Құрамында киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттеу, жіктеу, талдау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

І Кіріспе
Біздің сандармен танысуымыз ерте жастан басталды. Біз сандармен тек математика сабақтарында ғана емес, әдеби оқу сабақтарында да кездестіреміз. Қазақ ауыз әдебиетінің мақал-мәтелдерін оқып таныса бастағанда, мен мақал-мәтелдерде сандар жиі қолданылатынын байқадым. Неліктен сандар қазақтың мақал-мәтелдерінде көрініс тапқан? Олардың халық ауыз шығармашылығындағы орны қандай? Халқымыздың киелі деп таныған сандар қандай? Деген сұрақтар мені жиі мазалай бастады.
Осы сұрақтар бойынша зерттеу жүргізе бастадым.
Біз өмірде сандарды жиі қолданамыз. Оларды дүкен терезелерінен және олар туралы бұқаралық ақпарат құралдарынан естуге болады.
Сандар бізге белгілі бір өнім немесе зат қанша тұратынын, баланың жасы қандай екенін және оның туған күні, сондай-ақ күнделікті айдың қай жұлдызы, қай мезгіл екенін түсіндіреді. Мұның бәрін сандардың көмегімен білеміз.
Зерттеудің өзектілігі: күнделікті өмірде біз мақал-мәтелдерді жиі қолданамыз және оларды білу мен орынды қолдану бізді даналыққа үйретеді, шешендікке, көркем сөйлеуге шеберлендіреді. Мақал-мәтелдерде әрқашан есте сақтауға тұрарлық пайдалы ойлар, шешімдер бар. Мақал-мәтелдерде кездесетін сандардың атқарар қызметі зор, егер олар белгілі бір ойды түйюге көмектеспесе, жай ғана сан болып қалар еді.
Біздің ата-бабаларымыз көптеген мақал-мәтелдерді ойлап тапты. Олардың арасында құрамында сандар кездесетін мақал-мәтелдер де жеткілікті әрі алар орны бар. Дегенмен, біз барлық сандардың мақал-мәтелдерде бар-жоғын және мақал-мәтелдерде қандай сандар жиі кездесетінін білгім келді. Біздің сынып оқушылары киелі сандардың мақал-мәтелдерде кездесетінін біле ме екен? Мақал-мәтелдерде қандай сандар жиі қолданылды? Сандары бар мақал-мәтелдерді көп білесіз бе?
Мен құрамында жай сандар ғана емес, нақты қазақтың киелі сандар деп атау таққан сандары қаншалықты кездесетінін ізденуді шештім. Қай санның мақал-мәтелдерде жиі кездесетінін де маған қызықты болды.
Адамдардың көптеген әрекеттерін мақал-мәтелдерге сәйкес түсіндіруге болады. Адамдардың өмірін мақал-мәтелдерсіз елестете алмайсың, олар адамдарға жол көрсетер даналыққа толы Нұсқаулық іспетті. Мақал-мәтелдерде халықтың бай тәжірибесі мен даналығы жатыр. Сол сияқты барлық ұлттардың да мақал-мәтелдерінде киелі сандар жақсы көрініс тапқандығын байқадым.
Мақсаты: құрамында киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттеу, жіктеу, талдау.
Міндеттері:
1. Сандармен келген мақал-мәтелдерді анықтау және жіктеу үшін әдебиеттерге талдау жасау.
2. Халық даналығы қандай сандарға көбірек мақал-мәтелдер арнағанын анықтау.
3. 1,2,3,7,9,12, 13,100 сандары бар мақал-мәтелдерді жүйелеу
Болжау: егер сіз мақал-мәтелдердегі сандардың мағынасын білсеңіз, олардың қолданылуын анықтай аламыз.
Зерттеу әдістері:
* зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді талдау және зерттеу;
* бақылау, салыстыру;
* деректерді жүйелеу
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: мақал-мәтелдерде кездесетін сандар мазмұны мен мәні терең ашылды.

