ТАРИХИ ЖЫРЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты: Қазақ фольклоры дамып, жетілу барысында уақыт өте келе көптеген жаңа жанрлар пайда болып, дәстүрлі жанрлардан бөлініп шығып, даралана бастағаны белгілі. Заман өткен сайын халықтың рухани қажеттілігіне сай әр кезеңнің өзіндік өрнектерімен ерекшеленетін, оқиғалары да, кейіпкерлері де әр басқа туындылар легі шығып отырды. Сондай жанрдың бірі - тарихи жырлар. Басқа фольклор үлгілері ерте бастан зерттеліп, жинақталып, талқыға түсіп, ғылыми айналымға енсе де, тарихи жыр жайлы, жалпы фольклордың тарихилығы туралы нақты әрі бірізді түрде 20 ғасырдың 80-жылдарында ғана сөз қозғала бастады. Жырларда тарихи тұлғалардың, шынайы дерекке негізделген оқиғалардың баяндалуы бұрынғы қиял-ғажайып элементтері басым, жалпы тұлғалар бейнесі жинақталып бір батырдың бойынан көрініс табатын батырлар жырынан кейін туған туындылар легі екені байқалды.
Өткен ғасырда ел аузынан аңыз-әңгімелер мен тарихи мәліметтерді жинақтай отырып, жыр жазу белең алды. Бір ғана жырдың түрлі нұсқасы болатыны мәлім. Дегенмен жырдың қай нұсқасын алып қарасақ та, тарихи шындықтан алыс кетпегенін көре аламыз. Әр автор өзіндік жинаған деректерінің негізінде оны көркемдей отырып, оқиғаны шынайы жырлап шыққан. Жоғарыда аталған ерекшеліктерді атап, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасов, З.Сейітжанов, т.б. ғалымдар тарихи жыр жайлы пікір білдіріп, оларды жан-жақты қарастырған.
Сондай жырлардың бірі - "Ер Жәнібек" жыры. Бұл жыр негізінен Шығыс Түркістан аймағының Алтай өлкесінде, Моңғолияда туып, жарық көрген. Жәнібек батыр Абылай хан заманында өмір сүрген, елі үшін егесіп өткен ерлердің бірі. Оның қазақ-қытай дипломатиялық қарым-қатынасына зор үлес қосқаны жайлы мағұлматтар бар. Оның батырлығымен қоса шешендігі де болған. Қазақ жерін анығырақ айтсақ Алтай өлкесін сақтап қалуда маңызды стратегиялық рөл атқарған. "Ер Жәнібек" жырының көп таралған, танымал бес нұсқасы бар. Онымен қоса батырдың ерлігі, шешендігі, өмірі жайлы көптеген аңыз-әңгімелер ел аузында сақталған.
Тарихи жырлардың қазақ әдебиетінде алатын орны ерекше. Себебі ол елдің өткенінен хабар беріп, тарихтың терең қойнауынан сыр шертеді. Зерттеу жұмысында тарихи жырдың көркемдік және жалпы ерекшеліктері жайлы сөз болады. "Ер Жәнібек" жырын негізге ала отырып, жырдан мысалдар келтіріледі, көркемдеуіш құралдарына, дәсүрлі жыр өрнектері мен сюжеттерін басқа жырлармен салыстырып, тарихи деректер ұсынылады.
Тақырыптың өзектілігі: Алтай мен Атыраудың арасындағы, Еділ мен Ертістің сағасындағы, ұшса қыранның қанаты талатын, шапса тұлпарды тұяғы тозатын ұлан-ғайыр атырап бізге жайдан-жай келе салған жоқ. Батыр бабаларымыз ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен, даналығымен, жауға берілмес қайсарлығымен жерімізді қорғап, келер ұрпаққа аманаттап отырған. Бүгінде жер қадірін білмейтін, ұлтын сүймейтін жастар мен балалар өсіп келеді. Оларға халықтың бай мұрасы жырларды дәріптеу арқылы бойларында ұлттық рухты оятуға күш салуымыз керек. Ал оларға лайықты түрде түсіндіре алуымыз үшін оны жан-жақты зерттеп, зерделеп алғанымыз ләзім.
"Ер Жәнібек" жыры кеш жарияланып, соған орай зерттелуі де кешеуілдеп қалды. Ер Жәнібектің аты жыраулардың жырларында, тарих кітаптарында жазылса да, оның көптеген ерліктерін басқа батырларға теліп жіберу орын алды. Тарих жағынан болсын, әдебиет жағынан болсын әр тұлға өзіне тиісті, лайықты орнын иеленуге тиіс. Қазақтың сақталып қалуы жолында қасық қаны қалғанша айқасқан, ел мен жерді қорғауда ерен ерлік көрсетіп, қажырлы еңбек еткен батыр есімі ардақталып, халық жадында жаңғырып отыруы тиіс.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:Дипломдық жұмыстың мақсаты ретінде тарихи жырдың көркемдік ерекшеліктерін қарастырамыз. Бұл арқылы жырды жан-жақты талдауға, көптеген тарихи деректерді көркем оқиғамен салыстыра отырып, мақсатымызға жетеміз. Дипломдық жұмыстың мақсатына қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді анықтап, зерттелу үстіндегі нысанға жетеміз:
- Жыр нұсқаларын салыстыра талдау;
- Ер Жәнібек батырдың көркем бейнесін анықтау;
- Көркемдік ерекшеліктерін саралау;
- Тарихи жыр сипатын анықтау;
- Әр түрлі нұсқаларындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарға зер салу;
- Жыр жайлы ғалымдардың жазған еңбектеріне шолу жасау;
- Жырды басқа да батырлық жырлармен сабақтастырып, салыстыру,
- Жырдағы түсініктер мен мотивтерді анықтау.
Зерттеудің жаңалығы: "Ер Жәнібек" жырындағы оқиғалар басқа да батырлар эпосымен және тарихи жырлармен салыстыра отырып, талданды. Тарихи деректерді және ғалымдардың пікірлерін, нақты тарихта болған адамдардың естеліктерінің негізінде ғылыми тұжырым жасалды. Жырдағы көркемдеуіш құралдар анықталып, топ-топқа бөлінді. Жыр нұсқаларындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар және олардың себептері сараланды.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
- Зерттеу нәтижесі бойынша төмендегідей тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
- Тарихи жырдың сипаты мен ерекшеліктері жайлы ғалымдардың пікірлерін салыстырып, бірізді пікір нақтыланады;
- "Ер Жәнібек" жырының оқиғалары мен ондағы тарихи шындық жайлы - тұжырымдар нақтыланады;
- Жырдың әр түрлі нұсқалары салыстырылып, ұқсастықтары мен айырмашылықтары айтылады;
- Жырдағы көркемдеуіш құралдарға мысал келтіріліп, олардың жырға әсері жайлы сөз етіледі.
