СҮЛЕЙМЕН ҚАРАҚШЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 685 бет
Таңдаулыға:

Момбек Әбдәкiмұлы

СҮЛЕЙМЕН ҚАРАҚШЫ

(детективті хикаят)

Алматы, 2021

ӘОЖ 821.512.122
КБЖ 84 (5Каз) Ә13

Момбек Әбдіәкімұлы
Ә13 Сүлеймен қарақшы - Алматы: Дария Дамыту Орталығы
, 2021. - 552 бет.

ISBN 978-601-06-8104-0

Кiтаптағы басты кейiпкер - Сүлеймен өмiрде нақты болған адам. Ол халық ұғымындағы сүйкiмсiз атау - қарақшы деген лақапты өз атына әлдебiр себептермен iлiктiрiп алғаны болмаса, оның барлық iс-қимылдары, ой-әрекеттерi - ел мен жұрттың жоғын жоқтаудан, кедейге жақ, сараңға өш, зорлықшыға қас, басбұзарға қарсы күресуден тұрады. Өмiр бойы жан тыныштығын таппаған ол, 1917 жылы үкiмет басына келген қызылдармен де, олармен шайқасқан тау басшыларымен де алысқа түскен. Өзiн Құдайдан басқаның бәрiнен азатпын деп ұғынған Сүлеймен ғұмыры өте күрделi болған. Қолдарыңыздағы кiтап сол күрделi ғұмырды қызықты һәм тартымды тiлмен баян етедi.
Кітап барша оқырманға арналады.

ӘОЖ 821.512.122
КБЖ 84 (5Каз)
ISBN 978-601-06-8104-0

(C) Дария Дамыту Орталығы, 2021
(C) Момбек Әбдіәкімұлы, 2021

БIРIНШI БӨЛIМ

I
Кезiнде үш жүзге төбе би болған Төленiң бес әйелiнен он екi ұл, сегiз қыз туылыпты. Он екi ұлдың сегiзiнен ұрпақ қалып, бесеуi ертерек ахиреттiк болған екен. Сол он екiнiң ең кенжесi -- Қожамжарға Төленiң қара шаңырағы тиюмен қатар, бақ-дәулетi де ауғанға ұқсайды. Себебi Қожамжардан тараған ұрпақтар шетiнен датқа, би-болыс, бай-бақуатты болып, Майлықожа ақын айтқандай: "Желiсi -- бүлкүл, шабысы -- ұзақ, атаққа -- бай, даңқы -- зор, Жаныстың "қаракөк әулетi" деген атты ертеден-ақ иеленiптi. Қожамжардың бiрiншi әйелiнен -- Дербiсәлi, Мұратәлi, Сүгiрәлi, Дауылбай туылып, соңғысы Дауылбайдан -- Олжабай, Құлжабай, Кенжебай атты үш ұл дүниеге келген. Құлжабайдың үшiншi ұрпағы Мәменнен -- 1898-шi, доңыз жылының ат тұяғы қарға батпайтын шыңылтыр аязды, өкпек дауыл соққан боранды қаңтарының бiр күнiнде бiздiң басты кейiпкерiмiз -- дәу Сүлеймен туылыпты. Бұдан бұрын төрт ұл туып, төртеуiн де шақалақ кезiнде Құдай қолына өткiзген Жұмакүл кемпiрдiң бойына Сүлеймен бiткен кезде, аюдың жүрегiне жерiк болып, елдi әбiгерге бiр түсiрiптi. Әбiгерге түсiргенi сол ғой, тау аңшылары атып әкелген төрт аюдың жүрегiн жесе де, Жұмакүлдiң жерiгi бiр басылмай, одан бетер қинала түсiптi. Мезгiл маусымның түскен шағы болса керек. Бiр күнi Мәмен ауылының үстiнен ақ есекке мiнiп өтiп бара жатқан бiр диуана шал, киiз үйдiң артына жүрелей отыра қалып, зорлана құсқан Жұмакүлдi көрiп: "Әй, қызым, "қара жердiң төсiне көк майсаның сүтi аққан шақта жерiк болған әйелден баланың не батыры туылады, не дарыны туылады" деген бар едi. Осы екеуiнiң бiрiне жерiксiң-ау, сен. Не жегiң келiп жүр? Айтшы, қалқам", -- дейдi. Сонда Жұмакүл: "Ұйқыдан жаңа оянып, көк шырша мен көк аршаның дәмi қанына әлi сiңбеген аюдың шикi жүрегi болса, көңiлiм бiр жайланып қалар едi-ау, ата. Өткенде жеген төрт аюдың жүрегi құмарымды баспай жүр",

oo дейдi. "Ә, онда саған қысқы ұйқыдан ұрғашыларынан кеш оянатын марғау еркек аюдың жүрегi керек екен де. Күйеуiңе айт. Дәл қазiр сонау Қырыққыздың үстiндегi қырғыз асуындағы шатқалда еркек аюлар жаңа ғана үңгiрден шығып, көкке ендi бас қойды. Денелерiне көктiң дәмi әлi сiңбеген солардың бiрiн атып алсын. Құдай қаласа, содан кейiн аюдай айбатты бiр ұл туарсың",
oo деп жөнiне кете барыпты...
Мұны естiген Мәмен дереу Қырыққызға жол тартып, сол жерде аңшылар жалдап, бiр еркек аюды аттырып алады да, жүрегiн ауылына алып келедi. Қаны тамған келтектей жүректi көргенде Жұмакүл ай-шайға қарамай, апыл-ғұпыл шайнамай жұта салады. Содан бiр күн өтпей-ақ жанын қинаған жерiк сап басылыпты.
Жұмакүл аю жүрегiне бекерге жерiк болмапты. Арада жетi ай өткенде бес күн бойы толғатып, дене-тұрқы үш-төрт жасар баланың пошымындай бiр ұлды туады. Жұрт оған ырым қылып, "Сүлеймен" деп ат қояды. Сүлеймен тоғызға келгенде әкесi -- Мәмен, он бiрге келгенде шешесi -- Жұмакүл қайтыс болады. Жастайынан тұлдыр жетiм қалған ол, ағайын теперiшiн көрiп өседi. Дегенмен Құдай берген күш пен жүректiлiгiнiң арқасында тағдырға мойымай, өз нанын өзi тауып жеуге ертеден-ақ талпынып өседi. Он бес жасқа келгенде, өзiнен бес-алты жас үлкен жiгiттердi жығып, ел арасында "балуан" атанады.
Бiрде Сүлеймен түп нағашысы Көбек ұры екеуi Қоңыр-бөрiк қыстағынан келе жатса, Бадам өзенiнiң шығыс жақ бетiндегi Бiркөлiк жазығын жайлап отырған Қосағаш ауылының оншақты жiгiттерi үйiрлi жылқы iшiнен бiр асау құнанды ұстай алмай, әлектенiп жатқанын көредi. Кiлең жүйрiк мiнген жiгiттер әлгi асауға қанша құрық салса да, құнан бой бермей, құрықшыларды ат-матымен сүйреп, жығып тастап жүр екен.
oo Жиен-ау, он жiгiттiң бiр құнанға әлi келмегендерi көрер көзге ұяттығы былай тұрсын, осылардың еркекпiз деп атқа мiнгендерiнiң өзi намыс емес пе. Қане, жебiр тайды тырп еткiзбей ұстап берiп, аналарға күшiңдi көрсетшi, -- дедi Көбек Сүлейменге.
oo Қуалап жүргендерi жас мал болса да сүйегi iрi, дәу екен. Жә, нағашы, жүрiңiзшi көрейiк, оның қаншалықты мықты екенiн.

