдылықтардан тұрады. Грамматикалық қағидалар белгілі жүйедегі заңдылықтар. Бұл заңдылықтарды балалар жете түсініп бермейді. Грамматикалық заңдылықтар адамның ақыл - ой әркеті болып табылатын таңдау (анализ), біріктіру (синтез), салыстыру (заттар мен құбылыстардың біріне - бірінің ұқсастын, айырмашылық белгілерін ажырата білу), абстранциялау, жалпылау сияқты амал-тәсіл ұғымдарды меңгеру оқушының сөздік қорын арттыруға көмегін тигізеді.
Қазіргі жеткіншектерімізді өзге елдің емес, өз елінің мәдениеті, өнері, дәстүрі этнопедагогика әлементтерін пайдалына отырып, сегіз қырлы, бір сырлы, ары таза, өнегелі-өнерлі, сауатты етіп тәрбиелеу - әр тәрбиеші, ұстаздың қасиетті парызы.
Грамматикалық құрылымды меңгерудің физиологиялық механизмі сәйкес грамматикалық қатынастарды жалпылану, динамикалық стереотипті дамыту болып табылады. Бала объектілердің шынайы қатынастарын бақылай отырып, оларды сөйлеуде жаңғырта отырып, белгілі бір қорытындылар, жалпылаулар жасайды, содан кейін өз сөзін интуитивті түрде осы ережелерге бағындырады.
Физиологияда сөйлеудің грамматикалық жағын меңгерудің шартты рефлекторлық негізі белгіленген. Балада зат есімдердің, сын есімдердің және басқа грамматикалық формалардың атауларын өзгерту кезінде динамикалық стереотип қалыптасады. Бала белгілі бір ойды білдіру үшін белгілі бір грамматикалық формаларды қолдану қажет екенін біледі.
Динамикалық стереотиптің дамуына оның үлкен тұрақтылығы ықпал етеді. Егер бала септік жалғауларын білсе, онда ол оларды қатесіз пайдаланады.
Дегенмен, бүкіл мектепке дейінгі жаста сөйлеудің морфологиялық және синтаксистік жағының жетілмегендігі байқалады. Тек сегіз жасқа дейін баланың тілдің грамматикалық құрылымын толық меңгеруі туралы айтуға болады. Сөйлеудің грамматикалық жағын меңгеру үлгілерін атақты лингвист Александр Николаевич Гвоздев ашқан. Оның зерттеуінде грамматикалық құрылымның қалыптасу процесін қадағалауға мүмкіндік беретін балалар сөйлеуінің морфологиялық және синтаксистік қалыптасу процесіне үлкен фактіге негізделген материал, көпжылдық бақылаулар кіреді [15, 143 б.].
Бала ана тілінің грамматикалық жүйесін оның барлық типтік көріністерімен үш жасқа дейін меңгереді. А.Н. Гвоздев айтуынша [14], морфологиялық элементтер сөздерде өте ерте көзге түсе бастайды (шамамен 1 жас 11 ай). Сөздердің бөлінуі зат есімнің жекеше және көпше, атау, табыс, ілік септік, етістік категорияларының бірқатарын қамтиды [15, 157 б.].
Баланың сөйлеудің грамматикалық құрылымын меңгеруі мағынаның болуымен сипатталатын грамматикалық категорияларды меңгеру түрінде жүреді. Жеке категориялардың меңгеру уақыты мен реттілігі олардың мағыналарының сипатына байланысты. Нақты мағынасы балалардың ойлау логикасымен байланысты емес, яғни мағынасы анық емес формаларды балаларға меңгеру қиын [1, 17 б.].
Бала ең алдымен зат есімнің санын (1 жас 10 ай), сондай-ақ кішірейткіш пен кішірейткіш емес зат есімдердің айырмашылығын біледі. Ерте жастағы балалар императивтік бұйрық форманы меңгереді, өйткені ол бала үшін үлкен мәнге ие әртүрлі қалауды білдіреді. Объектілермен және кеңістікпен (жағдайлар), уақытпен (уақытпен) және сөйлеуге қатысушылармен байланысты қатынастарды меңгеру қиынырақ.
Кейінірек (2 жас 10 ай) шартты рай меңгеріледі, өйткені ол шынайыемес, болжанған нәрсені білдіреді [21, 75 б.].
А.Н. Гвоздев [15] орыс тілінің негізгі үш бөлігі әртүрлі қиындықтар тудыратынын атап өтті: зат есімдерге қатысты - жалғауларды меңгеру, етістіктерге қатысты - негізді меңгеру, сын есімдерге қатысты - сөзжасам (салыстырмалы шырай) [14, 145 б.].
А.Н. Гвоздев [15] орыс тілінің грамматикалық құрылымының қалыптасуының негізгі кезеңдерін атап көрсетті.
