Жыраулар әлеміне шолу жасау

Жоспар

ЖОСПАР:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАРАУ
ЖЫРАУЛАР ӘЛЕМІНЕ ШОЛУ ЖАСАУ.
1.1 Түмен сөздің түйінін бір сөзбен шешкен шешен, батыр, жырау өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2 ТАРАУ
ТОҒАМАЛЫ ТОЛҒАУ МӘНІ.
2.1 «Шешеннен . сауға, мергеннен . сыралғы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Жырау шығармаларындағы замана бояуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

ҚОРЫТЫНДЫ
3.1Қазтуғанның поэзиясы 15.ші ғасыр әдебиетінің жақсы үлгісі ретінде құнды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАРАУ
ЖЫРАУЛАР ӘЛЕМІНЕ ШОЛУ ЖАСАУ.
1.1 Түмен сөздің түйінін бір сөзбен шешкен шешен, батыр, жырау
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 ТАРАУ
ТОҒАМАЛЫ ТОЛҒАУ МӘНІ.
2.1 Шешеннен – сауға, мергеннен – сыралғы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2 Жырау шығармаларындағы замана
бояуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 17

ҚОРЫТЫНДЫ
3.1Қазтуғанның поэзиясы 15-ші ғасыр әдебиетінің жақсы үлгісі ретінде
құнды ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25

КІРІСПЕ.

Жыраулық поэзия 15 — 18 ғасырлардағы қазақтың халық
поэзиясы. Сахарадағы рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктері көп еді.
Кең даладағы көшпенді тірлік, тұрмыстық-қоғамдық өзгешелік сөз
өнерінің соны сипатта қалыптасуына себеп болған-ды. Өнер алды – қызыл
тіл, ал тіл шұрайы - өлең сөз деп танылады. Халықтың рухани
өмірінде жетекші орынға шыққанпоэзия әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің
жай ғана көшбасшысы емес, ең басты жанры қызметін атқарды. Біздің
дәуірімізге, негізінен, ауызша жетті. 15 ғасырдың орта шенінен бастап
қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан
бөлініп, қазақ халқының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулық поэзия
қазіргі Қазақстан жерін қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай
рухани қазынадан қор алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар
игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. Қазақ
әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жоқ тартқан алғашқы қадамдарының
өзінен-ақ кемелдікті, көркем келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық
поэзия сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Содан да болар,
жыраулық поэзия да мейлінше терең танымдық ойлар буырқанып, ұдайы
философиямен шендесіп жатады. Онда өмір мен болмыс, заман және
адам туралы толғанады. Қоғам, дін, этика, адамгершілік, қарыз пен
парыз, ерлік пен ездік, байлық пен кедейлік, о дүние мен бұ дүние
жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан философиялық туындылар жыраулық
поэзияның терең дүниетанымдық сипатын аңғартады. Жыраулық поэзияның
алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа даңқы кеткен Сыпыра
жырау, Асан Қайгы, Қазтуған жыраулар жаңа әдебиеттің ізашарлары ғана
емес, көне мұраны жалғастырушылар деп те саналады.
Бұл курстық жұмыста мен сахара эпосын тудырушылардың
бірі – ірі эпик, ерлік жырларын шығарушы жорық жырауы әрі нәзік
лирик
3
болған Қазтуғанның біздің дәуірімізге жеткен толғаулары туралы және
де сол тоғаулардың бүгінгі күнде алатын орны туралы айтсам деймін.

Курстық жұмыстың негізгі мақсаты:
1.Қазтуғанның жеке өмірімен танысу.
2.Қазтуған шығармашылығын толықтай қамту.
3.Қазтуған толғауларының мән – мағынасына ден қойып, қарастыру.
Курстық жұмыстың негізгі міндеті:
1.Қазтуған шығармашылығына зерттеме жасау.
2.Қазтуған шығармашылығындағы замана бояуын көрсете білу.
Курстық жұмыстың құндылығы: Қазтуған толғауларының қазақ халқының
тарихында алатын орны.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазтуған шығармаларын дәріптеп,
шыңына жеткізу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Бұл курстық жұмыстың құрылымы
кіріспе бөлімінен, ал кіріспе бөлімі екі тараушадан тұрады; негізгі
бөлім екі тараушадан; және қортынды бөлімнен тұрады.