Бұлар асау ұстаушылардың жанына келгенде, әлгiлер құнанды құрықтау үшiн ендi қандай амал табарларын бiлмей, абдырап тұр екен. Олармен амандасып болған соң Көбек айтты:
oo Оның жабылып, бiр тайға әлдерiң келмей жатыр ма? Бiреуiң астыңдағы жүйрiк атыңды мына Сүлейменге берiңдершi. Оны ендi бұл қуалап көрсiн.
Асауға әлдерi келмей, ызаланған жiгiттердiң бiрi:
oo Оу, Көбек көке! Ат үстiнде аюша қорбиып отырған мұның қолынан асау ұстау келе қоймас. Қопал сияқты ғой. Одан да тастай қараңғы түнде жылқы ұстап үйренген өзiңiз қимылдасаңызшы,
oo деп Көбектiң өзiне жабысты.
oo Жо-жоқ. Алдымен жиенiм талпынып көрсiн. Бұл ештеңе тындыра алмаса, одан соң өзiм көрермiн.
oo Ендеше, жарайды, Көбеке. Сол құнанды ұстауға сабаудай- сабаудай мына бiздердiң шамамыз келмегенде, осы бiр қорбиған боқмұрынның әлi келсе, көрiп-ақ алайық. Көбектiң айтқаны- ақ болсын. Әй, бала, мә, мiн мына атқа. Бiрақ абайла... Асауға жетпей жатып, тоңқалаң асып жүрме, -- дедi жiгiттердiң бiрi Сүлейменге атын берiп жатып.
Сүлеймен әлгi жiгiт берген аттың тартпасын мықтап тартты да, ерге қонды. Сол қолына тiзгiндi, оң қолына қамшыны алып, құрықты тақымына қысты. Сөйтiп, Бадам жағасындағы төрт бұрышты тiктеу келген қарауыл төбенiң маңайында шоғырланып тұрған жылқыларға қарай шапты. Бағанадан берi қуғыннан мезi болған жылқылар Сүлеймен жақындай бергенде, үш-төрт топқа бөлiнiп, жан-жаққа шашырай қашты. Ұстатпай жүрген қара құнан бестi бие бастаған соңғы топпен бiрге қарауыл төбенiң басына шауып шықты да, одан ылдиға қарай ойысты. Сүлеймен төбенi айнала шауып, олардың алдынан шығып, тура ортада келе жатқан қара құнанның мойнына құрықты лақтырды. Бiрақ әккi болған құнан мойнын бiрден оң жаққа қарай бұрып, құрық салдырмады. Бұған ызаланған Сүлеймен қолындағы құрығын тастай сап, өзенге қарай қашқан жылқылардың соңынан шапты. Бестi бие бастаған топ жылқы өзен жиегiне келгенде суға түспей иiрiлiп, бiраз тұрып қалды. Алайда арт жақтарынан құйғытып шапқан Сүлеймендi көргенде өзенге секiрiп-секiрiп түсiп, арғы

бетке бет алды. Шапқан екпiнiн бәсеңдетпей, олардың соңынан iлестi. Өзендi кешiп бара жатқан жылқылардың тұяқтары су түбiндегi жылтыр тастарға тайғанақтап, шабыстары бәсеңдедi. Ал бұрыннан су кешiп үйренген Сүлейменнiң астындағы ат өзенге түсе салысымен орғып-орғып шауып, қашқан жылқыларға әп-сәтте жетiп үлгердi. Бағаналы берi үстiне кiм мiнсе де, тек анау қара құнанды қуып жүргенiн пайымдаған жүйрiк, жылқыларға жете бере-ақ, сол құнанға қарай орғыды. Дәл осы сәтте аттың ақылдылығы мен иесінiң күшi дөп келе кетпесi бар ма. Жүйрiк ат орғып барып қара құнанды жанамалай бергенде, құнанның құйрығынан шап берiп ұстап, өзiне қарай тартып-тартып қалды. Құнан шыңғыра кiсенiп, босанбақ ниетпен тепсiне бұлқынды. Бiрақ қанша туласа да, құйрығына жабысқан қолдан ажырай алмады. Сүлеймен оның құйрығынан сүйреген күйi арғы бетке бiр-ақ алып шықты. Атының табаны құрғақ жерге тигенде құйрығымен сүйреленiп, арт жағымен келе жатқан құнанды өзiне қарай қатты тартып, тура үзеңгi астына шөгердi. Содан ер үстiнде отырған күйi жалына жармасып, оны тырп еткiзбей аз-маз ұстап тұрды. Одан соң ат үстiнен сырғып түстi де, бiр қолымен құнанның құлағын мыжғылай бүрiп, бiр қолымен мойнын бұрай ұстап, гүрс еткiзiп, жерге жықты. Құнан болса, жерге жатқанына қарамай, төрт аяғын төрт жаққа сермеп тұрып кетуге қанша бұлқынса да, мойнына жабысқан дүлей күштен босана алмай, мысы құрып, ентiге дем алып жатты. Осы кезде арт жақта қалған жiгiттер шауып, Сүлейменнiң жанына жеттi.
oo Бәрекелде-е. Бiз мұны боқмұрын деп менсiнбей жүрсек, бұл құрықсыз жалаң қолымен-ақ асауды тырп еткiзбей ұстап алды ғой. Уай, Көбеке, жиенiңiз тура өзiңiзге тартқан қарақшы болмаса не қылсын. Басқаны не қыласыз, ұрлыққа тек осы баланы ғана ертсеңiзшi. Сiздiң төрт серiгiңiзге мұның жалғыз өзi татиды ғой, -- деп айқайлап сөйледi бағана Сүлейменге атын берген жiгiт жерде жат-қан құнанды ноқталап жатып. -- Әй, бала, сенiң атың кiм... Сүлеймен бе едi? Ай, Сүлеймен, жарадың. Жаңа айтқанымдай, өзiң мына нағашың -- Көбекке ұқсап туыпсың. Қазiр ғой, даламызда не қалмақ жоқ, не қоқан жоқ. Күшiңдi қайда