Бірінші кезең - олардың аморфты түбір сөздерінен құралған сөйлемдер кезеңі.Олар пайдаланған кезде бір өзгеріссіз түрде қолданылады(1 жас 3 айдан 1 жас 10 айға дейін).
Екінші кезең - грамматикалық категориялардың қалыптасуымен және олардың сыртқы көрінісімен байланысты сөйлемнің грамматикалық құрылымын меңгеру кезеңі (1 жас 10 айдан 3 жасқа дейін).
Үшінші кезең - орыс тілінің морфологиялық жүйесін меңгеру кезеңі, септеулік және жалғаулық түрлерін меңгерумен сипатталады (3 жастан 7 жасқа дейін) [7, 159 б.].
Тілдің грамматикалық құрылымын бала ертерек меңгереді. Ауызекі сөйлеу де сөздерді әр түрлі формада (септеп, жіктеп, жекеше, көпше) түрлендіре қолдануға үйретіледі. Мысалы: Отбасы тақырыбын өткенде Менің атам бар, Менің әжем бар, Мынау - ана, Мынау - әке, сондай- ақ Оқу құралы тақырыбын өткенде қарындаш- қарындаштар, сызғыш-сызғыштар, бояу-бояулар, дәптер- дәптерлер сонымен қатар, Малдың төлі тақырыбында Мынау - бұзау. Ол - сиырдың төлі. Мынау - құлын. Ол - жылқының төлі. Мынау- қозы. Ол - қойдың төлі т.б. балалар монологты және диалогты, сөйлеуді меңгереді, грамматикалық құрылымы байланыстырып сөйлеу арқылы жетіледі.
Тілдің морфологиялық жүйесін меңгеру балаларда сөздің дыбыстық түріндегі бағыттылықтың дамуы негізінде жүзеге асады. Бұл әсіресе мектеп жасына дейінгі ересек жастағы балаларда байқалады.
Бағдарлануды дамыту үшін баланың сөзбен белсенділігі маңызды, бірақ тәжірибені қарапайым жинақтау әрқашан оң нәтижеге әкелмейді.
Мектеп жасына дейінгі бала тілдің грамматикалық құрылымын меңгеру барысында морфемалардың дыбыстық жағына бағдарланудан жеке фонематикалық белгілерге бағдарлануға көшеді. Бұл процесте фонематикалық есту мәдениеті жетекші орындардың бірін алады [3, 70 б.].
Грамматикалық құрылымды меңгерудің негізі грамматикалық негізді қалыптастыру болып табылады.
Ф.А. Сохин [24] тілдік жалпылаудың қалыптасуы туралы айта отырып, балалардың сөйлеуі ең алдымен ересектердің сөйлеуіне еліктеу, олардың сөйлеу үлгілерін алу және жаңғырту негізінде дамитынын атап өтті [24, 97 б.].
Сөйлеудің даму процесінде тілдік жалпылаулардың қалыптасуы ерте басталады және ересектерге еліктеу ғана емес, тілді меңгерудің психологиялық механизмінің өзегін де солар құрайды [17, 160 б.].
Грамматиканы меңгеру баланың когнитивті дамуымен байланысты, өйткені сөйлеуде тілдік жалпылауды қалыптастыру ойлау жұмысын қамтиды.
Грамматикалық құрылымның қиындықтары мен бірте-бірте меңгеруі бірнеше себептермен түсіндіріледі: жас ерекшеліктері, сөйлеудің морфологиялық және синтаксистік аспектілерін меңгеру заңдылықтары, грамматикалық жүйенің, әсіресе морфологияның күрделілігі.
1.2Грамматикалық дағдыларды қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері
Ана тілдің грамматикалық, мағыналарын түсіну жас жеткіншекке ақыл кіру жене оның дамуы процесі болып табылады. Бұл процесс санадан тыс жүретінін қайталап айтамыз. Алайда егер бұл процесс нашар оқытылу арқылы бәсеңдетілетін болса, баланың ақыл-ойының өсуі шектеліп қалады. Мектепке дейін ана тілінің грамматикалық құрылысын үйренбеген бала нашар оқиды, өйткені ол мектепте оқылатын болмыс құбылыстарынан арасындағы байланыстар мен қатынастарды түсінуге қабілеті жетпейді [3].
Грамматикалықмағыналар - бұлболмыскұбылыстарыарасындағысөзар қылыбілдірілетінқарым-қатынастармағ ынасы, яғнибұллогикалық (ойлағыштық) қатардыңтілдікмағыналары. Грамматикалық мағыналар сөз тудырушы морфемаларға және синтаксисте грамматикалық мағыналарға бөлінеді. Тілді түсіну үшін оны құрайтын сөздердің лексикалық мағыналарын білу аз, сонымен бірге осы сөздердің арасындағы грамматикалық қатынастарды түсіну ксрек, Мысалы, бала лексикалық мағынаны, яғни АЛМА ағашы, отырғызу сөздерінің тілден тысқары болмыспен арақатынасын білуі мүмкін, алайда алма ағашы отырғызылды немесе алма ағашын отырғызады деген сөйлемдердің құрамында жұмсалып тұрған грамматикалық мағыналарды білмейді (предикатты, яғни баяндауыштық қатынастарды білдіретін зат есімнің атау септігі мен ырықсыз етістін немесе толықтауыштык, заттық қатынастарды білдіретін зат есімнің табыс септігі мен етістіктің 3-жағының шақ формаларының мағынасын түсінбейді). Егер балаға грамматикалық тұлғаның мағынасы түсініксіз болса, ол сөйлемдегі айтылған ойды да түсінбейді.