Зерттеу жұмыстың зерттеу нысаны: "Ер Жәнібек" тарихи жырының бес нұсқасы
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақ фольклоры
Зерттеудің әдісі: Тарихи жырды зерттеп, талдау үшін тарихи-салыстырмалы, объективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,қорытындыдан және пайдалынылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.

1 ТАРИХИ ЖЫРЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

1.1 Тарихи жырдың зерттелуі
Қазақ эпосындағы тарихи шындыққа қатысты көптеген фольклортанушы ғалымдар пікір айтқан және олардың халықтың бастан кешкен түрлі кезеңдері жайлы хабар беретіндігіне назар аударған. Рахманқұл Бердібаев "Эпос - ел қазынасы" еңбегінің "Эпостың тарихилығы туралы" бөлімінде көптеген ғалымдардың пікірін, түрлі көзқарастарды келтіре отырып, мынадай пікір айтады:"эпостың тарих оқулығы, кезеңдік сипаттамасы емес, көркем сөз туындысы екенін айта кеткен жөн. Алайда бұл ережелер сөз жүзінде мойындалғанымен, нақтылы тарихта болған тұлғалар мен жырдағы эпостық кейіпкерді қатар қойып, талдау кезінде фольклор үлгісін оқып отырғанымызды ұмытып кетеміз"[31,83]. Бұл пікірлер кейін келе, жаңа бір жанрдың зерттелуіне, ашылуына жол ашты. Әуелбек Қоңыратбаев, Рахманқұл Бердібаев, Едіге Тұрсынов, Сейіт Қасқабасов, Зуфар Сейітжанов, т.б. ғалымдар "нақты тарихи эпос, тарихи эпос" деп атаған тарихи жырлардың жүйелі зерттелуі кейіннен басталды. Бұған себеп кеңестік кезеңде батырлар жайлы сөз қозғауға, оларды дәріптеуге тыйым салынуы еді. Дегенмен тарихи жырлар жайында жазылған алғашқы көлемді зерттеу еңбектерінің бірі "Қазақ тарихи жырларының мәселелері" монографиясында қазақ фольклористикасының негізін салушылардың бірі, ғалым Шоқан Уәлихановтың тарихи жырды алғаш эпостан бөлек қарастырғаны жайлы айтылады. Ғалымның "другой джир" деп "Орақ батыр" жырын қарастырып, оны талдағаны жайлы сөз болады [28,14]. Сейіт Қасқабасов та "Тарихи жырлардың зерттелуі мен жанрлық сипаты" деген еңбегінде Шоқан Уәлихановтың зерттеулерінде "исторический джир" деген қолданыс кездескенін атап өтеді [27,46]. Ал халық ауыз әдебиеті ғылымына "тарихи өлең, тарихи жыр" деген терминдерді енгізіп, келешек зерттеулерге жол ашып берген көрнекті ғалым Мұхтар Омарханұлы Әуезов еді. Ол тарихи жырды нақты тарихи оқиғаларға негізделетін, басты кейіпкерлері тарихта болған адамдар екенін ерекше атап өтеді. Әрі тарихи өлең мен тарихи жырдың айырмашылығын да көрсетіп береді [28,17]. Тарихи жырды арнайы зерттеген Қажым Жұмәлиев бұл жанрдың эпостан айырмашылығын елеп-екшеп көрсеткен. Жырдың жазылып шығарылуы, авторы белгілі болуы - негізгі сипаттарының бірі, ал ерекшелігіне келсек, кей жырлардың түрлі нұсқасы болады және ауыз әдебиеті дәстүрінде жырланып отырады. Бұл сипаттарына қарай бұл жанрды ауыз әдебиетіне де, жазба әдебиетіне жатқызу қиын. Қажым Жұмәлиев батырлар жырынан тарихи жырдың айырмашылығын әсіре шендестіру, әсірелеу сияқты көркемдеуіш құралдар болмайтындығында және ондағы кейіпкерлер ел өміріндегі нақты тарихи уақиғаға, күрес-тартысқа қатысқан адамдар екендігінде [27,45] деп көрсетеді. Ғалым тарихи жырды кейде тарихи поэма деп атайды, алайда терминдік жағынан бұл атау үйлеспейтін секілді көрінеді. Тарихи жырға ерекше мән берген, көптеген маңызды зерттеулер жазған ғалым Есмағамбет Ысмайылов болды. Ол 30-жылдарда жазған эпикалық жырларға қатысты мақаласында Қабанбай, Бөгенбай, Есім хан, т.б. тұлғалар жайлы шығармаларды батырлық жырларға қосады. Дегенмен кейінгі зерттеулерінде тарихи жырды жеке жанр деп қарастырып, оның ерекшеліктерін көрсетеді, әрі оларды кезең-кезеңге бөледі. Мысалы, ғалым қазақ тарихи жырларын төрт кезеңге бөледі:
1) орта ғасырда; 2) 18 ғасырда; 3) 19 ғасырда; 4) 20ғасырда туған жырлар [28,21].
Тарихи жырлардың қысқаша бастапқы зерттелу тарихын атап өттік. Енді тарихи жырдың өзіне тоқталайық. Тарихи жыр терминінің аумағын кеңірек мағынада түсінетін болсақ, оған ел тарихының, халық өмірінің маңызды кезеңдеріне арналған эпикалық, бірен-саран лиро-эпостық шығармалар жатады [28,28]. Нақты тарихи жыр белгілерін анықтауда профессор Б.Н.Путиловтың мына пікірін ескергеніміз жөн:"Егер эпоста нақты тарихи байланыс, қатынас үстінде көрінетін кейіпкер пайда болса, онда ол не аңызды-тарихи, не нақты тарихи эпос деп айтуға мүмкіндік бар". Және академик В.Я.Пропптың:"Алайда тарихи жырлардың мына белгілері дау туғызбайды. Кейіпкерлері ойдан шығарылған персонаждар емес, негізінен өмірде болған, оған қоса, көбіне жоғары дәрежедегі ұлы тұлғалар. Мазмұн негізінен көбіне белгілі бір кең таралған шынайы болған оқиға алынады"[30,48] - деп көрсеткен тұжырымына қосыламыз. Рахманқұл Бердібаев тарихи жырларды тарихи оқиғаларды, аңыздарды эпикалық дәстүрмен насихаттау ниетінен туған, бұларда тарихи істердің негізгі сорабы сақталып, ауқымды оқиғалар мен танымал тұлғалар сөз болып отырады [33,114] дейді.