жұмсап батыр боласың? Одан да осы нағашыңа ерiп, қарақшы бол.
oo Әй, сен, қарғадай баланы қарақшыға теңеп, оттай берме. Мен ұрлық жасасам, сенен ұрлап жатқаным жоқ. О несi-ей, менен бiр запы көргендей, "ұры, ұры" деп қақылдай қалғаны. "Ергежейлiнiң оны жабылып, бiр тоқтыға әлi келмептi" дегендей, он нәуетек жұмылып бiр құнанды ауыздықтай алмағандарыңа менiң ұры екенiмнiң не қатысы бар? Өй, жапан түздегi қасқырдың жемтiгiн түлкiше қызғанған найсап. Әйда, Сүлеймен, мiн атыңа! Кеттiк. Бұларға тәуiр iс жасасаң да, ауылындағы қатындарының сөзiн айтып, көңiлiңдi қалдырады.
Әлгi жiгiттiң өзiне "қарақшы бол" деген сөзiн жақтырмаған Сүлеймен, осы сәт өзiн-өзi ұстай алмай, оны жағасынан бүрiп алды да, қаңбақтай етiп сонадай жерге лақтырып жiбердi. Бұдан осыншалықты күштi күтпеген ол: "О, әкеңнiң... менi немене, уысыңа оп-оңай бүрiле салатын қара құнан деймiсiң", -- деп тұра салып, қайта ұмтылды. Екеуi ұстасқан кезде, Сүлеймен оны тағы лақтырып жiбердi. Екiншi рет қаңбақтай ұшқанына намыстанған анау қонышынан қамшысын алып, бет алды ауаны тiлгiлей сабалап, қарсыласына айқайлай жүгiрдi. Осы сәтте оны Көбек атының сауырымен бiр қағып, тағы да жалп еткiздi. Сол-ақ екен, ат үстiндегi оның басқа серiктерi Көбектi жабыла қамшының астына алды. Дегенмен оңай дес беретiн Көбек пе? Қамшысымен сабаса жүрiп, олардың екi-үшеуiн аттан құлатты. Сүлеймен болса, қолына iлiнгендерiн ары лақтырып, берi лақтырып, өзiне ешқандай соққы дарытпады. Тiптi екi жiгiттiң шылауына жармасып, ат-матымен жығып тастады. Осылайша, екеуiне қарсы әлденуақыт алысса да, жеңiске жете алмаған аналар аттарының басын ауылдарына қарай бұра салып, қаша жөнелдi...
Осы оқиғадан кейiн Сүлейменнiң аты ауызға бұрынғыдан да
бетер iлiктi. Арада оншақты күн өткенде Көбек оның ауылына келдi. Жиенiнiң үйiне бiр күн қонып шыққасын, Көбек келген себебiн айтты:
oo Сүлеймен, жасың болса он алтыға келдi, ендiгi жiгiт болдың. Құдай саған қара күш пен дененi аямай-ақ бердi. Бiрақ қатын

әперiп, оған қалың мал төлейтiн әкең, қарайласатын туысың тағы жоқ. Өз тiрлiгiңдi өзiң қылмасаң, жеке болсаң да күн көруiң қиын- ақ. Көнсең, маған iлес. Бiр-екi жылда алдыңда малың, басыңда баспанаң болады. Қатынды содан кейiн-ақ аларсың.
oo Сiзге iлессем, бiлемiн ғой, ұрлыққа ертпексiз де. Содан байысам, қанеки. Ордабек болыс: "Келiп, менiң жылқыларыма қарауыл болсын. Жыл сайынғы ақысын жемеспiн", -- деп қайта- қайта кiсi шаптырып жатыр. Бiрақ оның да жарылқай қоятынына күмәнiм бар. Нарымбет бай болса: "Қай атыңды қаласаң да мiнгiзейiн. Көкпар тартып үйренсейшi. Анау сиқымдағы Құлажан, Нұржаннан күшiң кем емес қой. Көкпарды бiр үйренсең, олардан мықты шабандоз боласың. Көкпар-ақ асырайды сенi", -- деп ол жүр. Алайда сол көкпар дегенге түк қызықпай-ақ қойдым. Өз нағашым жақтан қапал Жүндiбай би: "Маған атқосшы болсаң қайтедi. Ешкiмнен ауқат сұрамай, қарның тойынып жүредi" -- дегендi айтады. Бойы белiмнен келетiн, мойны мен мықыны тұтасып қалған шалға атқосшы болуға арланып-ақ жүрмiн. Жазда қасында шегiр Естеместiң Мәуленi бар Ордабектiң Тәшкенде әскер оқуында жүрген Ноғай деген баласы келiп: "Әзiрше ауылда жүре тұр. Оқуымды бiтiрiп, бiр жерге бастық болсам, сенi қарауыма алармын", -- деп ол кеттi. Тектiден туған сабаз ғой ол, сөзiнде тұрар. Алайда ол оқу бiтiргенше қай заман. Оның үстiне оған еру үшiн орысша бiлу керек екен. Ал менiң ондай сауатым да жоқ. "Әлiп" пен "ләмнiң" басын зорға қосып оқимын. Тiрегiм -- Төле, түбiм -- Қожамжар, атам -- Дауылбай бай болса да, әкем Мәменнен мұралыққа бiр тышқақ лақ та қалмағанына ренжимiн кейде. Есiк алдына қарайған бес-алты малдың басын құрап алсам ғой, өз арбамды өзiм-ақ сүйретiп кетер едiм.
oo Қапалығыңды түсiнем, жиен. Өзiмде болса, байлығымның
жартысын бөлiп берер едiм саған. Жоқ қой, сол дүние құрғыр. "Ұры байымайды" дегендi өзiң бiлесiң. Аш бөрiдей үш-төрт түн далада жортып жүрiп тапқан-таянғанымыз бiр-екi жетiге әрең жетедi. Ашығын айтайын, маған iлессең, байымасың анық. Бiрақ ешкiмге қол жаймай, нәпақа табуыңа болады. Ойланып көр. Алда-жалда "соңымнан iлес" деп зорламаймын. Ерiк өзiңде. Ордабекке барсаң, сүйектерiң бiр, аштан қалдырмас.

Жүндiбайға барсаң, ол да жат емес. Бимен бiрге таза жүрiп, таза тұрасың. Мейлi, қайсысына барсаң да, өз қалауың бiлсiн. Мен сенi харам iске шақырып отырсам да, өзiңе жанашырлық тiлек айтып тұрғанымды ұқсаң болғаны. "Бүкiрдi мола ғана түзейдi" дегендей, күн көрiс үшiн басқа кәсiп жоқ маған. Ал, жиен, сау бол. Мен аттанайын. Әгерки маған iлесем десең, ауылға кел. Құдай жол берсе, төрт-бес күннен соң Шыршықтың арғы бетiндегi шалақазақ құрамалардың жылқыларын айдап келуге аттанамыз.
Көбек қамшысының сабын сүйене, орнынан тұрды.