Грамматикалықмағыналардыүйренупроце сіндебаладаграмматикалықдағдыларкал ыптасады.
Грамматикабойыншажүргізілетінжаттығ уларбалалардыңосығандейінүйреніпбол ғанлексикалықжәнефонетикалықматериа лдарынбекітугеарналғанжаттығуларыме нқатаржүргізіледі. Балаларалдыналааздағансөзмөлшіерінү йренбейінше, дыбыстардықалайайтудыжәнесөйлеминто нациясыныңерскшеліктерінбілмейіншег рамматикалықжаттығуларжүргізумүмкін емес. Балалардыңтілінграмматикалықформала рменбайытуолардыңсөздікқорынмолайту менфонетикалықдағдыларындамытупроце сіндежүреді.
Тәрбиешініңнегізгіміндетібалалардып рактикадафразалықтілдіпайдаланабілу геүйрету, яғнитілденегізгіграмматикалықкатего риялардыдұрыспайдаланудан, сөздіпрактикадажекелік, көптік, септік, шақтық, жақтықформаларментүрлендірудағдысын қалыптастырудантұратынсебебісол. Бұлмақсаттыжүзегеасыруүшінтәрбиешіп әндіксабақтардаарнайыграмматикалықж аттығуларжүргізеді.
Біздіңтіліміздегісөздердіңжартысына нкөбізатесімдерденқұралатындықтан, грамматикалыққұрылымүстіндежүргізіл етінжұмыстызатесімдерментанысуданба стаукерек, затесімдердіңтүрленуінегізіндебасқа сөзтаптарыдаөзгеріскетүсіпотырады: сынесімдер -- септіктерге, жекеше, көпшетүрге; сынесімдерменетістіктерөткеншақта -- жекеше, көпшетүргетүрленеді[5].
Зат есімдердің түрленуі үстінде жүргізілетін жұмысты табыс септігінен, яғни табыс септігін атау септігімен салыстыра отырып бастау керек, сонан соң өте нақты және түсінуге жеңіл септіктер ретінде барыс пен көмектес септікті үйрету керек, тек содан кейін ғана ілік септігі мен жатыс септігінің кейбір мағыналарымен, осы септіктердің негізінде жасалған жатыс септігіндегі тіркестермен және кайда? (кай жерде?), (қайда? (қай жақта?), қайдан? деген сұрақтардың айырмашылықтарымен таныстыру керек.
Мекендік үстеулерді түсініп игеруге ерекше көңіл болу керек. Жатыс септігіндегі тіркестер септіктердің басқа негізгі формаларымен байланысты болып келеді, сондықтан практикада үстеулермен танысуды септіктермен бірге жүргізген қолайлы. Ең алдымен балалар ішінде - үстінде; астында - түбінде; жанында - қасында - маңында; алдында; артында деген үстеулердің айырмашылықтарын түсінуі керек. Аталған үстеу сөздер күнделікті өмірде жиі қолданылатын, түсінуге жеңіл әрі оңай сөздер. Мысалы: қарындашы қораптың ішіне, үстіне, астына қой; қораптың үстінен қарындашты ал; қарындашты қораптың ішінен алып таста; оны қораптың жанына қатарластырып қой. Бұл түсінікті бекіту үшін әрекет пен тілді салыстырып отырған өте маңызды.
Балалар сөйлегенде үстеулерді пайдалана білуге үйрету кезінде оны интонация арқылы бөлектеп, ерекшелеп көрсеткен дұрыс: үстел үстінде, астында жатыр; үстел үстінен, терезе алдынан алып тастады; үстелдің астына қойды, үстелдің астында отырды.
Балалар зат есімнің септік тұлғаларын үйреніп болғаннан кейін, оны сан есімдермен бірге қолдана білуге үйрету керек. Ол үшін практикада зат есімді бір деген сан есіммен тіркес құрап (бір шабдалы, бір алма, бір алмұрт) пайдалануға болады. Әрине, бұл кезге дейін балалар бір, көп деген сөздерді айыра білуге тиіс. Балалар әр түрлі сөздерді іріктеп ала отырып, бір сөзін олармен байланыстыра айтып үйренеді.
Бала үш жасқа қарағанда белгілі мөлшерде етістік лексикасын: ішу, беру етістіктерінің тұйық рай тұлғасын және жүре бер, алып бар, жу тәрізді бірқатар етістіктердің бұйрық рай тұлғасын да меңгереді.