1.2 "Ер Жәнібек" жырының зерттелуі

Елі үшін егескен ерлер есімі халыққа кешеуілдеп жетіп жататыны әр түрлі тарихи, саяси жағдайларға байланысты болса керек. Көбіне Қытайдағы Алтай аймағында, Моңғолия жерінде ауыздан-ауызға таралып, қазыналы қариялардың қамба көкірегінде сақталған "Ер Жәнібек" жыры да осындай жағдайларға ұшырап, кеш айтылып, жазыла бастады. Жырдың әр түрлі нұсқаларының алғашқылары жиырмасыншы ғасырдың аяғына таман ғана баспа бетін көрді. Мысалы, Моңғолияда шығатын "Шұғыла" журналында Мағауия Сұлтанияұлы жырлаған нұсқа журналдың 1992 жылғы нөмері 3-санында басылды. Енді бір нұсқа 1980 жылы "Алтай аясы" журналында жарық көрді. Кеш басылым бетін көргендіктен, бұл жырларды зерттеп, ғылыми айналымға енгізу де көп кейінге шегеріліп қалды.
Алғаш жырды зерттеп, мақала жазған кісілердің бірі де бірегейі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, ф.ғ.д. Зуфар Сейітжанұлы болды. Ғалым алғашқылардың бірі болып Ыбырай Ботайұлы жырлаған "Ер Жәнібек хақында" атты мақала жазған. Бұл мақалада он сегізінші ғасырдағы қазақ даласын ойрандаған жоңғар шапқыншылығы, соның кесірінен болған тарихи оқиға "ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" жайлы айта келіп, сол заманда халқына қорған болу үшін атқа қонған Абылай хан мен оған ерген батырлар жайын тілге тиек етеді. Солар жайлы жазылған жыр-дастандардың аз еместігін сөз ете отырып, осындай жырлардың бірі Ыбырай Ботайұлы жырлаған "Ер Жәнібек" жыры екенін жазады. Ер Жәнібектің екі қыры, бірі - батырлығы болса, екінші - шешендігін атап өтеді. Жырда осыны айғақтайтын оқиғалар желісі көркем тілмен берілген. Мақала соңында Ер Жәнібек есімін ұмытпау һәм ұлықтау келер ұрпақ парызы екені, хас батырлар арасында есімі ескерілуі қажет тұлға деп түйіндейді. Сондай-ақ "Қазақ әдебиеті" газетінде "Ер Жәнібек есімі неге ескерілмейді?" атты мақаланы Халифа Алтай мен Зуфар Сейітжанұлы жазғаны белгілі. Бұл мақалада батырдың өмір жолы айтыла отырып, қазақ әдебиетінде кездесетін тұстарын жазады.
Зуфар Сейітжанұлының "Ер Жәнібек жыры" атты көлемді мақаласы жайлы айтпай кетуге болмас. Бұл мақалада зерттеуші "Ер Жәнібек" жырының бес нұсқасын терең талдайды. Тарихи жырдың жарыққа шығуына, оның зерттелуіне кеңес үкіметінің солақай саясаты кедергі болды. 1979 жылы ғана тұңғыш рет "Қазақ тарихи жырларының мәселелері" деген ұжымдық зерттеу еңбегі шықты. Бұл еңбекте он сегізінші ғасырдан бастап жиырмасыншы ғасырды қамтыған тарихи жырларға шолу жасалған еді. Дегенмен тарихта болған батырлар, хандар жайлы жырлар түгел дерлік бұл еңбекке ене қойған жоқ. Осы еленбей қалған жырлардың ішінде Ер Жәнібек батырға арналған туындылар да бар еді. Бұның бір себебі керей Ер Жәнібектің ерліктері жаңылыс Шақшақ Жәнібек батырға телініп кетуінде еді. Шындығында Ер Жәнібек Абылай ханның бас батыры, әрі шешендігімен көзге түскен ділмар адам болған. Оған арналған жырлардың бәрінде, қарастырып отырған бес нұсқада батырдың ататегі, балалық шағынан бастап, ел үшін жасаған ерліктері, жұртын жайлы жерге бастап баруы секілді өмірінің басты белестері көрініс табады. Ғалым "Ер Жәнібек" жырын нақты бір кезеңнің тарихи шындығын қамтитын кесек туынды, баға жетпес мұра деп баға береді [13,1]. "Ел ұраны - Ер Жәнібек" атты бөлімде тарихи деректер келтіріліп, сілтеме жасалады. Тарихшы Құрбанғали Халидтің "Тауарих хамса" еңбегінде батырдың аты Абылайдың хас батырларының бірі ретінде аталады. Мақалада Ер Жәнібекке арналған бес жыр бар екендігі, алғаш Үрімжі қаласында, 2006 жылы көлемді бір жинақ болып басылып шыққаны, оның екеуінің авторы белгілі, ал қалған үшеуінің авторы белгісіз делінеді. Жоғарыда атап өткеніміздей жырдың барлық нұсқасының басында батырдың ататегі мен балалық шағы сөз етіледі. Алайда бірінде толығырақ сипатталса, енді бірінде қысқа-нұсқа айтылады. Бәрінде бір ауыздан арғы атасы Сары батыр болғаны, оның Жәнтекей руынан тарайтыны сөз болады. Жырда қара сөзбен баяндау кездеспейді, ғалым осыдан екі жүз жыл бұрын өткен деп келетін жыр тармағын алдымен бұл тарихи оқиға аңыз-әңгіме түрінде таралып, кейіннен көлемі үлкен жырға айналған деп түсіндіреді. М.Солтанияұлы нұсқасында батырлық эпостарға тән ата-ананың баласын зарыға күтуі мотиві кездеседі. Бұл нұсқада батырдың әкесі алпыс жаста, ал анасы елу жасқа келгенше сәби сүйе алмай жүреді делінеді. Күндердің күнінде анасы қасқыр етіне жерік болып, әкесі қасқыр атып әкеледі, содан соң Жәнібек дүниеге келеді. Осындай оқиға Ыбырай Ботайұлы нұсқасында бар. Басқа нұсқаларда бұл жағдай айтылмайды. Дегенмен Жәнібекке қос бөрінің даруы жайлы оқиғалар кездеседі. Қасқыр етіне жерік болу, бөрі дару деген тәсілдерді зерттеуші көркемдік тәсіл деп атайды. Яғни, халық баланы келешекте жай адам емес, қасиет қонған ерекше батыр болатынын осылай айшықтағысы келген. Осы орайда Сейіт Қасқабасовтың мына пікрін келтіре кетеді:"Ескі мотив ел батырын мадақтау үшін жұмсалып отыр" [14,250]. Ары қарай Шақшақ Жәнібектің балаға көңілі толып, ат қоюы, бата беруі сөз болады. Есейіп, ер жеткенде Жәнібек нағашысы сары үйсін Досымбек, Өмір деген кісілердің ауылына сапар шегеді. М.