ІІ Негізгі бөлім
2. 1 Мақал-мәтелдер тарихынан
Ежелгі уaқыттың өзінде aдaмдaр кейбір сaндaрды бaқыт әкеледі, кейбірі сиқырлы деп сaнaғaн. Солaйшa, Ежелгі Вaвилондa олaр үш негізгі Құдaйғa тaбынғaн: Күн, Ай және Венерa. Әсіресе, ежелгі кезеңнің өзінде-aқ жеті сaнынa киелілік мaғынa берген. Бұл сaнды құрметтеудің жaңғырығы осы күнге дейін жеткен. Жеті өлшеп - бір кес, Жеті қaт aспaн сияқты мaқaл-мәтелдердің қaшaннaн бері қолдaнылып келе жaтқaнын біле бермейміз.
Қазақ ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдер өте көп. Мақал-мәтеледр қай кезден бастап халық арасында жүре бастағаннан айту қиын. Олар жазу болмаған кезде пайда болды. Ғасырлар бойы халық оларды жетілдірді, дамытты. Олардың әдетте, аты-жөні, авторы жоқ. Бұл даналық сөздерді адамдар ғасырлар бойы құрастырып, жинақтаған. Олар оның өмірін, еңбек жағдайларын, мәдениетін көрсетеді. Мақал әрқашан дұрыс өмір сүрудің нұсқаулығы болып табылады. Оларды әрдайым есте сақтаудың пайдасы бар.
Сандардың символикасы адамзат дамуының алғашқы кезеңіне тән, рулық қоғамнан басталады. Адамдар символдарға сенгіш. Сандар, символдар сияқты, әрқашан өзінің адам үшін маңызды жасырын құпиясымен өздеріне еліктіріп отырды. Пифагор барлық нәрсені сандар түрінде ұсынуға болатындығын айтты. Әртүрлі халықтар мен тіпті әртүрлі адамдар үшін сандардың мәні сәйкес келуі мүмкін, тіпті керісінше болуы мүмкін (мысалы, Үндістанда 6 саны қасиетті деп саналады, ал Африкада өлім саны) [1].
Тақырып бойынша әдебиеттерді зерттей отырып, мен мыңдаған жылдар бұрын ата-бабаларымыз кішкентай тайпаларда өмір сүргенін білдім. Олар егістіктер мен ормандарды, өзендер мен бұлақтардың аңғарларын аралап, тамақ іздеген. Кейде олар балық, аң аулады. Олардың өмірі толығымен тәуелді болған қоршаған табиғатты байқай отырып, біздің ежелгі ата-бабамыз көптеген түрлі тақырыптардан алдымен жеке заттарды бөлуді үйренді. Қасқырлар отарынан - отардың көшбасшысы, бұғылардан - бір бұғы, дәндері бар қапшықтан - бір дән. Алдымен олар бұл қатынасты бір және көп деп анықтады.
Жұп заттан тұратын жиынтықтарды (көздер, құлақтар, мүйіздер, қанаттар, қолдар) жиі байқау адамды 2 саны туралы ойға алып келді. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыз көрген екі үйрегін екі жұп көзбен салыстырған. Егер олар көбірек көрсе, онда: көп сөзін қолданған. Одан әрі екеудің артында белгісіз, жұмбақ нәрсе басталды. Бір, екі, көп деп санаған кезде, екеуден кейін бәрі болды. Сондықтан, 2 санынан кейін өту керек болатын 3 саны бәрі деген мағынаны білдірді. Тек біртіндеп адам үш затты, содан кейін төрт, бес және т. б. бөлуді үйренді. Кейінірек адамдар бүкіл әлем сандар заңдарына бағынатындығын ескеріп, оларды түсінудің кілттерін іздей бастады[1].