II
Көбек аттанып кеткен соң Сүлеймен ойға батты: "Ордабекке барсам ғой, оған тәуелдi боламын. Жүндiбайдың атқосшылығына "мақұл" десем, оның өзiм байлайтын жыл-қысымен бiрге шетке рұқсатсыз аттап баса алмайтын байлаулы адаммын. Нарымбет байдың айтқаны әу баста-ақ көңiлге қонған жоқ-ты. Бiреуге тәуелдi болып нан тапқанша, Көбек нағашымның айтқанына көнген жөн-ау. Ол астыма бiр жақсы ат берiп, жанына ертiп жүрсе, екi-үш түндi ұйқысыз жорық үстiнде өткiзу деген не, тәйiрi. "Олжаңды басқа жiгiттермен бiрдей алып отырасың" деген-дi ол. Ендеше, оның айтқанынан бас тартып керегi не? Ұрлықы малды межелi жерге айдасып келсем болды, оларды сата ма, соя ма, онысында шаруам жоқ. Үлесiмдi алып, жөнiме жүре беремiн. Әрi жылқыны артымыздан қуғыншы келмейтiндей жерден әкеледi екенбiз. Онда қорқып не бар? Жақындарымнан күнде сөз естiп жүргенше, Көбекке iлесiп ұрлыққа барғаным мың есе артық".
Осы ойға бекiнген Сүлеймен ертесiне азанда өзiн зорға
көтеретiн көтерем жабысына мiнiп, Көбек ауылына аттанды. Сәске ауа дiттеген жерiне жеттi. Оның келгенiне қатты қуанған Көбек нағашысы шылауына жармасып, құшақтап көрiстi. Қолтығынан алып, үйiне кiргiздi. Сүлеймен төрге жайғасқанда:
oo Әй, Оспан, анау қорадағы дөнен қошқардың бiрiн сой. Жиенiмiз келген сайын үйден қақтауыл ет жеп кететiндiгi тiптi ұят болып жүр едi. Бүгiн қошқардың басын мүжiсiн бiр. Ыбылжымай бол тез! Таң атып келе жатқан жоқ, -- деп үлкен баласына бұйыра айқайлады. Оспан әке әмiрiн орындауға кеткесiн: -- Қалай, жиен, қабырғаңмен кеңесiп, ойыңды әбден кесiп-пiшiп келiп

отырмысың. Жоқ, әлi де болса көңiлiңде дүдәмал пиғыл бар ма?
oo деп сұрақты төтесiнен қойды.
oo Сiзге iлесудi жөн деп таптым, нағашы. Ордабек жа- рылқайтын болса, басқа туыстарының басына неге ақбоз үй тiгiп қоймайды. Жүндiбай туралы да солай айтуға болады. Өз ырзық- несiбесiн бiреуге бөлiп беретiн кiм бар дейсiз? Сол үшiн де оларға кiнә артып, өкпе айту жөнсiз. Несiбемдi ешкiмге жалтақтамай, сiзбен бiрге жүрiп тапқаным дұрыс шығар. Әркiмнiң аузына қарап, айтағы мен бұйрығына көнгенше, қолдан келетiн iске көңiл аударған абзал-ау.
oo Бек жөн айтасың, жиенжан. Естi жiгiт әмәнда өз дегенiмен жүргенi қош. Ордабектiң анау Қазығұрт пен Алатаудың етегiне толған малы, алты алашқа жайылған аты болса да, қам сүт емген пенде ғой, оның да қорқары, үркерi бар. Шұбырған малының бас- басына бiр-бiр жiгiт қойып, қарауылдаса да, ол Өгемдегi қаңлы Кетiктен, Сырдағы қоңырат Тайлыбайдан, Шаяндағы сiргелi Бұзауханнан, Құркелестегi қыпшақ Айтудан қорқады. Тiптi мынау iргесiнде отырған Досалыға да сенбейдi. Зады Ордабек басқа болыстарға қарағанда, қолы ашық, көпшiл, жомарт жан. Бiрақ қанша жомарт болса да, кiм жиған малынан айрылғысы келедi дейсiң. Ал қарақшы мен ұрыға жомартың кiм, сараңың кiм, бәрiбiр. Ебiн тапса, жымқырып кетуге дайын тұрады. Олардың осындай мiнездерiн бiлетiн Ордабек жылқыларының басынан түнде қарауыл, күндiз жылқышы кетiрмей, әр уақытта сақ отырады. Әрi ол жылқышылыққа өңкей мықты, балуан жiгiттердi алатындығын бiлесiң бе? Сенi де сондай оймен шақырып отыр да. Әгәрки жылқы басында алда-жалда жалғыз қалып, барымташылармен кез келiп қалсаң, Құдай бетiн аулақ қылсын, ұрып, жарымжан етiп тастауы былай тұрсын, өлтiрiп кетуден де тайынбайды. Баяғыда шегiр Ақпан батыр Ордабектiң атасы Шойбек датқаның жылқылары үшiн қырғыздар қолынан өлген жоқ па едi... Бетi аулақ. Ордабектiң ұсынысын қабыл алмағаның жөн болған, жиенжан.
oo "Ордабектiң жылқыларына қарауыл болмағаның дұрыс болған" деп менi сақтандырып жатырсыз, нағашы. Ал сiздер, өздерiңiз ше? Түнде бiреудiң жылқысын ұрлауға барғанда мал