Солтанияұлының нұсқасында батырдың нағашысы Қаз дауысты Қазыбек би деп беріледі. Мұны ғалым батырдың тікелей ұрпағы А.Байбосынұлының мына дерегімен түсіндіріп береді:"Жәнібектің анасы - Қадиша Досымбектің туған қызы. Әкесі Бердәулеттің алғашқы жары - Ұлболсын Қазыбек бидің інісі Тыныбек бидің қызы болған. Ол кісі қайтыс болса да, Қазыбек Бердәулеттің баласы Жәнібекті жиенім деп санаған" [3,223]. Жырдың бірнеше нұсқасында жас Жәнібек нағашысы Досымбектен сауыты мен бес қаруын және болашақ жорықтарда мінетін көк дөненді кей нұсқаларда көк құнанды алып қайтқаны айтылады. Жырларда көк дөненнің сұлу сипатын ерекше өрнекті, көркем сөздермен жеткізеді. "Тұлпарға баса назар аудару тарихи жырдың негізгі идеясына байланысты, себебі жауға шабар батырдың тұлпары өзіне сай, төзімді, жүйрік болуы керек" [13,4]-дейді ғалым мақаласында.
Зуфар Сейітжанұлы жырдағы фольклор үлгілеріне де мән беріп, олардың мәнін ашып көрсетеді. Барлық нұсқаларда аузы дуалы, беделді, жасы үлкен кісілерден бата алу дәстүрі көзге түседі. "Бұл бата әу баста сөз магиясына сенуге байланысты пайда болғандықтан, онда әдемі сөздермен құт-ырыс шақыру, Тәңірден шарапат сұрау, тілеу, кесір-кесапаттан қорғану сарындары айтылады" [15,172] деген түсініктеме келтіре кетеді. Расында да жырдың әр түрлі нұсқаларында Шақшақ Жәнібектен, анасынан, анасының айтуымен көпті көрген әулие Соқыр абыздан, ізгі тілек бата алады. Жоғарыда айтылғандай, қауіп-қатердің алдында сөзбен жебеп жіберу бір қасиетті дәстүр ретінде көрінеді. Жауға аттанған Жәнібек жапан түзде екі адамды көреді. Бұл екеуі сыртқа сыр шашпай, батырдан кім екенін сұрайды. Жәнібек ататегін, жауға бет алғанын баяндап береді. Сонда бұл жауапқа риза болған әлгі екеуі өздерін таныстырады. Біреуі - Қанжығалы Бөгенбай, екіншісі - Қаракерей Қабанбай болып шығады. Сөйтіп жауға аттанады, ұрыс жүріп жатқан жерге келгенде, атойлап алға шығып, жекпе-жекте қазақ батырларын бірінен соң бірін жер құштырып жүрген қалмақ батырын көреді. Жәнібек онымен сайысқа түсіп, жеңеді. Осылайша ол батыр атанып, көзге түседі. Ғалым Қ.Серікбайұлы нұсқасы осымен аяқталатынын айтады. Абылайға ат беру, ханның оң тізесінен орын беруі секілді оқиғалар мұнда жоқ. Және керісінше басқа нұсқаларда Қабанбай мен Бөгенбайды кездестіру оқиғасы ұшыраспайды. Қ.Серікбай нұсқасы ықшамды, қысқалығымен ерекшеленеді. Енді басқа нұсқаларда оқиға қалай өрілетінін мақала авторы терең талдап, жырдан үзінді келтіре отырып, баяндайды. Абылай қалмаққа қарсы үш жүзге сауын айтып,қол жинап аттанбаққа бекінеді. Бұған себеп қалмақтың қазақ ауылдарына тыным бермей, шабуылдай беруі еді. Осы жорыққа жас та болса Жәнібек те аттанады. Жорықта топ ішінде жүрген көк дөненді бала жігітті Абылай аңдап қалады. Аты да, өзі де тәуір көрінген соң, сынап көрмек болады. Қос батырын шақырып алып, молаға жасырынып қалуларын тапсырады. Ал өзі Жәнібекке моладан отын алып келуді бұйырады. Қас қарая Жәнібек молаға барып, әуелі құран оқиды. Сосын моланың ағашын бұзып ала бастайды. Сонда тығылып отырған қос батыр атып шығады да, шошытпақ болады. Өлі аруақ сен тұрмақ, тірі Абылай өлгелі жатыр деп екі батырды екі жаққа лақтырып, отынды алып қайтады. Басқа бір аңызда қосынның алдынан дәу бір айдаһар шығып, бәрі дағдарып қалады. Жәнібек еш саспастан, айдаһарды өлтіріп, ары қарай жылжуға жол ашқан деседі. Бұл оқиғалар ғалымның айтуынша, батырдың ержүректілігін алдын-ала аңдатып алу амалы. Таң қылаң бере, қалмақ-қазақ соғысы басталып та кетеді. Жекпе-жек басталып, қалмақтан Садыр деген батыр алға шығады, бір-екі қазақ батырын жер жастандырып үлгереді. Жәнібек жекпе-жекке ұмтылады. Бірақ Көбеш оған бұның ойын еместігін айтып, райынан қайтаруға тырысады. Бұған Жәнібек соғыста қылышымды қыннан суырып, қызыл қанға суармасам несін келдім деген мағынадағы сөз айтып, тұлпарына қамшы басады. Садыр мен Жәнібектің қиян-кескі шайқасы өте әсерлі суреттеледі. Зерттеуші мысал келтіре отырып, бұл суреттеудің эпос стилінде жырланғанын атап өтеді. Кезекті әуелі Садыр алып, ақ найзаны шанышқанда күшпен Жәнібекті атының артына міндіреді. Жәнібекке кезек тигенде, ұрымтал тұсты нақ тауып, найза шаншиды да, қалмақ батырын өлтіреді. Қызу шайқас үстінде Абылайдың аты шабысқа жарамай қалады, оны байқаған Жәнібек ханға барып, өз атын ұсынады. Ханның қараның атын мінбейтін салты, бірден бас тартады. Жәнібек бірден кәріне мініп, атқа мінбесе, қалмақтан ажал табатынын, сүйекке