Мұндай мақал-мәтелдер ауыз екі сөзді көркейту үшін ғана емес, көркем шығармаларда да көп қолданылады. Ақын жазушылар шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге, сол үлгімен өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Ыбырай Алтынсариннің Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш баламен ойнамайды, дейтін сөз мақалға айналып кеткені рас. Мұхтар Әуезовтің Абай жолы романындағы Күйі бірдің күні бір. дейтін сөзін де жаңа мақалға жатқызуға болады.
Мақал-мәтелдер - ертек, аңыз-әңгіме, батырлық-ғашықтық жырлар, қара өлеңдер секілді халық шығармаларымен қатар жасап келе жатқан көне жанр. Олай дейтініміз XII-XIII ғасырлардан сақталған сирек жазба директерде де мақал-мәтелдерді кездестіруге болады. Орхон жазуларында: Жырақ болса жаман сыйлық берер, жақын болса жақсы сыйлық берер; Бастыны еңкейткен, тізеліні бүктірген (Күлтегіннен); Жұқаны таптау оңай, жіңішкені үзу оңай; Өлімнен ұят күшті (Тоныкөктен), деген мақал-мәтелдерді оқимыз. Ал Махмұт Қашқаридың Дивани луғат ат -түрік сөздігінен: Ұлық болсаң кішік бол.; Тай ат болса - ат тынар, ұл ер болса - ата тынар; Күз болары көктемнен мәлім; Тау тауға қосылмас, адам адаммен әрқашан қосылар; Бейнет түбі - рақат дейтін мақалдарды; Жүсіп Баласағұнның Құтадғу білік дастанынан Біліп сөйлесең білікке саналар, білімсіз сөз өз басын жояр; Ауыздан бірде от, бірде су шығар, бірі жанса, бірі сөндірер; Аққан су ол - жақсы сөз, ол қайда ақса сонда гүл өсер, дейтін мақалдарды оқимыз.
Қазақ халқында кез-келген басқа халықтар сияқты, сансыз мақал-мәтелдер бар. Мақал-мәтелдер қысқы, артық сөздері жоқ, әр сөз салмақты, мамұнды және дәл құрылған. Халықтың өзі мақал-мәтелдерге нақты сипаттама береді. Мақал - сөздің мәйегі.
Мақал-мәтелдер қашанда сұрансқа ие болып қалады және біздің күнделікті сөйлеуімізде жиі кездеседі.
Мақал-мәтелдер - тәрбиелік мазмұны бар қысқа халықтық сөз тіркестері, халықтық афоризмдер. Мақалдың екінші мағынасы бар, бұл аллегория. Мысалы, мақал: Іздей-іздей Меккені де табарсың тура мағынада түсінуге болады.
Мақалдың туысы - мәтел. Олар бір-біріне ұқсас. Мәтелдің мақал-мәтелдерден айырмашылығы, қысқа тұрақты тіркестер.
Киелі сандар кездесетін мақал-мәтелдер біздің тілімізді байытады және безендіреді, соның арқасында адамдар өз ойларын түсінікті және қысқа жеткізеді. Мақал-мәтелдер бізге көп нәрсені үйретеді: жұмыста, достықта, оқуда қандай болу керек, ата-анаға, үлкендерге, Отанға қалай қарау керек, соны үйретеді.