басындағы күзетшiге не iстеп кетесiздер? Сiздер де оларды ұрып, майып қылып, болмаса өлтiрiп кетесiздер ме?
oo Күзетшiнi өлтiруден Құдай сақтасын. Жымын бiлдiрмей бассалып, қолға түсiре алсақ, байлап-матап кетемiз. Жүдә көнбесе тобықтан қағып, аттан ұшыратын кездерiмiз де болады. Бiрақ қанша дегенмен алдын-ала ұрысты болдырмау үшiн бар мүмкiншiлiктi қарастырып аламыз. Десек те, сапарға шыққан соң, "Не алып қайтамын, не қиратып қайтамын" деген ой әр ұрының көкейiнде болғаны мақұл. Әйтпесе түн қатып, жорыққа шықпай-ақ артыңды қысып, үйiңде жата бер.
oo Иә, нан тауып, қарын тойдыру оңай емес. Түк бiтiрмей
қарап жатсаң, аштан өлiп, көштен қаласың. Ендi менiң сiзге iлесуден басқа амалым қалмай тұр. Сол үшiн де сiзден алдын-ала бiр нәрселердi сұрасам, айып етпессiз.
oo Сұрайтыныңды қысылмай сұрай бер, жиен.
oo Мен мiнетiн аттың жайы не болар екен? Сонан соң бұл жолы қай жақтарға барып қайтамыз? Жанымызда қанша жiгiттер болады?
oo Мiнiс аттан қам жеме. Өзiңе лайық бiреуi табылар. Ал баратын жерiмiз, өткен жолы айтқанымдай, Ғалабасай маңы.
oo Бiлуiмше, Ғалабасай Тәшкен жақта-ау деймiн. Ол жерге дейiн атпен қанша күн жүремiз?
oo Қаржан асуымен асып, Өгемдi жағалай барсақ, екi-ақ түн жүремiз? Бiрақ бара салып жылқыларды берi қарай айдай жөнелмеймiз ғой. Бiр-екi күн сәттi мезгiлдi аңдып, жатып қалуымыз да кәдiк. Ол жаққа жету де, ұрымтал сәттi аңдып жату да түк емес. Бәрiнен қиыны -- түн iшiнде үйiр жылқыны берi айдап келу.
oo Құдай жолымызды оңдап, шалақазақтардың малын осында жеткiздiк дейiк. Одан соң оларды қайда өткiзбексiз?
oo Ол жағында сенiң шаруаң жоқ. Анау Керегетастың үстiндегi "Мыңжылқыда" жатқан Жолан Досалының қолына бiр табыс етсем болды. Ар жағын Досекеңнiң өзi реттейдi.
oo Осы Досалы дегендi ел аузынан жиi естимiн. Ол кiм өзi?
oo Сенiң ағайының ғой. Сөзге шешендiгiнiң арқасында өздiгiнен би болған адам. Қазiргi күнi оның атақ-абыройы Ордабектен бiр кем емес. Қазығұрт, Қасқасу мен Сайрамсу өңiрiнде Досалының ығынан аттап, сөзiнен асып кететiн пенде жоқ. Сайрам мен Қарабұлақтағы, Сұлтанрабаттағы сарттарды

да уысында ұстап отыр. Таудың арғы бетiндегi қырғыздың бай- манаптарымен де қарым-қатынасы түзу.
oo Қанша мал айдап келгендерiңiздi ол санап алып отыра ма?
oo Досекеңнiң бiр жақсы жерi ондай қазымырлықтан ада. Оған үш жылқы апарсаң да, он жылқы апарсаң да бәрiбiр. Көп мал апарсаң, соның екеуiн ғана өзiне алып қалады да, қалғандарының орнына басқа мал, болмаса пұлын бередi. Iрi малдың басына бас алғың келмесе, соған шақтап қой, ешкi де беруi мүмкiн.
oo Оның малдары көп пе сонша? Одан кейiн басқа-бас ауыстыратын жылқыларды қайдан алады?
oo Баласың-ау әлi, жиен. Қырғыздан, я болмаса сонау Әулие- Ата мен Бетпақ жерiнен әкелiнгендердi ауыстырады да. Мысалы, Досалының Жуалы мен Қаратау жақта бiр топ, Сыр жақта бiр топ жақтас қарақшылары бар. Солардың өз жерлерiнен алып келген мал-олжаларын бiр-бiрiне алмастырып жiберсе, қай қуғыншы өз малының iзiн табар дейсiң. Тегiнде мұз шайнап, күн қақтап, түн кезген ұры емес, сол ұрыны жұмсайтын адам байи ма деймiн. Себебi ұрлықтан құтайсам, мен құтаяр едiм. Бiлмеймiн, қанша талпынсам да қора-қора қой, үйiр-үйiр жылқы жинай алмай-ақ қойдым. Ұрлыққа араласқалы берi есiк алдыма бiткен он қой мен екi жылқым көбеймей-ақ қойды.
oo Несiне налисыз, нағашы. Көп жұртта бұл да жоқ емес пе?
oo Оның рас. Бiрақ сол көп жұрт маған ұқсап түн жортып, қора-қора мал айдап жүрген жоқ қой.
oo Өз iсiңiзге өзiңiз риза болмай тұрып, менi де ұрлыққа баулымақшысыз-ә.
oo Әй, жиен-ай, өзiң қайта-қайта менiң осал тұсымды тап басып, буынсыз жерiмнен пышақ ұра бердiң-ау. Сен, бала, ашуымды келтiрiп отырайын дегеннен саумысың өзi? Маған iлеспесең, жүр, онда, әркiмнен бiр кесе қымыз, бiр тостақ көже сұрап.
oo Ой, ой, нағашы. Бiлместiк кеткен жерiм болса, қойдым онда. Сiз шамданатындай ештеңе айта қойған жоқ сияқты едiм. Жә, артық кетсем, өкпе етпегейсiз. Бұдан былай сiз -- басшы, мен -- қосшы. Далада маған арнап сойып жатқан қойдың етi

пiскенше әлi қай уақ. Одан да ертең ұрлыққа қалай барамыз, сол жайында айтыңызшы.
oo Әп, бәрекелдi. Мұның бiлген адамның сөзi, -- дедi Көбек көңiлденiп. -- Арқа құрыстырып, шеке тырыстыратын әңгiме айтқанша, осылай болатын сөзге көшкенiң тәуiр ғой. Бүрсiкүнi осында бiр жiгiт келедi. Сол үшеумiз кешiрек үйден аттанып кетемiз де, Аққорғанның қолтығында қалған жiгiттермен кездесемiз. Бәрiмiз бiр үйге жиналып, ауыл арасынан аттануға болмайды. Жұрт көзiне түсiп қалуымыз мүмкiн. Бұл жердегiлердiң көзiне түссек, ештеңе емес. Дегенмен артыңа артық сөз iлестiрiп керегi не? Сапта болатын жiгiттермен сонда таныстырамын. Сөйтiп бәрiмiз жиналып болған соң Бадамның бастау тұсынан өтiп, Қазығұрттың арт жағын айнала Жылыбұлақты көктей, Оймауыттың "Көктастысайына" жетемiз. Одан әрi Келестiң шығар бұлағынан асып, Қаржан асуына бiр жетсек, ар жағымызда Шыршық бiр күндiк жер. Алғашқыда "Әулиетаста" бiр күн жасырынсақ, ертесiне түнiмен тағы жүрiп отырып, таң ата Қайыршақтыға құлаймыз. Қайыршақтыда бiздi күтiп алатын жiгiттер бар. Сол жерде бiр-екi күн жатып, арғы беттегi Ғалабасайдағы жылқылардың аужайын байқаймыз. Жолымыз болып, оларды сол күнi-ақ қуалап кететiн жағдайымыз болса, олжа малдарды Шыршық өзенi басталатын шыңдарға қарай айдаймыз. Ол жақтың жылқылары тау-тасқа әбден үйренген. Оның үстiне Шыршық пен Құрама тауларының қосылар сiлемi айналасы шатқалды, терең айналма сайлы жол болып келедi. Егер артымыздан қуғыншы түсетiндей болса, сол айналма сайлардың бiрiнен соң бiрiне ауысып, адастырып кету де оңай. Осылайша құз-қия, шың түбiндегi жолдармен жүре отырып, Шыршық бастауын айналып өтемiз де, таудың батыс жақ еңiсiне қарай ылдилаймыз. "Ақтас" пен "Құмдытас" құздарын бойлай "Еркөбек жұртына" ат аяғын бiр iлiктiрсек, Өгемнiң "Аюқұлаған" жырасына дейiн атшаптырым жер. "Еркөбек жұрты" деген аумағы теп-тегiс жазық жайлау. Ертеректе қаңлы миямның Еркөбек деген бiр байының жайлауы болса керек. Содан ғой, ол жер "Еркөбек жұрты" деп аталып қалғаны. Мейлi, оны қоя бершi. Айтпағым, тар шатқалдардың арасындағы жалғыз аяқ