Балаларды етістіктің өткен шағымен таныстыруды олар зат есімдердің септік жалғауларын үйренгеннен кейін бастау керек. Етістіктің өткен шағы, әдетте, жеңіл меңгеріледі және балалардың негізгі сөздік қорына енеді. Етістіктің өткен шағының материалдары негізінде балалардың тіліне сан есімдер оңай енетін болады. Сонан соң бала боламын етістігімен келер шақ тұлғасын меңгереді. Баланың тілінде келер шақ төрт жасқа қарай пайда болады.
Балалардың тіліне етістіктің түрлі тұлғаларын енгізудің ең дұрысы әрекет - тіл тәсілін пайдалана отырып, етістіктерге жалғанатын қосымшаларды қарастыру үстінде жүргізілетін жұмыспен байланыстыру керек. Мұнымен қоса бала белгілі бір картинаға сүйене отырып, қосымшамен келген етістіктің (кетті, кірді, келді, шықты) мағыналық реңкін байқай алуы мүмкін. Балалар қосымшалардың мағынасын үйреніп болғаннан кейін ғана, оның үстеулермен арақатынасын белгілеуге болады (... ішіне кірді. ... артынан кірді, ... ішінен шықты, ... сыртын айналып шықты және т. б.).
Болашақ тәрбиешілерге арнайы грамматикалық жаттығуларды жүргізу кезінде мынадай үлгілік дидактикалық материалдарды ұсынамыз:
Зат есімдерді табыс, барыс, көмектес, ілік септіктері бойынша үстеу сөздерсіз және табыс, барыс, көмектес, ілік, жатыс септіктері бойынша үстеу сөздермен қолдану:
а) сабақты етістіктерден кейін келген табыс септігіндегі зат есімдер: Балалар сурет салады, кітап оқиды, ертегі тыңдайды; Зоя тәтей ботқа пісірді, пирог пісірді; Витя ойыншыктарды жинайды; Таня пол жуады; Мамам ойыншық сатып әкелді; Мен телевизор көріп отырмын; Осы бөлімде өздік және өзгелік етістіктердің қолданылуын бөліп көрсетуге болады: Мен киініп жатырмын. - Мен қуыршақты киіндіріп жатырмын. Мен жуынып жатырмын. - Мен аюды жуындырып жатырмын. Мамам таранып жатыр, - Мамам қызы Таняның шашын тарап жатыр;
ә) болады, керек, болмайды сөздері қатысқан етістіктермен келген барыс септігіндегі зат есімдер: Самат Арманға қарындаш берді; Айсұлу күтушіге көмектеседі; Маған мамам қуыршақ сыйлады; Жанат папасына кедергі жасайды; Балалар елкаға қуанды; Кітапты Санжарға беру керек. Айданаға бақшаға баруға болады. Сәулеге бақшаға баруға болмайды;
б) ілік септігіндегі зат есімдер (меншіктілік, сан есіммен бірге ілік септігінің қолданылуы): Бұл малақай Ерландікі, бұл үй Мейрамдікі, ағамның кітабы; Мен бір (екі) қарындаш әкелдім; Ол үиі алмұрт жеді; ОлжасАружанға төрт кубик (марка, қарындаш) берді;
в) көмектес септігіндегі зат есімдер (қимыл құралы): Мен қарындашпен, бормен сурет саламын; Балалар қолын жылы сумен жуады; Таня тісін пастамен тазалайды; қолды сүлгімен сүрту қажет;
г) кеңістіктік қатынастарды білдіру үшін кызмет ететін, сөз тіркесінде келіп, кайда (қай жерде?), кайда? деген сұрақтарға жауап беретін үстінде, басында, ішінде, алдында, жанында, қасында деген үстеулері бар зат есімдер: Бақшаға (қайда?) барамын; Бақшада (қайда?) болдым; Бақшадан (қайдан?) келемін; Аю ағашқа (қайда?) шықты; Аю ағаштың үстінде (қайда?) отыр; Аю ағаштан (қайдан?) түсті; Құс бұтаның басында (қайда?) отыр; Құс бұтадан (қайдан?) ұшып кетті; Катя орманның ішіне (қайда?) кірді; Айжан орманда (қайда?) болды; Катя орманнан (қайдан?) қайтып келді; Балалар парктің ішінде (қайда?) серуендеп жүр; Жүк машинасы көгалда (кайда?) кетіп барады; Мен көшеде (қайда?) болдым; қаланың ішін (қай жерді?) араладым; Шкаф терезенің (қабырғаның) алдында (жанында) тұр. Ағаштың үстінде отыр құрылымы мен ағашта отыр құрылымын салыстыру;
д) қайда? қайдан? деген сұрақтарға сәйкес айтылып кеңістіктік қатынасты білдіру үшін қызмет ететін үстеулермен келген зат есімдер: Бауыржан ағашқа жақын келді; Бауыржан ағаштан алыс кетті. Қосымшалар мен үстеулердің сәйкес келуі [6].