таңба, басқа сын болатынын айтып, одан да өзім өлтірейін деп қылышын көтере береді. Ғалым Мәукіш-Ғалымбек нұсқасы мен Ақыт Үлімжіұлы жырлаған нұсқаны салыстырады. "Бұл оқиға екі жырда да кездеседі, тіпті сөздері де қайталанып отырады"- дейді. Дегенмен бұл жағдайды толықтыра, өрістете жырлаған Ақыт Үлімжіұлы екенін айтады [13,7]. Ыбырай Ботайұлының нұсқасындағы бұл эпизодта ханның тұлпарына оқ тиеді де, ол жаяу-жалпылы қалады. Сол сәтте Жәнібек хан алдына өз тұлпарын көлденең тартады. Ендігі бірі Мағауия нұсқасында ханның аты шабысқа жарамай, қолдың бір парасы кері қашқаны айтылады. Жәнібек тұлпарын ұсынып, ханға "қолды кері қайтар" дейді. Хан да қасарысып, "мықты болсаң, өзің қайтар" деп намыстанады. Жәнібек Абылайға "сіздей бола алмаймын, жау қолына түсіп, ажал құшсаң елге опа әпермейсің" деп аталы сөз айтады. Осы қысқа ғана үзіндіден қос ердің ерлігін, елі үшін жан аямас батылдығын көруге болады. Абылай хан сөзден жеңіліп, батыр ұсынған тұлпарға мініп, әскерін қайта шабуылға бастайды. Қазақтың маңдайалды марқасқа батырлары жауға тың күшпен сүрең салады. Осылайша жауды жеңіп, мол олжаға ие болады. Соғыс аяқталып, қазақтар жеңген соң, Абылай өзін жаудан құтқарған қаһарманның кім екенін білгісі келіп, атқосшысын жібереді. Батыр хан шақырды дегенге бара қоймайды. Ханға оң тізесінен орын беруді талап етіп қойып, сонысы орындалса ғана баратынын айтады. Абылай оның тілегін береді, екінші бір тілегі елін жиып, қол бастау еді, ол да орындалады. Үшінші тілек астына жиналатын ту белгілеп беріңіз дейді, хан ол тілегін де аяқсыз қалдырмайды. Қол бастаған батыр бұдан былай Ер Жәнібек атанып, даңқы шығады. Оның алғашқы ерлігі қалмақ батыры Садырмен жекпе-жекте белгілі болса, екінші ерлігі Серінмен айқаста көрінеді. Жалпы саны он екі ерлік көрсеткен делінеді. Садыр, Серінмен шайқасы Ыбырай Ботайұлы нұсқасында ұшырасса, қалған нұсқаларда тек Садырмен жекпе-жегі баян етіледі. Соғыстардың бірінде қалмақ жақтан бір батыр шығып, жекпе-жекте қазақ батырларын шақ келтірмейді. Бұған өзге ел тұрмақ, хан Абылайдың өзі қатты сасады. Сонда ортаға Ер Жәнібек шығып, жекпе-жекке түседі. Найзаларын бір-біріне дарыта алмаған олар біршама уақыт айқасады. Айқастың бір сәтінде қалмақ батырының сауытындағы бір түйме үзіліп түседі. Бұны асқан қырағылықпен аңғарған Ер Жәнібек сол тұсқа найзасын қадайды да,Серінді өлтіреді.
Абылай заманында кескілеске шайқастар еш саябырсымады. Тарихқа үңілсек, жоңғарлар, Жайық казактары, Еділ қалмақтары, қырғыздар жан-жақтан қазақты шауып, үлкен ойран салды. Сол қиын-қыстау шақта ел іргесін жаудан қорғаған батырлардың ерлігі ұмытылмауы тиіс. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Өтеген, Малайсары, Ер Жәнібек секілді батырлар Абылай хан маңайына жиылып, түн ұйықтамай, күн күлмей, толарсақтан қан кешіп, жерін қорғады. Мағауия Сұлтанияұлы нұсқасындағы үшінші бөліміндегі оқиға Ер Жәнібектің өзі айтқандай етіп жырланған. Жәнібекті бір уақыттарда Қабанбай шақыртып, жауға бірге аттанайық, жолдас болайық деген тілегін айтады. Мақалада көркемдеу тәсілдерін атап көрсетіп, олардың ерекшеліктеріне тоқталады. Ақын-жыраулар барлық жыр нұсқаларында Ер Жәнібектің кескін-келбетін, түр-тұлғасын, мінез-құлқын лайықты түрде сөз маржанын тізе отырып жан-жақты суреттеген. Ғалым мақалада батыр портретін жасаған үзінділерден мысал келтіре отырып, мұндай сипаттаудың сол тұстағы батырларға тән екенін атап өтеді. Тарихи шығарманың міндеті - тарихи тұлғаны сомдау ғана емес, оны келбет-көркімен, жақсы қасиеттерімен оқырманға өнегелеу, дәріптеу[16,405] екенін ескеруіміз қажет. Дегенмен Жәнібек эпикалық батырларға ұқсамайды. Яғни, қиял-ғажайып элементтері Жәнібектің бойында кездеспейді, тек шешендігімен, батырлығымен, ісімен өзгелерден дараланып көрінеді. Жоғарыда аталған кескін-келбет, сұс-айбат жау жағының батырларына беріліп отырған, олардың қазақ батырларынан кем емес екенін айшықтап көрсеткен. Жырларда тек түр-тұлға ғана емес, Жәнібек батырдың мінезіне де көңіл бөлінген. Оның кішіпейіл, мейірімді, салауатты, ақ көңіл, ашық-жарқын адам болғанын ақын-жыраулар ұмыт қалдырмаған. Батырдың тағы бір ерекше мінезі - қанағатшылдық. Соғыстан түскен олжадан үлес алмайтын оның бұл қасиеті де назардан тыс қалмаған. Жырдың қай нұсқасын алсақ та, Жәнібектің ерен ерлігі жырланады, алайда олардың ешқайсысы шындықтан алшақ емес. Ғалым Жәнібек батырдың аты, жай емес, жақсы аты басқа батырларға арналған жырларда да кездесіп отыратынын ашып көрсеткен. "Қабанбай батыр", М.Кененбаев жырлаған "Нұралы батыр" жырларында Ер Жәнібектің көмек қолын созуға әрқашан дайын болып, "Ер Жәнібек айналасына топтасқан батырлардың Ертісті өрлеп, Өр Алтай даласын жаудан босатып алу жолындағы ерліктері көрнекілене түседі"[4,15].