жолда айдауға көнбеуге амалдары қалмай келе жатқан жылқылар осындай жазықтарда бiздi бiраз әуре-сарсаңға түсiрiп, әлекке салуы мүмкiн. Неге десең, айдалған жылқылардың iшiнде кейде ақылды үйiрбасы айғырлар болады. Сондай айғырлар шабуға оңтайлы жазыққа тұяқ iлiктiрсе болды, айдаушылардың дегенiне көнбей, үйiрiн соңынан ертiп, керi қашуға әрекет етiп бағады. Сен жылқылардың соңынан айдап келе жатсаң, ол үйiрдiң алдына кесе-көлденең тұрып, үйiрлестерiн өз жұртына қарай қуалап әкетуге жанталасады. Ондай айғырдың айдауына көнiп, дегенiне жүрiп үйренген үйiрлi жылқыны дiттеген жерiңе жеткiзу қиынның қиыны. Мұндайда амал жоқ, әлгiндей айғырды атып тастауға тура келедi. Етi жол азығымыз болады. Тағы бiр қиыны -- айдаудағы үйiрдiң iшiндегi әлдеқандай биенiң құлыны өз жұртында қалып кететiндiгi. Бұл биелер сенiң қамшың мен құрығыңнан да сескенбей, артқа қарай қашқанда, жаңағыдай үйiрбасы айғырларыңның қырсықтығы жолда қалады. Мұндай биелердi де жолда бiз азық етемiз.
oo Күндiз қайда тығыласыздар?
oo Күндiз жасырынатын сай, жыра көп. Оның қайсiбiрiн айтайын. Екi-үш күннен соң өзiң көресiң бәрiн, жиен. Ал мен қазiр даладағы малдарды жайғап келейiн. Содан кейiн сенен бiр сұранатыным, кешкi, ертеңгi дастархан басында, әйел мен бала- шағаның көзiнше ұрлық жайында сұраушы болма. Менiмен бiрге баратыныңды да ешкiмге бiлдiрме. Уағдаластық қой,
oo Мақұл, нағашы. Ешкiмге сыр шашпауға уәде етейiн. Көбектiң үйiнде екi күн қонды. Үшiншi күнi түс қайта
Көбектiң үйiне жарау ат мiнген отыздар шамасындағы бiр жiгiт келдi. Мезгiл әлi салқыны бiлiне қоймаған қоңыр күз болса да әлгi жiгiт бұтына терi шалбар, үстiне мақталы күпi, басына тымақ киiп алыпты. Мына түрi оның ұзақ жолға шығуға дайындалып келгенiн байқатып тұр. Үйге кiрген соң ол Көбекке қарап:
oo Қоржыныңды әкелшi. Мына қалың киiмдерiмдi қазiрше салып қояйын. Өз қоржынымның түбi сөгiлiп, қор болып қалдым. Бұларды тау iшiне кiрген соң бiр-ақ киермiн, -- деп сыртқы киiмдерiн шеше бастады.
oo Айтпақшы, Әрiпбай. Мына отырған бала менiң жиенiм. Аты -- Сүлеймен. Өзiнде күш десең -- күш, жүрек десең --

жүрек бар. Кез-келген асауыңды жалынан тұқыртып ұстап, тырп еткiзбей қояды. Бүгiн кешке қасыма ертпекшiмiн.
Әрiпбай Сүлейменге қарап, қай ауылдан, кiмнiң баласы, жасы қаншада екенiн сұрады. Сүлеймен "он жетiдемiн" дегенде Әрiпбайдың ойнақшыған көк көздерi одан бетер шығып, таңырқаған кейiппен:
oo "Он жетiдемiн" деймiсiң? Мен сенi жиырма беске келiп қалған жiгiт екен деп отырсам... Әкең Мәмен онша iрi кiсi емес едi. Жақ сүйектерiң мен қолдарыңның iрiлiгi мына нағашың
oo Көбекке тартқанымен, алпамсадай денең мен биiк бойың кiмге тартқан? Он жетiде болсаң да күрессек, менi сiрә, атып ұрарсың-ә? Кел, күш сынасып көрейiкшi. Отырған жерiмiзден кiм кiмдi өзiне тартып алар екен, -- дедi де Сүлейменнiң екi бiлегiнен шап берiп, өзiне қарай тартты.
oo Әй, Әрiпбай. Түкiрiп қой. Көзiң өтiп кетiп, жиенiм жолда ауырып қалып жүрмесiн, -- дедi Көбек күлiп.
oo Тфу, тфу, баланың бiлегi мықты секiлдi. Ұялма, бала, бар күшiңдi салып, тартыса бер.
Ол "ұялма" деген соң бұл да шындап кеттi. Әрiпбайдың екi бiлегiн екi алақанымен ұстап алды да, "ауп" деп өзiне тартып қалғанда, малдас құрып, күшенiп отырған ананың көтi көрпешеден көтерiлiп барып, бетi тура мұның аяғын сүздi.
oo Ойбай, Сүлеймен. Жетер, жетер. Шынында күшiң дүлей екен. Мықтымын деген қанша жiгiттер менi бұлай оп-оңай төңкере алмаушы едi. Сен нағыз балуан екенсiң.
oo Менi бекерге айтып отыр дейсiң бе, Әрiпбай. Жиенiмнiң күштiлiгiне ендi көзiң жеттi ме?
oo Бұл бiз үшiн таптырмайтын жiгiт екен. Баяғыдан берi неге қасыңа қоспай жүрсiң мұны?
oo Несiн сұрайсың. Сәтi мен кезi ендi келдi де. Ал қазiр дайын болсаңдар, жүрейiк. Аққорғанға жеткенше кеш те батып қалар. Сүлеймендi сонда жеткенше мiнгестiрiп ал. Сол жерге барған соң жетектегi аттың бiрiн мiнедi. Айтпақшы, жетекке қанша ат алатын болдыңдар?
oo Үш ат алып едiк. Бiреуiн Сүлеймен мiнсе, екеуi жетедi де.

oo Ұрлыққа барғанда да жетекке ат алып жүре ме, нағашы? Жетектегi ат бiзге кедергi емес пе? -- деп сұрады Сүлеймен үшеуi далаға шыққан соң.
oo Қазiр атқа мiнiп, ауылдан ұзайық. Бiзге жетектiң не үшiн қажет болатынын содан соң айтамын.