Етістіктер: а) қимыл етістіктсрі: кету, жүгіру және басқа, ә) хал-күйді білдіретін етістіктер: ұйықтау, жеу, сөйлеу, б) әрекетті білдіретін етістіктер: сурет салу, жапсыру, қозғау және басқа; в) қосымшалы және қосымшасыз етістіктер: жүру келді; сурет салу - суретін салу; ... жөнінде сұрау; г) өздік етістіктер: ертеңгілікті әзірлеу - ертенгілікке әзірлену, ойыншықты көтеру - басқышпен көтерілу, лифтімен көтерілу.
Материалдың түсін, тұлғасын білдіретін сын есімдер, сын есімнің салыстырмалы шырайы: көбірек, артығырақ, жіңішкерек, биігірек, қысқарақ, ұзынырақ және т.б.
Біз бұрын айтып өткеніміздей, тәрбиеші арнайы сабақтарда балаларға тілдік практика ұйымдастырады. Ондай ұйымдастырылған оқу қызметіне арналған материал ойыншықтар, киімдер, аяқ киімдер, ыдыстар, тағамдар болуы мүмкін.
Мысалы, тәрбиеші алдына балалар өз сөзін белгілі бір үлгі бойынша жасалған сөйлем құрамында пайдалануды үйрету міндетін қояды: бастауыш- тура толықтауыш баяндауыш, бастауыш-тура толықтауыш + жанама толықтауыш баяндауыш. Бұл мақсат үшін сюжетті ойындар пайдаланылуы мүмкін. Балалар ойнай жүріп, ересектердің қоршаған ортаға жасаған әрекетіне еліктейтін болады. Мұндай сюжетті-рольдік ойын Қуыршақ үйіндегі таң ойыны болуы мүмкін. Тәрбиеші белгілі мөлшерде ойын жағдайын жасай отырып, балалардан әрбір кейіпкердің әрекетін сипаттайтын сөйлемдер құрастыруды талап етеді: Мама - қуыршақ ерте тұрады. Мама ас үйге келеді. Мама ботқа пісіреді. Қуыршақ Сайран қолын, бетін жуады, тіс порошогымен тісін тазалайды. Сайран ботқа жейді, сүт ішеді. Сайран ойыншықтарды жинайды. Сайран самолеттің, гүлдің, үйдің, ағаштың суретін салады. Сайран пластилинмен саңырауқұлақ, жеміс жасайды. Құрылатын сөйлемдердің әр түрлі болуы үшін ойынның сюжетін аздап өзгерту керек, яғни жаңа ойынның кейіпкерлер енгізіледі: аю, ит, басқа қуыршактар. Балаларға жетекші сұрақтар беріп, оларды сол фразалық үлгімен жауап беруге үйрету керек, мысалы: Сайран гүлді кімге берді? -- Ильдар гүлді мамасына берді. Ойыншық итті қуыршаққа қарай бағыттап жіберіп: Ит кімге жақындады? - Ит Айсанаға жақындады; Сайран не істеді? - Сайран иттің аяғын ұстады; Аю не істеді? -- Аю аяғын Айбарға ұсынды; Осы кезде Буратино не істеді? - Буратино машинаны жасырды, Буратино машинаны қайда жасырды? - ... үстелдің астына, есіктің артына, шкафтын ішіне.
Көрсетілген әрекет бойынша біріккендік мағынаны білдіретін - мен, -пен жалғауы бар құрылымды енгізген қолайлы: итпен, аюмен ойнады; Тазша баламен, Незнайкамен сөйлесті; мамаммен, Даринамен, Берікпен, Тамерланмен бірге сурет салдым.
Көрсетілген әрекет бойынша құрылған сөйлемдерді балалар толықтай айтып шығуы керек. Егер бала сөйлемде қате жіберсе, тәрбиеші оны түзетуге және баланың, сөйлемді тағы бір рет қайталауын сұрауға тиіс.
Балаларды кажетті грамматикалық тұлғалармен фраза жасауға үйрету үшін ең қарапайым ойын әрекетін негізге алуға болады. Ойын әдісі белгілі бір грамматикалық құрылым бойынша балалармен әңгімелесудің фоны ретінде барлық септік тұлғаларын орнықтыру үшін пайдаланылады. Мысалы, тамақтандыру процесін көз алдына елестете отырып, мынадай құрылымдар жасауға болады Мамам Тамерланды (таб. с.) сорпамен, ботқамен (көм. с.) тамақтандырады; Үстелге тағы кімді отырғызды? -- Аюды (таб. с.) отырғызды; Оған не берді? -- Ас қасықпен шай қасықты (таб. с. зат есім мен сын есім); Неден жейді? -- Тарелкадан (шығ. с); Неден ішеді? -- Шыныдан (шығ. с). Ойынның өзі және сұрақтар жүйесі баланы фразаларға құлақ қоюға үйретеді, әр түрлі септік тұлғаларын пайдаланып, сейлемдер құрастыруға көмектеседі.