4
1 ТАРАУ.
ЖЫРАУЛАР ӘЛЕМІНЕ ШОЛУ ЖАСАУ.
1.1 Түмен сөздің түйінін бір сөзбен шешкен шешен, батыр, жырау өмірі.
Қазақта небір даналар, парасаттылар, ел қорғаған батырлар, қара
қылды қақ жарған небір жыраулар болған. Кезінде жазба деректер
қалмаса да халқымыз, кейінгі ұрпаққа бұл асылдарын ұмытпай,
ұрпақтан – ұрпаққа жеткізіп келеді. Әріде патшалық Ресейдің отаршыл
саясаты, беріде қызыл империя игі жақсыларымызды жалғанның
жарығына шығаруға мүмкіндік бермеді. Тек тәуелсіздікке қолымыз жеткеннен
соң бүгінгі ұрпаққа ел тарихымен, оның игі жақсылықтарымен қауыштырар
кезең туды. Қазірге
дейін көптеген даналарымыздың есімі көпке тарап, әлемге мәшһүр
болуда.
Елге, ер-азаматқа ақылғой болған жыраулар қазақ поэзиясының
болашақта ұмтылар бағыт-бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін
айқындап кетті. Асан Қайғы туралы аңыздар ноғай қырғыз, қарақалпақ
халықтарында да сақталған. Мұндағы деректер арасында алшақтық жоқ деуге
болады. Асан Қайғы — көптеген нақыл сөздердің, эпос толғаулардың
авторы. Ол ел іргесінің берік болуын армандайды. Өз өлең
толғауларында мемлекетті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру
қажетін насихаттайды. Осы орайда академик-жазушы М.Әуезов "Қазақ
халқы өзінің тарихы жолында Асан есімін өктемдікке қарсылықтың
символындай сезді. Ел мұңын жоқтаған акындардың Асан есімін
ауызға ең алдғымен алатыны да осыдан" деп атап көрсетті. Сахара
эпосын тудырушылардың бірі, ірі ақын ерлік жырларын шығарушы
жорық жырауы әрі нәзік лирик болған Қазтуғанның (15 ғ.) біздің
дәуірімізге жеткен жырлары табиғат аясындағы көшпендінің болмыс
тіршілік өзін коршаған орта туралы түсінігін бейнелейді. Жырау қиялының
байлығы, суреттеу тәсілдерінің
5
кемелдігі мен әсемдігі сол дәуірдегі қазақ поэзиясының биік өресін,
өзіндік сипатын танытады. Қазтуғанның ұлттық бояуы қанық
афоризмдерге көркем түстерге бай толғаулары туған әдебиетіміздің таңдаулы
үлгілері қатарына жатады. Жыраулық поэзияның дамып, өркендеуіне
Доспамбет пен Шалкиіз шығармалары айрықша әсер етті. Жорық жыршысы
болған Доспамбет жырау (1523 ж. о.) шығармаларынан ортағасырлық жауынгер
көшпендінің ер тұлгасы, ерлік кейпі көрінеді, оның асқақ рухы берік дәті,
өмірлік мұраты танылады. Ойлы да сырлы Доспамбет толғаулары тақырыбы,
мазмұны ғана емес, көркемдік ерекшеліктері тұрғысынан алғанда да соны
сипатта. Доспамбет толғаулары ең алғаш 19 ғасырдың 80-жылдарынан бастап
баспа бетін көре бастады. Жыраулық поэзияның ең көрнекті
өкілі — Шалкиіз жырау Тіленшіұлы (1465 — 1560). Өзінің ұзақ өмірінде
Дешті Қыпшақтың төрт бұрышын түгел шарлаған, заманының бірінші ақыны
боп танылып, үлкен даңққа бөленген жырау бүкіл өмірін күрес үстінде
өткізеді. Өз тұсындағы өміршілердің ешқайсысынын да шашбауын көтермейді
турашылдығынан танбайды. Жыраудың шағын көлемді шымыр толғауларынан
көне заман таң-басы — дала тұрғынының дүниетанымы, адамдық
табиғаты, мінез ерекшелігі, адамгершілік, этика қағидалары айқын
аңғарылады. Жырау дүниеде мәңгі тұрақты ештеңе жоқ деп біледі.
Әлем бір қалыпта тұрмайды адам өмірі де өтпелі. Жырау осының бәрін
табиғат заңы деп түсінеді. Жырау адамдық қасиеттерді асқақтата
жырлайды. Жеке бас еркіндігін бәрінен жоғары қояды. Отаншылдық рухты
насихаттайды. Шалкиіз қазақ поэзиясын көркемдеу тәсілдері, өлең
өрнегі саласында да айрықша байытты. Шалкиіздің толғаулары
ең алғаш 1875 ж. хатқа түсіп, баспа бетінде жарияланыпты. Жырау
мұралары ерте жиналуына байланысты бүгінгі күндерге бірсыдырғысы толық
жетті. Негізгі қадым замандарда белгілене бастағанымен
Шалкиіз және Доспамбет шығармалары арқылы қалыпты жүйеге
6
түскен жыраулық өлең өлшемі көне ақындар шығармаларында және батырлар