III
Көбек баласы Оспан ерттеп қойған қасқа атының қасына келген соң, "Атымды өзiм ерттемесем, ерге отырғандай болмаймын",
oo деп оның тартпасын босатты да ерiн сыпырып тастап, қайта ерттедi. Шiркiн, қасқа ат -- ат-ақ. Басы үлкен болғанымен мойны жiңiшке. Есесiне қалың жалының астындағы желке етi дөңгелене бұлтиып тұр. Кеудесi кең, аяқтары ұзын. Есiк пен төрдей созылған денесiне басқа аттарға қарағанда, жайпаңдау болып бiткен арқасы мен жамбас үстi жарасымды көрiнедi. Әдетте мұндай аттар ұзақ жүрiске шыдамды немесе дода ортасынан көкпар алып шығуға бейiмдi келедi. Бұл қасқа ат Көбекпен бiрге қай жерге бармады дейсiң. Жануарға тiл бiтсе ғой, Көбектiң талай құпиясын ашып берер едi...
oo Қоржынды маған берiңдер де, екеуiң мiнгесiп алыңдар.
Құдай жолымызды берсе, аттанайық.
Сүлеймен қоржынды Көбекке берiп, Әрiпбайдың артына мiнгестi. Ол мiнгескенде Әрiпбайдың аты Сүлейменнiң салмағын ауырсынғандай артқы екi аяғын қиқалаң еткiзiп, бүгiлiп барды да, бойын әзер дегенде тiктеп алды.
oo Ойбай, Көбек-ау, мына жиенiңе сенiкi секiлдi мықты ат керек қой. Байқадың ба, маған мiнгескенде атымның белi шойырылып қала жаздады, -- деп күлдi Әрiпбай. -- Бүгiн Кендiр жетектеп келетiн шұбар ат осыған жүдә лайық болады екен.
oo Кендiрiңiз кiм?
oo Кендiр деген арамызда бiреу бар. Жасы сенен екi жас үлкен. Жас болса да бөрi-ау. Қазiр Аққорғанға жеткенде өзiң
көресiң.
Екi атқа мiнген бұлар ауылдан әудем жердегi жота басына шыққасын, Бiркөлiкке апаратын қос ат қатарласа жүретiн екi тарам еңiс жолға түстi. Еңiс жол жота бетiн көлбей түседi екен.

oo Сүлеймен, -- дедi осы жерге келгенде Көбек. -- Сен бағана: "Ұрлыққа барғанда жетекке ат алып керегi не?" -- деп сұрадың ғой. Ендi сол сұрағыңа жауап берейiн. Өзiң естiгендей, бiз сапарға шыққанда жақын маңайға емес, ұзаққа кетемiз. Сондайда жолда өзiмiз iшiп-жейтiн ас-су, аттарға беретiн жем-шөптi де ала жүремiз. Қысқы күндерi болмаса, жем-шөптi былайғы уақытта ала бермеймiз. Бұған қоса, артық-ауыс киiмдерiмiздi де жанымыздан тастамаймыз. Осылардың бәрiн артып алатын бiзге бос ат керек емес пе. Бұдан кейiн бiреуiмiздiң астымыздағы ат жолай ауырып, болмаса жүрiске шыдай алмай қалуы мүмкiн. Ондайда жетектегi аттың бiрiн ауыстырып мiне қоямыз. Бұлардан басқа өзiмiз қуалап келе жатқан бөтен жылқылардың арасына жолға әбден үйренген жетектегi бiр атты қосып айдаймыз. Ол ат анау жылқылардың алдына түсiп алып, жол бастаушының қызметiн атқарады. Олардың неге керек екендiгiн ендi түсiндiң бе?
Айтпақшы, кеше сен: "Ұрлыққа барғанда мен не iстеуiм керек?" деп сұрадың-ә, тағы? Бөтен сөзге айналып отырып, соған жауап берудi тарс ұмытыппын. Қазiр Аққорғанға жеткенше, сенiң алдағы мiндетiңдi түсiндiрiп қояйын. Ықыласпен тыңдап ал. Себебi шетiмiзден аласұрып кететiн барымта кезiнде: "Сүлеймен бұлай шық, Сүлеймен олай шық", -- деп саған айқайлап жүрмейiк.
Барымталайтын жылқыларымыздың шетiне жаудай тиiп, қуа жөнелгенiмiзде бiреуiмiздiң атымызды атап, айқайлаушы болма. Түнгi дауыстың алысқа кететiнiн бiлесiң. Жаудай тиiп деп сөз ретi келген соң айтып келе жатырмын да. Әйтпесе жылқы шетiне ат дүбiрiн бiлдiрмей, жай аяңмен жақындаймыз. Одан соң үйiрдiң бiр қапталынан қаз-қатар тұра қалып, құрық пен ұзын қамшыларды жәй сермеп, жылқыларды алға қарай айдай бастаймыз. Үйiр орнынан бiраз қозғалған кезде, оны жан-жақтан сыға қысып, қаттырақ айдауға көшемiз. Осы кезде сен қай қапталда келе жатырсың, сол қапталдан не артқа, не алға ұзап кетпейтiн бол. Жылқыларды дауыс естiлмейтiндей жерге айдап келгенiмiзде оларға қамшыны аямай сiлтеп, барынша қуалай жөнелемiз. Өстiп бес-алты шақырым жүрген соң, жылқыларды тоқтатып, иiре ұстаймыз да, арт жақтан тың тыңдаймыз. Егер

соңымыздан аттың дүрсiлi естiлмесе, ары қарай малдарды бүлкiл аяңмен айдап кете барамыз. Ондайда қатты айдауға болмайды. Өйткенi жылқы iшiндегi жас құлындар, буаз биелер зорығып қалуы мүмкiн...
oo Артта қалып жүретiн екi жiгiттi айтпадың ғой, Көбек, -- дедi Әрiпбай оның сөзiн бөлiп.
oo Ә, ол жайында ұмытып барады екенмiн. Үш-төртеумiз жылқыларды бүлкiл аяңмен қуғанымызда, екi жiгiтiмiз бiзден едәуiр артта қалып жүредi. Екеуiнiң мiндетi -- егер арттан қуғыншы шыға қалатындай жағдай болса, олардың жолын тежеу. Болмаса қашқансып, басқа жаққа қарай бұрып әкету.
Көбек осыны айтып болғанша, бұлар Аққорғанның шетiне де жеттi. Кең сайлы шатқал iшi қараңғы тарта бастапты. Шатқал етегiндегi бұлақты айналып өткенде, оң жақтағы жарқабаққа шаншыла қадалған үлкен үшкiр тастың үстiне бiреу сопаң етiп шыға келдi де, бұларға қарап қол бұлғады.
oo Бұл қайсысы? Кендiр ме? -- дедi Көбек Әрiпбайға.
oo Жоқ, Тастан-ау шамасы. Серейген қолдары соныкiне ұқсайды.
Үшеуi солай бұрылды. Сай табанындағы қиыршық тастарды кеше жүрiп, Тастан тұрған жерге жеттi. Жаңағы үлкен үшкiр тастың аржағында сегiз ат қосақталып байлау-лы тұр. Екi аттың үстiнде теңдеп артылған жүк бар. Бұлар аттарға жақындағанда тас түбiнен ұңғыларын шошайтып бердеңке мылтық асынған үш жiгiт шықты.
oo Ассалаумағалейкум, Көбеке, -- деп үшеуi бiрдей Көбекке қолдарын созды.
oo Уағалейкумассалам! Қалай, жiгiттер? Бiздi көп күтiп қалған жоқсыңдар ма?
oo Уақтылы келдiңiздер. Мына Әрiпбай артына еңгезердей қылып бiреудi мiнгестiрiп алғанына қарағанда, қатарымыз тағы бiр сарбазбен толығатын болған-ау, сiрә, -- дедi шеттегi ұзын бойлы бiреуi.
oo Бұл менiң Сүлеймен деген жиенiм. Нағашысына тартса, бұл да жаман ұры бола қоймас. Бүгiн бiзбен бiрге барады. Ал өздерiң қалай, ат-көлiк, құрал-саймандарың түгел ме?

oo Әр кездегiдей дайынбыз. Үш мылтық артық оқ-дәрiсiмен, төрт құрық, бес сойыл, пiсiрiлген жарты қойдың етi бар.
oo Бәрекелде, Тастан. Онда бiраз отыра тұрайық. Әбден қараңғылық түссiн.
Бәрi тас түбiне отырысты. Көбек Сүлеймендi аналармен таныстырып шықты. Iшiндегi Кендiр деген бiреуi болмаса, қалған екеуi отызды алқымдап қалған жiгiттер. Киiм киiстерi де, сөз саптаулары мен түр-тұрқылары да нағыз ұрыларға ұқсайды. Әсiресе, мынау реңi қара болса да көздерi тұздай көкпеңбек, рәпетсiздеу келген Кендiр дегенiн бiр көргенде-ақ қарақшы екенiн бiлуге боларлықтай. Бұған қоса, сөзi де, өзi де жылдам, әбжiл қимылды адамға ұқсайды. Сүт пiсiрiмдей әңгiмелесiп отырған уақыт iшiнде орнынан мың тұрып, мың отырды.
oo Бүгiн айдың жиырма сегiзi ме? Екi күннен кейiн өлiара болады екен. Сол күнi ауа бұзылып, жаңбыр жауып кетпесе игi. Мейлi, Құдай сабыр берсiн. Ендi аттанайық. Таң ата "Әулиетасқа" жетiп, бiр-ақ аялдармыз. Сүлеймен, сен анау дәу торыға мiн. Тастан, бұған ең ұзын құрықты бер, -- дедi Көбек.
Тастан дәу торыдағы қоржынды басқа атқа ауыстырып, оның шылбырын Сүлейменге ұстатты. Сүлеймен аттың ер-тоқымын түзеп, қос тартпасын бекем етiп тартып: "А, Құдай, жолымды оңғара көр", -- деп атқа қонды... Бiрақ дәл осы сәтте Сүлеймен Құдайды аузына алғанымен Құдай қош көрмейтiн, адамшылыққа жат iске аттанып бара жатқанын, Құдайдың ұрыға емес, малынан айрылып, аңырап қалған тоналушыға жақ болатынын ойламады. Сүлеймен айласын асырып құтылған ұрының "Құдайды ауызға алған соң құтылдым", -- деп келте ойлайтынын, сол Құдай ұрлық жасағанның бiр құбыласын кем етiп, тонаумен тапқанының берекесiн келтiрмей, отбасының шырқын кiргiзбей, өмiрiнiң қызығын ұрлап, суын суытып қоятынын бiлген жоқ. Онда өзi күнде аузынан тастамай жүретiн Құдайдың өзiне берген теңдессiз күшiн жағымсыз iске жұмсай бастағанын сезбеген. Жастықтың желiгiмен Көбектiң сөзiне ерiп, алғаш рет ұрлыққа шыққан сапарын жауға аттанған батырдың ерлiгiне балаған. Ал оның жан-жағына салауатты санамен зерделей қарап, өткенiне

пұшайман болған кездерiне дейiн әлi талай уақыт, талай жылдар бар едi...
Айналаны қараңғылық әбден басқан кезде жарау аттарға мiнген алты ұры, төрт жетектi қосақтап, Аққорған шатқалынан шығып, Шыршыққа баратын төте жолға түстi. Бұл жол төте болғанымен, бiрде ылдилы, бiрде өрлi, атты да, адамды да титықтатып тастайтын азапты жол едi. Серiктерiнiң өздерi де, аттары да мұндай жүрiске әбден машықтанғандықтан сыр бермей келедi. Ал Сүлейменнiң үш-төрт сағаттан соң, тақымы талып, белi сiресе бастады. Мұнысын жанындағыларға бiлдiрмейiн деп, бiресе аяқтарын үзеңгiден салбырата шығарып, бiресе ер үстiнде бүгiлiп, бiресе шалқайып келе жатты. Айнала тастай қараңғы болғандықтан оған қандай жолмен жүрiп келе жатқандықтарын да аңғару қиын. Қасындағы серiктерi тура күндiз жүрiп келе жатқандай. Осыншалықты қараңғылықта не бiр ойға, не бiр жарға тап болмайды.
Кейде қиялап, кейде ылдилап, бiрде шолпылдата су кешiп, ендi бiрде тасты жерлермен сапарлаған бұлар, осылайша ұзақ жүрдi. Осындай ұзақ жүрiстен мезi болған Сүлеймендi бiр кезде ұйқы қысып, қалғи бастады. Бiрақ қанша ұйықтамайын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.