Ел іргесін жаудан тазартқан соң батырлар өзге елдермен достық қарым-қатынас орнатуға ат салысады. Ер Жәнібек те қазақ-қытай қатынасын реттеуге зор үлес қосады [17,23]. Бұл жайында Ыбырай Ботайұлы жырлаған нұсқада толығырақ айтылған. Абылай хан Жәнібекті елші етіп қытай ханы Еженге жібереді. Шешендігі мен тапқырлығы арқасында Жәнібек барлық мән-жайды жақсылап түсіндіріп, Абылайдың даңқын асырады. Бұған хан риза болып, салық алынбайтынын, тату-тәтті көрші болатынын, бұл жарлықтың күші жойылмайтынын айтады. Жәнібек батырдың тек қол бастаған қолбасшы ғана емес, сөз бастар шешен, ел арасына тыныштық сыйлар елші екені де көрінеді. Бейбіт күнде де ел тізгінін ұстап, ел көшін бастаған Ер Жәнібек керейлерді бастап Алтай өңіріне қоныс аударады. Жұртқа жайлы, құтты қоныс іздеу мотиві барлық нұсқаларда кездеседі. Қай нұсқаны алып қарасақ та, Алтайға көшу жайы баяндалады. Алтай өңірінің тарихи әрі әлеуметтік маңызын ғалым ерекше айтып өтеді.
Ер Жәнібектің жырлардан белгілі болатын бір қыры - шешендік. Бұған жырларда молынан мысал келтіруге болады.Шешендік сөз - ақылға қозғау салып, ой түсіретін даналық сөз, тоқсан ауыз ссөздің тобықтай түйінін жеткізетін терең мағыналы түйінді сөз [18,16]. Осы анықтаманы келтіре отырып мақала авторы көптеген мысалдар ұсынады. Нағашысы Досымбектің ауылына барғанда, оның атағын естіп, сол елдің биі Табансары Жәнібекті шақырады. Жәнібек барғанда, би үйінің төрінде қозғалмай, менсінбей қарап отырып алады. Жәнібек кіріп келгенде: - "е, сен неме, кімнің баласысың?"- дейді. Жәнібек:"мен Бердәулеттің баласымын" - деп жауап береді. Сонда би:"ой, сен де бір Құдайдың құлы екенсің ғой, жаман Бердәулеттің ұлы екенсің ғой, шық үйден!"-деп ақырыпты. Сол кезде Жәнібек саспастан:"қазақ шақырған итін де басқа теппейді, тұрпайы мінезің бақыт әкелмейді, қолыңнан ештеңе келмес, кебеже қарын сары неме, еліңе би болып та жарытпассың" - деп шыға жөнеледі. Сонда ағат кеткенін түсінген би бекер соқтыққанын түсініп, "керейден де бір батыр шыққан екен-ау" деп риза болған екен[13,14]. Тағы бір сұрақ-жауап ретіндегі шешендік сөз "Байдалыға жауап" деп аталады. Бір келелі кеңесте Байдалы шешен Жәнібектен:"жерден ауыр не? Судан терең не, қу дүние деген не?"-деп сұраған екен. Жәнібек: жерден ауыр - ақыл, судан терең - оқу-білім, қу дүние деген күнде қызықтырып, қудырған қызыл түлкі емес пе?-деп жауап беріпті [13,14]. Мақала авторы бұл шешендік сөзді жақсы талдап көрсетеді.
Тектілік ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалар асыл қасиет. Бұған дәлел ретінде мына оқиға айтылады. Абайдың құрдасы Орымбек деген кісі: - "Абай, осы сен қайдан ақын боп тудың?" - Сонда Абай тұрып:"Әй, Орымбек ақындық, батырлық, шешендікті бірдей ұстаған Жәнібек нағашымнан дарыған да" - деп жауап беріпті. Жырларда Тіленші бимен сөз қағысу оқиғалары жиі кездесіп отырады. Бірде ханның ықыласына бөленген Жәнібек Абылайдың оң тізе жағында отырады. Мұны естіген Тіленші би : "етектен келіп, төсті алған бұ кім?"-дейді ақыра келіп. Сонда батырАбылай ханнан рұқсат алып: "мықты болсаң жауға шауып, халықты қорғап, ханға адал қызмет ет, сен кешегі күңнен туған бір бала едің, бүгін ордаға келіп, ханның жарлығына қарсы шығайын дедің бе?" -деп лайықты жауап береді.Ғалым Тіленші би мен Жәнібек батырдың бірнеше оқиғасын тілге тиек етіп, батырдың ұрымтал тұста ұтымды сөз таба алу қабілетін ашып көрсетеді. Бұдан білетініміз Жәнібек батырдың тек елді сыртқы жаудан ғана емес, ішкі даудан да қорғай білер сан қырлы екендігі. Сондықтан Ер Жәнібек нағыз ел қорғаны бола білген тұлға. Мақала авторы бұл шешендік сөздер елдік, ерлік, бірлік, кісілік, намыстылық төңірегінде өрбиді деп атап өтеді.
Қорытындылай келе, автор Ер Жәнібектің ерте жастан елі мен жерін қорғау жолында жауға қарсы аттанғаны, бұл жайында барлық жырда дәлел бар екенін жазады. Сондай-ақ тарихи жырдың басты сипаты саналатын адамның тарихта болуы екенін ескеріп, Жәнібек батырдың қатысқан шайқастардың болған жылдарын келтіреді. Жырдың қай нұсқасы болса да, шындықтан алшақ емес, шынайы өмірде болған оқиғаларды дәл жеткізе білген деген ой айтады.