Балаларға үстеулерді қолдануды үйрету сабақтарында міндетті түрде заттардың кеңістіктегі арақатынастарын көрсету керек. Ол үшін кубиктерді, пирамидаларды, кітаптар мен басқа да ойыншықтарды пайдалануға болады. Көрсетілетін әрекетті, мысалы, үйшік салуды, сөйлей отырып жасау қажет: Кубиктің үстіне кубик қойып, қабырға тұрғызамыз. Қабырғаға таяу үстел тұр. (Зат пен қабырғаның орналасуын көрсету.) Үстелдің, жанында маймыл мен түлкі отыр. (Көрсету.) Үстелдің үстінде шынылар, үстелдің астында скамейка тұр. Нәрсенің, үстелдің астындағы және үстелдің үстіңдегі жағдайын міндетті түрде көрсету керек, сонда бала үстеулермен келген сөз тіркестерін оңай меңгереді және, ең бастысы, нәрселердің арасындағы нақты қатынасын ұрыс атайтын болады[8].
Арнайы грамматикалық жаттығулар картиналарды пайдалана отырып еткізілуі мүмкін. Оларды тиянақты түрде қарап шыққаннан кейін, сұрақтарға қысқаша жауап қайтарған соң.
(Бала не ішіп отыр? - Сорпа; Кыз не салып отыр? - Самолет; Айсаулемен сүтті неден ішіп отыр? - Шыныдан) толық сөйлем құрауға және айтып беруге көшу керек. Мұндайда балаларға етістіктен болатын екінші тәуелді мүшені жасау едәуір қиындық келтіретін жанама толықтауышты қалай жасайтындарын қадағалаудың маңызы зор. Мысалы: айсаулеТамерланмен бірге доп ойнап жүр; Кыз су сепкішпен ағаштарды суарып жүр.
Картиналар бойынша сөйлем құрауға арналған үлгі материал:
Зат есімнің атау с.- зат есімнің табыс септігі-етістік схемасы бойынша сөйлемдер құрау:
Жеп (ішіп) отыр - сорпа, нан, кеспе, котлет, пирожное.
Ішіп отыр - шай, сүт, кампот, су, лимонад.
Мүсін жасап отыр - саңырауқұлақ, үй, қасқыр, түлкі.
Сурет салып отыр - итті, үйді, машинаны, гүлді, ракетаны.
Жуып жатыр - еденді, бетін, құлағын, раманы, ыдысты.
Алып барады - сусепкішті, банканы, қуыршақты, кубикті, мысықты, допты.
Тазалап жатыр - тістерін, пальтоны, ботинканы, тоңды, картопты.
Киіп жатыр - пальтоны, шарфты, тонды, пиманы, носкиді, биялайды.
Жинап жатыр - ойыншықтарды, қой бүлдіргенді.
Суарып жатыр - ауланы, ағаштарды, капустаны, помидорды, малинаны.
Қазып жатыр - жерді, топырақты, құмды.
Атау сеп. зат есім + таб. сеп. зат есім + жанама септіктегі зат есім- етістік схемасы бойынша жасалған сөйлемдер:
Ансар қантты кімге береді? - Итке (Ансар қантты итке береді); Ансар нені қантпен тамақтандырды? - Итті (Ансар итті қантпен тамақтандырды); Ансар итті немен тамақтандырды? - Қантпен, Әкей кітапты кімге оқиды? - Айданаға, Әкей кітапты кіммен бірге оқып отыр? - Айданамен бірге; Шешей кімнің көйлегін үтіктеп жатыр? - Сәуленің, Шешей көйлекті немен үтіктеп жатыр? - Өтекпен, Шешей нанды немен кесіп жатыр? - ІІышақпен, Санжар гүлді немен салып жатыр? - Қарындашпен.
Бір сурет сюжетіне құрылған әр түрлі сұрақтар және оған берген баланың жауаптары сұрақ-жауап жаттығуларының ұтымды түрі болып табылады. Бала қолын жуып жатыр картинкасы бойынша бірнеше сұрақ қоюға болады: Айдар, Ануар, Әділ не істеп жатыр?, Біз қолымызды немен жуамыз?, Кімнің қолы таза болады? және т.б.
Ілік септігі арқылы жасалған құрылымдар.
Жануарлар туралы заттық картинкалар немесе лото, жұмбақтар пайдаланылады. Сұрақтар: Ненің мүйізі?, Ненің құлағы ұзын?, Ненің жүні жұмсақ?, Ненің тырнағы өткір?, Балалар өздері айтып жүретін заттары туралы сөйлемдер құрай отырып, оларды картинадан көрсетуге тиіс.