жырында үш ғасырдан астам уақыт кеңінен қолданылды. Қазақ халқы
ерлік күреске толы күн кешкен 17 ғасырдан біздің заманымызға Жиембет
(17 ғ.). Марғасқа (17 г.) жыраулардың шығармалары жетті. Екеуінің де
өмір жолы Есім хан тұсындағы тарихи оқиғаларға тікелей қатысты. Жорық
жыршысы Марғасқа жырау Есім ханның бір орталыққа бағынған күшті
мемлекет құру туралы идеяларының ұраншысы атанса. Жиембет жырау ханға
қарсы араздығын бүкпесіз, бұлтармасыз жеткізеді. Бұлардың бізге белгілі
толғауларынан 17 ғасырда жыраулық поэзияның сыи-сипаты даму бағдары
ежелгі арна. Жиембет жыраудың толғаулары ең алғаш 1908 жылы "Жақсы
үгіт" кітабында жарияланса, Марғасқа толғаулары кеңес заманында
зерттеліп баспа бетін көрді. 18 ғасырда жыраулық поэзия тақырыптық
жағынан кеңейіп идеялық-көркемдік тұрғыдан байи түседі. Жоңғар
шапқыншылығы және "Ақтабан шұбырынды. Атқакөл сұлама" жылдары, қырғын
соғыстар мен жеңісті жорықтар саяси және қоғамдық өмірдегі өзгерістер — ел
өміріндегі елеулі оқиғалардың барлығы да жыраулар шығармасында өзінің
көркемдік шешімін табады. Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес сарыны,
әсіресе, Актамберді жырау (1675 — 1768) шығармаларынан айқын
көрінеді. Ақтамберді өз толғауларында
жау қолында қалған жерлерді азат етер күнді аңсайды, исі қазақ
болып атқа қонуды, ойраттарға күйрете соққы беруді армандайды, жұртшылықты
ерлікке үндейді жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді. Ақтамберді
шығармасындағы отаншылдық, патриоттық сарындар 18
ғасырдағы қазақ поэзиясының бет-бейнесі, бағыт-бағдарын айқын
танытады. Осы кезеңде өмір сүрген Үмбетей жырау (1706 — 1778)
мұрасындағы жетекші тақырып — сырт жауларға қарсы күресте көзге
түскен ел қорғаны батырларды мадақтау. Сонымен қатар ол әр түрлі
тақырыптағы тұрмыстық өлеңдерге де көңіл бөлген. 18 ғасырдағы жыраулық
7
поэзияның көрнекті өкілдерінің бірі — Тәтіқара жырау. Ол көне заман
батырлары, олардың ел қорғаудагы ерлік істері туралы, отаншылдық идеяны
насихаттаптын жорық жырларын туғызған. Актамберді, Үмбетей, Тәтіқара
шығармалары кейінгі жылдары ел аузынан жазып алынып, бірнеше
жинақтарға енді. 18 ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең көрнекті
өкілі — Бұқар жырау (1668 — 1781). Бұқар жырау өзінің таңдаулы
шығармаларында қазақ қауымы үшін мәні зор әлеуметтік мәселелерді
көтереді. Бұлардың ең бастысы — ел бірлігін ту ету, ішкі,
сыртқы жаулардың қандайымен болса да бітіспес күреске үндеу. Бұқар
жырау шығармаларынан жыраудың өзі өмір сүрген қилы заман
келбеті айқын танылады. Бұқар жырау қазақ қауымы ежелгі тұйықтықтан
арылуға бет алғанын, көне дәстүрлі әлеуметтік қатынастар бұзыла
бастағанын көреді, осының бәрі болашақта жүзеге асар ұлы өзгерістердің басы
ғана екенін түсінеді. Атайда, жырау мұндай құбылыстардың көбін
ұнатпайды, оған сенімсіздікпен қарайды. Тіпті, туған халқының
болашағына күмәнданады. Енді бір топ өлеңдерінде Бұқар жырау өмір мен
болмыс, заман және адам туралы толғалады. Табиғат бір қалыпта
тұрмайды дейді жырау. Адам өмірі де сондай. Жырау адамның, оның мінез-
құлқының, салт-санасының өзгеруіне орай адам қоғамы да дамып отырмақ
дегенге меңзейді. Бұқар жырау шығармалары ғаклия толғаныстар, нақыл,
афоризмдер түрінде келеді. Образга бай, ұлттық бояуы қанық
көркемдігі кемел. Дәстүрлі жыраулық поэзияның бейнелеу тәсілдерін жете
меңгерген Бұқар жырау туындыларының өлең өлшемі өте күрделі. Бұқар жырау
шығармалары әлденеше ғасырлық тарихы бар жыраулық поэзияның қорытынды
түйіні іспеттес болды. Бұдан былай қазақ поэзиясындағы жетекші
рол ақындардың үлесіне көшеді. Бұқар жырау шығармалары
ең алғаш "Таң" журналында (1925) жарияланғанымен ғылыми түрде