Келесі бір зерттеу мақаласы жырдың текстологиясына арналған "Мәукеш Досбашұлы сақтаған Жәнібек батыр жырының текстологиясы" атты мақала. Мақала авторы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми қызметкері Н.Набиолла. Мұнда автор Ер Жәнібек батырға арналған сегіз жырдың бар екенін, соның бірі Мәукеш Досбашұлы сақтаған жыр екенін тілге тиек етеді. Бұл жыр ең алғаш 1980 жылы "Алтай аясы" журналында жарық көрген. 2006 жылы жарияланған нұсқада "қырғыз" сөзі "қалмақ" сөзіне ауыстырылып берілген екен. Мақала авторының топшылауынша, басып шығарушылар "Жәнібек батыр" жыры тек қазақ пен қалмақ шайқасы негізінде туған, ал жырлаушылар бұл тұста қате жіберген деген оймен "қырғыз" сөзін ауыстырған. "Екіншіден, жырды басушылар басқа нұсқаларда тек қазақ-қалмақ қақтығысы кездескендіктен соларды басшылыққа алған болуы керек" дейді автор. Дегенмен Абылай хан қол бастап барып Жетісу жерін қырғыз манаптарын азат еткені туралы тарихи деректер кездеседі. Сол себепті жырда қазақ-қырғыз арасындағы шайқастың жырлануы ағаттық емес [2,105] . Дәл осы 2006 жылғы басылымда Көбеш деген кісіні батырлардың бірі деп көрсеткен, шамасы Қотырақ батырдың немересі Көбеш батыр деп ойласа керек. Дегенмен жырда кездесетін Көбештің жасы Жәнібек батырдан едәуір үлкен, ал Қотырақтың немересі Көбеш Ер Жәнібектен жасы кіші болған. Автор осы нұсқа мен алғашқы нұсқаны салыстыра отырып, жыр мәтінін өз қалауымызша өзгерте беруге болмайды, себебі сөздің өзгеруі сөйлем мағынасының немесе берер әсерін бұзып алуы мүмкін деген ой айтады. Оған мысал ретінде алғашқы басылымда соғыста шошиды да, өледі ақыр деген тармақтың кейінгі жарияланымда онан соң шошиды да өледі ақыр деп берілуін келтіреді. Бұл өзгерту тармақтың әсерін әлсіретпесе, күшейтіп тұрған жоқ [2,107].Автор жыр мәтінін, соның ішінде ел аузынан жазылып алынған халық ауыз әдебиетін өзіндік көзқарасқа салып өзгеруге болмайтынын ескертеді.

2 "ЕР ЖӘНІБЕК " ЖЫРЫНДАҒЫ БАТЫР БЕЙНЕСІ
2.1 Ақыт Үлімжіұлының "Жәнібек батыр" жыры
Қазақ халқы талай тар жол, тайғақ кешуден өткеніне тарлан тарих куә. Алтай мен Атырау арасындағы ұшса қыранның қанаты талатын, шапса аттың тұяғы тозатын осынау ұлан-ғайыр атырапты ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап қалған заманында тұлпар мініп, ту алған батыр бабаларымыз еді. Олардың ерлік істері бүгінгі күнге таңғажайып аңызға айналып, таусылмас жыр-дастанға арқау болып жетіп отыр.Оны жеткізген көне көз қариялардан жастайынан осы аңыздарды, түрлі оқиғаларды құлағына құйып өскен, қазына кеуде ақындар, жыршыларымыз. Сол бабадан қалған бай мұраны келер ұрпаққа жеткізу, оның құндылығын, мәнін зерттеп-зерделеу, мұқият талдау біздің еншімізде. Қазақ эпикалық дәстүрінде нақты тарихи эпос 18-19ғасырлардан бастап пайда болған. Осы кезеңде жоңғар басқыншылығына қарсы күресті бейнелейтін, ежелгі жырдан айырмашылығы бар тарихи жыр туған. Бұл дәстүр Шығыс Түркістан қазақтарының арасында да жалғасын тауып, 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында қалыптасты[30,48]. Осындай жыр-дастандар легіне арқау болған тарихта өшпестей із қалдырған, Абылай хан заманында оң тізесін беріп ардақтаған, елі үшін етігімен қан кешкен, жерін жаудан, елін даудан қорғаған - Ер Жәнібек Бердәулетұлы. Заманында Абылайдың ақ туын қолға алып, үкілі найза толғанып, жауға қарсы атойлаған Керей Ер Жәнібектің халық арасында Ақыр Жәнбек деген де аты қалған.
Ер Жәнібекке арналған жыр-дастандардың ондаған нұсқасы бар. Алғашқы үлгілері 20ғасырдың басында әр түрлі аңыз-әңгімелерден жинақталып, хатқа түсірілгені белгілі. Олардың ішінде Ер Жәнібек ұрпағы Ыбырай Ботайұлының дастаны ерекше көзге түседі. Бұдан бөлек, Қытай Халық Республикасындағы Синь-Зянь аймағында жарық көретін "Мұра", "Шұғыла", "Алтай аясы" журналдарында, "Дастандар", "Шіңгіл ауданының қисса-дастандары", "Ер Жәнібек" жинақтарында жырдың басқа да нұсқалары кездеседі. Осы жыр-дастандардың ішінде көрнекті ақын, ағартушы Ақыт Үлімжіұлы жырлаған "Жәнібек батыр" жырын тілге тиек етіп, қал-қадерімізше талдауға тырысамыз. Біз сөз еткелі отырған Шыңжаң қазақтарының эпикалық дәстүрінің ерекшелігі 18 ғасырдың аяғынан бастап көне эпос дәстүрін емес, жаңаша эпос туғызып және оның тарихпен тығыз байланыста жырлануында. Яғни, бұл кезеңде туған жырлардың қиял-ғажайып элементтері азайып, шындықтың мол болуы бұрынғы дәстүрден алшақтап, нақтылыққа ден қойғанын көрсетеді [24,5].
Жырдың аяғында:
Дұға қыл мұны оқыған жамағаттар,
Алтай керей ақын Ақыт атым [1,506]
-деп автор өзін атап кетеді. Жырдың негізгі мазмұнына көшпес бұрын автормен танысып алғанымыз жөн болар.
Ақыт Үлімжіұлы - Алтай өңіріндегі Көктоғай ауданының Қайырты деген жерінде 1868 жылы дүниеге келген. Ер Жәнібек батырды жырға қосуы тегіннен тегін емес. Себебі Ақыт ақын өзі де Абақ Керейдің Молқы руынан шыққан. Ол жастайынан дін оқуын оқып, арабша, түрікше хат таниды. Жас баланың талабына орай оған Бұхара медресесінде оқытушы болған Махбубулла деген кісі жолығып, ұстаздық етеді. Кейін Ақыт осы ұстазын еске алып:
Ержетіп дамолладан алдым сабақ,
Ісмідүр Махбубұлла асыл талап.
Бұхардың ақсүйегі дәл өзінен,
Шығады демі сайын ғылым тарап, - деп жазған [7,32].
Бұл жырды Ақыт ақынның қай жылы жазылғаны белгісіз. Бірақ көзі тірісінде алғашқы баспа бетін көрген қисса-дастандарының арасында кездеспейді. Мұны ақынның ұлы Ғазез Ақытұлы: "... Аталғандардан басқа "Ер Жәнібек" , "Асан ата деп еді" , "Смағұлдың қиссасы" , т.б. бірқатар ұзын толғау-дастандары басылмай қалғаны аңғарылады" деп ескертеді[7,47].
Ақын туындысының беташарында:
Жазғаным, естігенім, аңыз болған,
Сонша жыл ел керейге маңыз болған [1,477] - дейді.
Ақыт жырын ел аузынан, көп жасаған ауызы дуалы қарттардан естігенін хатқа түсірген. Керей арасында көп айтылып, ұрпаққа үлгі боларлықтай аңызға айналған ерліктерді өшпес мұраға айналдыруды көздеген ақынның бұл дастанға ерекше дайындықпен кіріскені анық. Және:
Жазбадым мұның бәрін қазір мақтап,
Жазғаным тек біреуі тәуір нақтап [1,506]
-деген жолдардан Ақыт ақынның үлкен аңыздың бір парасын қысқаша баяндап өткенін, бұл жырын толықтырып жазбақ болғанын аңғара аламыз. Алайда бұл ойы сол кездегі сұрқия саясаттың кесірінен іске аспай қалды. Расымен дастанның соңғы шумақтарында Ер Жәнібектің ерліктері жайында өте ауқымды мәселелер қозғалған, тек таратып жазылмаған, бір шумақпен шектелген. Бұл жайларды алда өзге жыр-дастандармен, тарихи деректермен салыстыра, сәйкестіре отырып, түйінін шешіп, таратуға тырысамыз. Тарихи деректер деп отырғанымыз бекер емес. М.Әуезов: "Бұл жырлардың (тарихи жырлардың) бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да - анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар" - дейді [5,269]. Тарихи жырдың ерекшелігі тек шынайы өмірде болған тарихи тұлғалар мен тарихи оқиғаларға байланысты болғандығында ғана емес. Кез келген жанр қоғам өміріндегі эстетикалық-тарихи қажеттіліктен туындайды. Тарихи жыр жанры қазақтың ұлт болып ұйысып, ел болып етек-жеңін жинаған жаңа дәуірдің саяси-әлеуметтік, тарихи-қоғамдық бет-бейнесін көркем түрде айшықтап, бейнелеп беруі қажет еді. Бұл жанрда батырлық жырда кеңінен қолданылатын гипербола, яғни әсірелеу көп бола бермейді. Қазақтың көптеген тарихи жырлары 18 ғасырдың қиын-қыстау, аласапыран кезеңіндегі оқиғаларға арналған [9,332].
Ер Жәнібек тарихта болған адам және туындыдағы оқиғалар шын мәнінде болған. Тарихшы Құрбанғали Халид "Тарауих хамсасында": "Абылай хан кезінде қол бастағандар Қаракерей Қабанбай, Алтыбай батыр, керей Жәнібек батыр, қанжығалы Бөгенбай, бәсентиін Малайсары" [6,98]деп Ер Жәнібекті атап өтеді. Бұдан бөлек Үмбетей жыраудың "Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту" атты арыдан қозғап, Абылайдың бар ғұмырын еске алатын ұзақ толғауында:
"Аруағыңа болысқан,
Әділ билік қылысқан.
Қашпаған қанда ұрыстан
Керейде батыр Жәнібек,
Қаз дауысты Қазыбек..."[8,77] делінсе,
Абылай ханның ақылшысы Бұқар жыраудың "Ғалданменен ұрысып" атты жырында да:
"Ғалданмен ұрысып, жеті күндей жүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай, Керейде батыр Жәнібек..." [4,4]
-деп батырдың атын еске алады.
Жәди Шәкенұлы мынадай қытай деректерін келтіреді: "1759 жыл қазанның он алтысында Әбілфейіз бен Қабанбай батырдың Жәнібек және Едіге бастатқан сауда керуені Үрімжі қаласында 114 аттай сауда жасап келді". [2,84]
Бұл даланы тұлпар тұяғы дүбірлеткен, қиян-кескі шайқастар жүріп, жан-жақтан анталаған жау қарасы қара бұлттай қаптаған, аласапыран 18 ғасыр еді. Бұл жайлы жырда:
"Ол бұдан екі жүз жыл бұрын өткен,
Көз көрген ісім емес дәл қазір боп" [1,477] деп беріледі.
Тағы бір дерек Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің көптомдығының 8-томында: "Үш Жәнібек деп аталатын былай деп жазылған Үш Жәнібек болған. Бірі - Әз Жәнібек, екіншісі - Өр Жәнібек, үшіншісі - Қыз Жәнібек. Керейден шыққан Қыз Жәнібек. Орысқа бас ұрмаған. Керейді өзі бастап аудырған." [4,43 ] Мұндағы "Қыз Жәнібек" деп қате кеткен - "Ақыр Жәнібек" деп түсінуге болады. Араб жазуында "қыз" бен "ақыр" сөздері дұрыстап зер салмаған адамға бірдей болып көрінеді. Бұл жазбаны көшіріп жазғандар екеуін шатастырып алуы мұмкін. Қабанбайға қатысты деректердің барлығында "Ақыр Жәнібек" деп жазылғаны мәлім. Осыған орай бұл туындыны тарихи жыр деп атауға негіз бар.
Жыр басында Ер Жәнібектің ататегі жөнінде сөз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.