Ішінде, үстінде үстеулері мен қосымшалардың өзгеруі арқылы жасалған құрылымдар.
Картиналар қайда жатыр? - Папканың ішінде, үстелдің үстінде, Жәшіктің ішінде отырған аюдың суреті салынған картинканы алып таста. Ол қайда жатыр? Үстелдің үстіне алып қой. Енді ол қай жерде жатыр?.
Екі картинка бойынша сөйлемдер құру. Қай жерде? Қайда? Қайдан? деген сұрақтарға жауап: Мысық орындықтың үстіне отырды, Мысық орындықтың астында отыр, Ақтиін қарағайдың басында, ал қоян қарағайдың түбінде отыр, құстар ағаштың басында отыр, мысық ағаштың, түбін - де отыр, Құстар ағаштан ұшып кетті, Қоян түбірдің үстіне қарғып шықты.
Көмектес септігімен және барыс септігі арқылы сөйлемдер құру Жарас кіммен сөйлесіп отыр? - Мамасымен, дәрігермен, Айжан кіммен бірге келе жатыр? - Аюмен, Буратиномен бірге, Ақбота кіммен бірге оқып отыр? -- папасымен, Болатпен; Серік кімге барды? -- Маратқа, күтуші әйелге (9).
Балалар жаттап алуға арналған сөйлем үлгілері: Алпамыс машинамен (пароходпен, велосипедпен) серуендеуге барады, Асқар шанамен (конькимен, шаңғымен) сырғанақ тебеді. Анеля доп (қуыршақ, кубик) ойнап жүр. Анеля доп (қуыршақ, кубик) ойнайды.
Етістіктің тұйық райы мен үшін шылауын пайдаланып сөйлемдер құру.
Алпамыс не үшін барады? - Алпамыс балық аулау үшін барады, Мақпал не үшін су жылытады? - Кір жуу үшін.
Жекеше және көпше түрдегі зат есімнің атау мен табыс септіктеріндегі грамматикалық тұлғаларының өзгешелігі: Қыз, шар, шарларды алып бара жатқан суретті тап. Былай де: Дария шар алып барады. Дария шарларды алып барады. Дарияның көп шары бар. Жанат, маған қарындаш (бірнеше қарындаш) берші. Балжан, допты (доптарды, көп допты) ал.
Жағдайдың ұксастығы бойынша бір-біріне жақын қимыл-әрекет түрлерін айыра білуге үйрету: жуып жатыр, - жуынып жатыр - кір жуып жатыр; жүгіріп барады - секіріп жа - тыр; жатыр - ұйықтап жатыр; алып барады - көлікпен алып барады; тазалап жатыр - сыпырып жатыр; құрылыс салып жатыр - жөндеп жатыр.
Бұл сөздердің айырмашылығын сөз арқылы білдіретін белгілі бір уақиға құру, қимыл-әрекетке еліктеу жолымен көрсеткен дұрыс. Мысалы: Айсұлу қуыршақты жуып жатыр; Айсұлу кір жуып жатыр; Айсұлу ойыншығын жуып жатыр. Балаларды мағынасы жағынан қарама-қарсы әрекеттердің атауларын айыра білуге үйрету. Мысалы: пальтоңды түймеле - пальтоңның түймесін ағыт; пимаңды шеш - пимаңды ки, бантигіңді байла - бантигіңді шеш; бөлмеге кір - бөлмеден шық; радионы қой - радионы өшір.
Мысалы, кішірейту, үлкейту жұрнақтары сияқты сөз тудырушы элементтердің мәнін түсіну үшін заттарды атай отырып, сол заттар бейнеленген картинкаларды пайдалануға болады және сол заттар бір-бірінен қандай белгілері арқылы өзгешеленегінін айтып отырған дұрыс: шар - шарына, күрек - күрекше, үй - үйшік, үстел - үстелше. Заттар аталып шыққаннан кейін, картинкаларды салыстырып, нәрселердің көлемін анықтап отырған пайдалы болады: үй - қандай? ал үйшік - қандай?, күрек - қандай? ал күрекше - қандай?