2. 2 Киелі сандардың мақал-мәтелдердегі көрінісі

Мақал-мәтелдердің сөйлеу тілімен ерекше байланысы бар. Олар әрқашан әңгіме барысында, оқиға үстінде есте түседі. Мен өз жұмысымда киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттедім. Ежелгі заманнан бері адамдар сандарға белгілі бір мағына берді. Мұның бәрі ауызша халық шығармашылығында, соның ішінде мақал-мәтелдерде көрініс тапты. Мен өз жұмысымда ауыз әдебиетінде жиі кездесетін сандар туралы толық түсінік беруге тырыстым. Мақал-мәтелдерде жиі кездесетін сандар -1, 3, 7. Мен 1,2,3,7,9,12,13,100 сандары бар мақал-мәтелдерді жинауға тырыстым.
Мақал-мәтелдерде қамтылмайтын сала жоқ. Онда халқымыздың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі туралы болашаққа үлгі-өнеге болатын, тәлім-тәрбие беретін, жол нұсқайтын сөздер айтылады. Ерлікке, отаншылдыққа, елін, жерін сүюге үндейді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал мен мәтелге мынандай түсіндірме берілген: Мақал - үлгі-өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз; мақал деп қысқа, образды, ұйқасты, тұжырымды нақыл сөзді айтамыз [2,102]. Мәтел - тұжырымды, бейнелі әрі ықшам нақыл сөз [2,168].
Қазақ халқының басқа халықтар сияқты алғашқы кәсібі - аңшылық болған. Аңшы болу үшін қырағылық, ептілік керек. Аңшылық - жастарды еңбекке, ерлікке, әртүрлі ойын-сауықты, спорттық түрлерін үйренуге болады. Осыған байланысты бір тақырыбы - еңбек пен кәсіпке арналған.
Ерлік те еңбектен басталады. Елін, жерін қорғау, ерлік жасау әркімнің қолынан келе бермейтін ауыр да, абыройлы іс. Жастарды өжеттікке, отаншылдыққа, батылдыққа, ұйымшыл болып, ауызбіршілікті сақтауға дағдыландыруға мақал-мәтелдердің маңызы зор.
Мақал-мәтелдердегі кейбір сан есімдерді төмендегіше топтастыруға болады:
Мақал-мәтелдердегі киелі сандар.
Мақал-мәтелдердегі септік, тәуелдік, жіктік жалғауларында тұрған сан есімдер.
Сан есімдердің есептік, реттік, жинақтық түрлеріне негізделген мақал-мәтелдер.
Сол сияқты масса өлшеуіштері. 1 қап, 1 пұт, 1үлкен табақ, 1мысқал, 1шөкім; уақыт өлшеуіштері: бие сауым, сүт пісірім, қас қабағым, ет пісірім; көлем өлшеуіштері: көнек, жанторсық туралы мәлімет беруге болады. Кейбір өлшеу бірліктерінің мағынасын, өзара байланысын түсіндіру мақсатында, баспа беттерінде жарияланып жатқан мақалаларды кеңінен пайдалануға болады. Мысалы: М. Әлімбаевтың Ана тілі газетінде жарияланып Ескі өлшемдер жинағын оқып ұсынуға болады. Оның бірнешеуін қаз - қалпында беріп отырамыз.
Шақырым: Дауыс жетер аралық
Шақырым деп аталған.
Даладағы даналық-
Қалған арғы атаңнан
Сүйем: Жүрген елдің ойында
Ескі өлшемдер мол екен.
Бір сызықтың бойында
Созсақ сұқ қол, бармақты-
Сүйем деген сол екен.
Шөкім: Ескі өлшемді білші,
Ұмытпастан бекем бол.
Ұш саусақпен шымшы,
Қанша іліксе- шөкім сол.
Қарыс: Бір сызықтың бойында
Бармақпен ортан қолыңды
Созсаң өлшей қоюға-
Қарыс деген сол екен.

Екіншіден, сандарды оқып-үйрену барысында, оларды есте сақтау үшін арасында сандар қолданыс тапқан мақал-мәтелдерді кеңінен пайдалануға болады. Бұл, санның адамзат өміріндегі маңызын анықтай отырып, сонымен қатар мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәнін түсініп-үйренуге септігін тигізеді.
Мақал-мәтелдердің құрамында сан есімдер жиі қолданылады, әсіресе,1 сан есімі көп кездеседі. Мысалы:
Мал - бір жұттық, батыр - бір оқтық, жер мәңгілік.
Бір жылы сөз бір күнге азық.
Бір қарлығаш келгенмен жаз болмайды,
Бір сауысқан келгенмен қыс болмайды.
Бір мылтықтың аузына,
Мың кісі сияды, - деген мақалдарда бір сөзі есептік сан есім, заттың сандық мөлшерін білдіріп тұр, бірақ мылтық біреу болғанымен мың, яғни көп кісіге жарайтындығын, көптік қызмет атқаратындығын көрсетеді.
2 - санына байланысты:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Ерке бала - екі жылар.
Жерді екі рет жыртқан, өнімді екі есе көп алады.

3 - санына байланысты:
Досыңды үш күн сынама, үш жыл сына.
Жұмысқа үш жылда үйренеді, жалқаулыққа үш күнде үйренеді.
Ат баспаймын деген жерін үш басады.

4 - санына байланысты:
Төрт кісіге шай құйғанша, төртпен бірге қос айда.
Төрт аяқты жылқы да сүрінеді.
Төрт аяғы тең жорға сүдігерде саспайды.

5 - санына байланысты:
Біреуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.