жүйеленіп зерттелуі 20 ғасырдың 60-жылдарының үлесіне тиеді. 18
ғасырдағы
8
халық поэзиясының танымал өкілдері — Көтеш (1745 — 1818) және Шал
ақын (1748 — 1819). Көтеш шығармаларындағы негізгі сарын — кедейлік
тақсіретін жыр ету, тағдырдың әділетсіздігіне наразылық. Ал
Шал ақынның біздің заманымызға жеткен мұрасы тақырып жағынан
алғанда біршама бай. Бұлар — дін, этика, мораль мәселелері,
байлық пен кедейлік жайлы философиялық-дидактикалық үлгідегі туындылар,
тұрмыстық өлеңдер мен арнау жырлар. Екі ақын шығармаларынан да әлеуметтік
әуен айқын сезіледі. Жыраулық поэзия деген ортақ тақырыпқа
біріктірілген 15—18 ғасырлардағы қазақ поэзиясы көне дәстүрді қайта
түлетіп, жаңа тақырып, соны мазмұнмен дамытты. Осы тұста өмір
сүрген және әдеби мұралары бүгінгі күндерге тамтұмдап болса да
жеткен жыраулар шығармадағы сол заманның тұтас бір шежіресін құрастырады.
Оларда ел өміріндегі елеулі оқиғалар, қоғамның ашы шындығы, халықтың әдет-
ғұрып, салт-санасы бейнелі тілмен келісті көрініс тапқан. Бұл кезеңде
төл әдебиетіміздегі ұлттық дәстүр дамып, халық поэзиясы сапалы
жаңа биіктерге көтерілді.
Дегенмен, біз асылдарымызды тегіс түгендеп біткеніміз
жоқ. Әлі де аты-жөні жете аталынбай, бүгінгі ұрпаққа жан-
жақты жеткізілмей жатқан жақсыларымыз бен жайсандарымыз көп. Солардың
бірі – Қазтуған жырау.
Ендігі жерде Қазтуған бабамыздың өміріне тоқталсам. Қазтуған
Сүйіншіұлы 15-16 ғасырларда өмір сүрген. Туылған жылы жайлы нақтылы
дерек жоқ. Қазтуғанның туып - өскен қонысы – Еділден бөліне
шығып, онымен жарыса ағатын Ақтұба, Бодан (Бозан) өзендерінің бойы, қазіргі
Красный Яр қаласы тұрған маңайы. Көшпенді шонжарлар әулетінен шыққан
Қазтуған Еділдің салалары Ақтұба, Бозан бойын жайлаған түркі
тайпаларының рубасы көсемі, әскербасы батыры болады. Көне дәуірдегі
қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі – Қазтуған жырау
9
Сүйіншіұлы. Өзінің ұзақ өмірінде Дешті-Қыпшақтың төрт бұрышын түгел
шарлаған, заманының бірінші ақыны танылып, үлкен даңққа бөленгенжырау бүкіл
өмірін күрес үстінде өткізеді. Өз тұсындағы әміршілердің ешқайсысына да
шашбауын көтертпей, турашылдығынан танбайды. Жырау туындылары көңіл
пернесін дөп басар әсерлілігімен, көздегенін орып түсер өткірлігімен, аз
сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, сұлу сазды көркенмдігі, асау
серпімді қуатымен ерекшеленеді. Жыраудың ғасырлар көгінен өтіп, біздің
дәуірге жеткен шағын көлемді, шымыр толғауларынан көне заман таңбасы – түз
тұрғысының дүние танымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық,
этикалық қағидалары айқын аңғарылады.
Дешті – Қыпшақта 15 ғасырдың бойына созылған бұлғақ
кезеңдерде оның кімдерді жақтағаны, не істегені белгісіз. Тек
ғасырдың екінші жартысында өз қарауындағы рулармен бірге Еділден ауып,
Қазақ Ордасының құрамына өткендігін білеміз. Сірә, бұл – қазақтардың
қазіргі Қазақстан жерінің орталық және батыс бөлігін түгелге жуық қайта
иеленіп, біршама күшейген шағы, яғни 1460-1480 жылдардың арасы болса керек.
Жыраудың бұдан соңғы өмірі
туралы дерек
сақталмаған. Себебі, сол кезеңдерде, қазақ халқында жазба әдебиет
қалыптаспаған кез.
Қазтуған өз артына өмір туралы, ата мекен, туған ел туралы және
әскери тақырыптағы сан алуан мазмұнды туындылардан құралған мол мұра
қалдырды. Бұлардың дені сақталмаған. Қазтуғанның біздің дәуірімізге
жеткен жырлары табиғат аясындағы көшпендінің болмыс, тіршілік, өзін
қоршаған орта туралы түсінігін бейнелейді. Жырау қиялының байлығы ,
суреттеу тәсілдерінің кемелдігі мен әсемдігі көне дәуірдегі
қазақ поэзиясының биік өрісі, өзіндік сыйпатын танытады. Қазтуғанның
ұлттық бояуы қанық, афоризмдерге, көркем

10
тіркестерге бай, өр рухты толғаулары туған әдебиетіміздің таңдаулы
үлгілері қатарына жатады.

11
2 ТАРАУ
ТОЛҒАМАЛЫ ТОЛҒАУ МӘНІ.

2.1 Шешеннен – сауға, мергеннен - сыралғы.
Жыраулар поэзиясының дамып, өркендеуіне Қазтуған өнернама айрықша
әсер етті. Туған жерге деген сүйіпеншілігі Қазтуғанның отан сүйгіштік
қасиетін аңғартады.Қазтуған кезінде тек жыраулық поэзиямен ғана
айналыспаған, сонымен қоса ол кісі атақты қолбасшы да,
батыр да болған. Соған қарап мен Қазтуған жырауды өр тұлғалы,
нағыз ер кейіпті, асқақ рухы берік, өмірлік мұраты танымал деп
білемін. Ойлы да сырлы Қазтуған толғаулары тақырыбы, мазмұны ғана емес,
көркемдік ерекшеліктері тұрғысынан алғанда да өте тартымды.
Жырау көшпенділердің шынжыр балақ, шұбар төс әскери
аристократиясынан шыққандықтан болар өзі туралы жыр да қалдырған.
Өзіне арнаған мадақ жырында Қазтуған былай толғайды:

Бұдырайған екі шекелі,
Мұздай үлкен көбелі,
Қары ұнымы сұлтандайын
жүрісті,
Адырнасы шай жібек отқа
кірісті,
Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені,
Ұстаса Қашағанның ұзын құрығы,
Қалайлаған қасты орданың
сырығы,
Билер отты би соңы,
Би ұлының кенжесі,
Буыршынның бұта шайнар азы.
Бидайдың көл жайнаған жалғызы,
Бұлыт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
12

Мұсылман мен кәуірдің,
Арасын бұзып өтіп дінді ашқан
Сүйіншіұлы Қазтуған!
Таза далалық поэзия! Бұл жолдар тек қазақ тілінде ғана
сұлу, қазақ оқушысына ғана түсінікті. Мұздай ызғарлы ауыр сауыт
киген батыр көтермелеу үшін өзін номадтың түсінігіндегі ең әулетті,
ең құрметті деген заттарға балайды. Тарпаң тағына ұстар ұзын құрық, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.