Бала төрт жасқа келгенде оның бірыңғай мүшелерден сөйлем құрап үйренуіне, сондай-ақ оның тіліне жалпы ұғымдарды енгізуге көп көңіл бөлінеді. Сабақтарда әр түрлі жұмыстар жүргізіледі: картинкалар бойынша, негізгі сөздер бойынша, көрсетілген қимыл-әрекеттер бойынша, сөйлемнің жетпей тұрған сөздерін толықтыру арқылы сөйлемдер құру. Мысалы, балалардың әр түрлі группаларында қоян, түлкі, ақтиін, қаскыр тәрізді андарды; жемістерден: алмұрт, алма, қара өрік; мебель: үстел, орындық, шкаф тәрізді заттарды бейнелейтін картинкалар болады. Балалар ең алдымен Картинкада не бейнеленген? деген сұраққа жауап болатындай сөйлемдер құрастырады. Сонан соң тәрбиеші: Орманда... мекендейді деп сөйлемнің бастамасын айтып береді. Балалардың қай тобында аңдардың суреті бейнеленген картинка болса, сол топ бұл сөйлемді әрі қарай жалғастырады: Орманда ақтиіндер, түлкілер, қояндар, қасқырлар мекендейді. Қалған сөйлемдер де осылай құралады: Бақта алмұрт, алма, қара өрік пісті. Бала бақшаға үстел, орындық шкафтар әкелді. Осыдан кейін балалар жалпылаушы сөздерді атап, соларды қатыстырып сөйлемдер құруының маңызы зор: Орманда аңдар: қасқыр, түлкі, қоян мекендейді, Бала бақшаға жаңа мебель: үстел, орындық, шкафтар әкелді. Сөйлем құрау барысында балаларды әр түрлі грамматикалық формаларды қолдана білуге жаттықтыру керек: Бақта жемістер: алмұрт, алма, қара өрік көп, Орманда аңдар: қоян, ақтиін, кірпі көп және басқалар [10].
Бірыңғай анықтауыштармен сөйлем құрау кезінде балалармен Мынау не екенін тап ойынын ұйымдастырып өткізуге де болады. Ойынды жүргізуші есіктен шығады, балалар бұл кезде тәрбиешімен бірге бір затты таңдап алып, оны сипаттайтын белгілерді атайды. Ойынды жүргізуші ішке кіреді, ал балалар: Ол дөңгелек, сары, тәтті, құйрықшасы бар, пайдалы, - деп сипаттай бастайды. Бала оның шалқан екенін айтуға тиіс. Немесе: Ол үлкен, дөңгелек, резеңке, қызыл (доп). Дұрыс тапқап бала аздаған сыйлық алады.
Бірыңғай баяндауыштары бар сөйлемдер құрастыру үшін Есіңе сақта да ата ойынын өткізуге болады. Тәрбиеші ойынды жургізушіге ешкім естімейтіндей етіп тапсырма береді: Үстелге жақында, қызыл қағазды ал, оны екіге қи, оларды Ануарға бер. Ойынды жүргізуші тапсырманы орындауға кіріседі. бұл кезде балалар оны зер салып бақылайды. Қорытындыда балалар оның не істегенінін бәрін бір-бірлеп айтып беруге тиіс, мысалы: Арман үстелге жақындады, кызыл кағазды алды, екіге қиды, оларды Ануарға берді. Кім ойынды жүргізушінің істеген қимыл - әрекетінің барлығын дұрыс айтып шықса, сол жеңіп шығады.
Тіл ұстарту - тілдік грамматикалық модельдерді қалыптастыру үшін орындалатын жаттығулар жұмыстың басқа түрлерімен комилекстік формада, мысалы, кітап оқумен байланысты жүргізілуі мүмкін. Бұл жаста оқылатын материалдар үшін балаларға жақын әрі түсінікті шағын ертегілер, өлеңдер алынады. Бұл шағын шығармаларды оқу оқылатын тексте сәйкес келетін ойынмен, қимыл-әрекетпен ұштастырылады. Оқылған текст бойынша әңгімелесу балалардың диалогтық тілінің дамуына жағдай жасайды.
Бұл жастағы балалар жекеше және көпше зат есімнің септік тұлғалары, көптеген сын есімдердің септік, көптік жалғауларымен түрленуі, етістік формаларының, үстеулердің дұрыс қолданылуы тәрізді негізгі грамматикалық формаларды меңгере алады және меңгеруге тиіс. Бес жасқа келген бала кейбір сөйлем типтерінің қиындық туғызатынына қарай жай сөйлеу кезінде күрделі сөйлемдерді пайдаланады. Оларда үстеулер мен көмекші сөздер әр түрлі мәнде жұмсалады. Ол әсіресе мебель, тамақ, ыдыс, өйыншықтар, транспорт деген сияқты жалпылауыш сөздерді көп қолданады. Сөздік қорының молая түсуіне байланысты онық тілі негұрлым байланысқан, жүйелі бола береді. Бес жастағы балалар өздерінің құрған сейлемдерінде өздеріне қажет таныс себеп- салдарлық құбылыстардың байланысып айтып бере алады, мысалы: Маған ертең- бақшаға барудың қажеті жоқ, себебі ертең жексенбі; Түнде жаңбыр жауған, сол себепті асфальттің үстінде көлшіктер жатыр және басқа [11].
Балалар бақшасында тәрбиелеу бағдарламасына сәйкес тәрбиеші осы жастағы балаларға негізгі сөз таптарының грамматикалық тұлғаларын дұрыс қолдана білуге үйретуді одан әрі жалғастырады.
Балаларды сөйлеу кезінде мезгілдік, мақсаттық, себептік синтаксистік қатьшастарды (қашан? қандай мақсатпен? ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz