Терроризм: қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
М А 3 М Ұ Н Ы
Кіріспe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазіргі заманғы терроризімнің шығуы және оның мәні ... ... ... ... ... ... . ..6
1.1 Терроризм түсінігі және оның пайда болу себептері ... ..6
1.2 Терроризмнің психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Экетремизм және терроризм: түрлері, айырмашылығы ... .21
1.4 Орталық Азия және Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің
таралуы ... ..26
2 Терроризм қылмысымен күресудің жолдары мен әдістері ... ... ... ... ... ..34
2.1 Терроризммен күрестің әлемдік тәжірибесі ... ... 34
2.2 Терроризм тенденциясы және онымен күресу әдістері ... .43
2.3 Қазақстанда терроризм мен экстремизмге қарсы іс.әрекеттің механизмі
және қүқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланылған әдебиеттер ... .54
Кіріспe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазіргі заманғы терроризімнің шығуы және оның мәні ... ... ... ... ... ... . ..6
1.1 Терроризм түсінігі және оның пайда болу себептері ... ..6
1.2 Терроризмнің психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Экетремизм және терроризм: түрлері, айырмашылығы ... .21
1.4 Орталық Азия және Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің
таралуы ... ..26
2 Терроризм қылмысымен күресудің жолдары мен әдістері ... ... ... ... ... ..34
2.1 Терроризммен күрестің әлемдік тәжірибесі ... ... 34
2.2 Терроризм тенденциясы және онымен күресу әдістері ... .43
2.3 Қазақстанда терроризм мен экстремизмге қарсы іс.әрекеттің механизмі
және қүқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланылған әдебиеттер ... .54
Кіріспе
Таңдалған тақырыптың өзектілігі: Соңғы уақыттарда әлемнің түрлі елдерінде болып жатқан жан түршігерлік сан-қилы оқиғалар көп мемлекеттер үшін терроризмнің аса күрделі проблемаға айналып отырғандығын көрсетсе керек. Замана дерті саналатын осынау қоғамдық қауіпті көріністің кең етек алып, өрттей қаулап бара жатқаны мемлекетаралық және ішкі саяси, әлеуметтік -экономикалық, тарихи, үлттық, діни, тағы басқа факторлардың үлкен қайшылықтарға үрынуымен түсіндірілмек.
Осынау жағдайды ескере отырып, соңғы кездері әлемдік қауымдастықтар терроризмге қарсы күрес шараларын белсенді түрде үйымдастырып жүзеге асыруда.
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бәрі терроризмге тікелей душар болмағанын атап өткеніміз жөн. Бұл сөз жоқ, республика басшылығының реформа барысындағы салауатты саясатының жемісі болса керек. Алайда, егеменді Қазақтанның әлемдік қауымдастық елдер қатарына енуімен қатар террористік топтардың оған деген қызығушылығының пайда бола бастағаны да жасырын емес. Сонымен қатар дипломатиялық, коммерциялық, ғылыми-техникалық және гуманитарлық байланыстар да күн санап артып келеді. Көптеген мемлекеттер Қазақстанда өздерінің дипломатиялық, сауда, тағы басқа өкілеттерін ашуда. Олардың арасында террористік және экстремистік әрекеттерге үшыраған үйымдар да, азаматтар да бар (АҚШ, Израиль, Иран т.б.).
Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан елдеріндегі қанды оқиғалар экстремистік топтардың өз мұраттарына жету үшш ештеңеден тайынбайтындығын тағы да дәлелдеп бергендей. Демек, тап осындай ахуал кез-келген уақытта біздің елімізде де орын алуы мүмкін.
Диплом жұмысының маңыздылығы терроризмнің қазіргі кезде қауіпті құбылыс екендігін ашып көрсету арқылы оның қоғам өмірінің қауіпсіздігіне және конституциялық тәртіпке келтіретін зиянын анықтау. Терроризмнің қоғам өміріне үрей тудыру, бұл құбылыстың XXI ғасыр індеті екендігін дәлелдейді. Тақырыпты анықтай және деректерден нақты материалдарды таңдай отырып, біз терроризмнің мәнін ашып, оған сипаттама беруге тырыстық. Осыған қарап тақырыптың өзекті мәселелері туралы (терроризм түсінігі, оның психологиясы, тенденциясы, түрлері, күресу әдістері, оны құқықтық реттеу) түсінік беруге тырыстық. Атап өтілген осы дәлелдердің барлығы дипломдық тақырыбымыздың теориялық, ғылыми, практикалық маңыздылығын, сонымен қатар оның көкейкестілігін негіздеу үшін жеткілікті.
Терроризмнің түсінігін ашып көрсетіп, бұл құбылыстың шығу себебін талдау. Осының нәтижесінде терроризммен күресудің әдістері мен жолдарын сараптап, онымен күресудің механизмі мен стратегиясын ашып көрсету.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі: Зерттеудің басты міндетінің бірі терроризм құбылысын теориялық түрде зерттеп қана қоймай, бұл мәселені шешудің практикалық жағына да көңіл бөлу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында автор зањ ѓылымы саласындаѓы белгiлi ѓалымдардыњ – Ағыбаев А.Н., Паридинова А.Л., Кругликов Л.Л., Солопанов Ю., Шмелев В.О., Т.Ә.Бапанов., Осипов П.П., Кайыржанов Е., Морагулова И.Л., Алауханов Е.О., Бұғыбай Д. Б., Рахметов С.М., Оңғарбаев Е.Ә., Смағулов А.А., Наумов А.В., Кригер Г.А Малков В.П. жєне т.б. ѓалымдардыњ ењбектерiнде т±жырымдалѓан теориялыќ жєне тєжiрибелiк ±сыныстар мен ќорытындыларѓа арќа с‰йедi.
Терроризм ауыр қылмыстардың бір түріне жататын болғандықтан, оның табиғатын айқын білмей тұрып, онымен күресу тиімсіз әрі дұрыс бағыт бермейді. Сондықтан терроризмнің түсінігін терең зерттеп отырып, оның пайда болу себептері мен психологиясын анықтау міндетін шешуге тырыстық. Осы арқылы терроризммен күресудің әлемдік тәжірибесін қолдана отырып, біз оған қарсы іс-әрекеттің механизмін жасап, оны құқықтық реттеудің жолын қарастырдық.
Зерттеудің методологиялық негізі. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкес ғылыми - танымдық әдістер қолданылды: салыстырмалы-түсіндіру, ғылыми талдау, сараптау, сипаттау және публицистикалық. Мұның өзі авторға біржақты позиция мен догмалардан аралып, зерттеліп отырған мәселені сыни, объективтік тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Зерттеудің методологиялық негізін анықтағанда, қазіргі кезде ғылымда орын алып отырған зерттеудің ғылыми тәсілдерін - аналогия және эксктрополяцияны -басшылыққа алдық.
Қорғауға ұсынылған ережелер: Зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен маңыздылығына байланысты біз жаңа идеяларды ендіре отырып, оны қоғам өмірінің даму заңдылықтарымен сәйкестендіріп, негіздеуге тырыстық. Тақырыпты зерттеудің қиыншылығына қарамастан терроризмнің шығу себептерін, түрлерін, күресу әдістерін ғылыми түрде жан-жақты талдап, терроризм құбылысының мәнін ашуда ғылыми жүйелілікті қолдандық. Жұмыстың - ғылыми жаңалығы - бұрын соңды жөнді зерттелмеген терроризм психологиясы.
Бүгінгі таңда - бұл құбылыс Камикадзе-Шаһид түрінде етек алып отырғандықтан, біз осы мәселені жан-жақты зерттеуге тырыстық. Сондай - ақ тағы бір жаңалығы - жұмыста теория мен практиканың бір-бірімен ұштастырылуы.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының негізгі практикалық маңызы сол, оның ой-тұжырымдары, сарапталған мәліметтері жаңаша көзқарастық түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді деп және гтуденттердің өзінің білімдік қажеттігін одан әрі дамытады деп айта аламыз. Сондай-ақ, жұмыста көрсетілген бұл зұлымдыққа қарсы күрестің әдістерін іс жүзінде де мемлекет тарапынан қолдануға болады деп есептейміз.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының маңыздылығы, мақсаты мен міндеттері, методологиялық негізі дәйектелген. Мәселенің зерттелу деңгейі анықталып, дерек көздері сараланады. Еңбектің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы ашық көрсетіледі.
Жұмыстың «Қазіргі заманғы терроризмнің шығуы және оның мәні» деп аталатын бірінші тарауында терроризмге анықтама бере отырып, оның түсінігі ғылыми түрде талданылды. Жұмыста терроризмнің пайда болу себептерінің түрлі жақтары қарастырылып, террордың және терроризмнің психологиясына түсініктеме берілді. Тарауда экстремизм және терроризм туралы айта келіп, олардың түрлері мен айырмашылығына тоқтала отырып, Орталық Азияда және Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің таралу жолдары туралы айтылады. Бірінші тарау түгілімен теориялық мәселелерге арналса, екінші тарау «Терроризм қылмысымен күресудің жолдары мен әдістері» деп аталып, терроризм қылмысымен күресудің практикалық жолдарын ашып береді.
Қорытындыда жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдары жинақталған.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі: Соңғы уақыттарда әлемнің түрлі елдерінде болып жатқан жан түршігерлік сан-қилы оқиғалар көп мемлекеттер үшін терроризмнің аса күрделі проблемаға айналып отырғандығын көрсетсе керек. Замана дерті саналатын осынау қоғамдық қауіпті көріністің кең етек алып, өрттей қаулап бара жатқаны мемлекетаралық және ішкі саяси, әлеуметтік -экономикалық, тарихи, үлттық, діни, тағы басқа факторлардың үлкен қайшылықтарға үрынуымен түсіндірілмек.
Осынау жағдайды ескере отырып, соңғы кездері әлемдік қауымдастықтар терроризмге қарсы күрес шараларын белсенді түрде үйымдастырып жүзеге асыруда.
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бәрі терроризмге тікелей душар болмағанын атап өткеніміз жөн. Бұл сөз жоқ, республика басшылығының реформа барысындағы салауатты саясатының жемісі болса керек. Алайда, егеменді Қазақтанның әлемдік қауымдастық елдер қатарына енуімен қатар террористік топтардың оған деген қызығушылығының пайда бола бастағаны да жасырын емес. Сонымен қатар дипломатиялық, коммерциялық, ғылыми-техникалық және гуманитарлық байланыстар да күн санап артып келеді. Көптеген мемлекеттер Қазақстанда өздерінің дипломатиялық, сауда, тағы басқа өкілеттерін ашуда. Олардың арасында террористік және экстремистік әрекеттерге үшыраған үйымдар да, азаматтар да бар (АҚШ, Израиль, Иран т.б.).
Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан елдеріндегі қанды оқиғалар экстремистік топтардың өз мұраттарына жету үшш ештеңеден тайынбайтындығын тағы да дәлелдеп бергендей. Демек, тап осындай ахуал кез-келген уақытта біздің елімізде де орын алуы мүмкін.
Диплом жұмысының маңыздылығы терроризмнің қазіргі кезде қауіпті құбылыс екендігін ашып көрсету арқылы оның қоғам өмірінің қауіпсіздігіне және конституциялық тәртіпке келтіретін зиянын анықтау. Терроризмнің қоғам өміріне үрей тудыру, бұл құбылыстың XXI ғасыр індеті екендігін дәлелдейді. Тақырыпты анықтай және деректерден нақты материалдарды таңдай отырып, біз терроризмнің мәнін ашып, оған сипаттама беруге тырыстық. Осыған қарап тақырыптың өзекті мәселелері туралы (терроризм түсінігі, оның психологиясы, тенденциясы, түрлері, күресу әдістері, оны құқықтық реттеу) түсінік беруге тырыстық. Атап өтілген осы дәлелдердің барлығы дипломдық тақырыбымыздың теориялық, ғылыми, практикалық маңыздылығын, сонымен қатар оның көкейкестілігін негіздеу үшін жеткілікті.
Терроризмнің түсінігін ашып көрсетіп, бұл құбылыстың шығу себебін талдау. Осының нәтижесінде терроризммен күресудің әдістері мен жолдарын сараптап, онымен күресудің механизмі мен стратегиясын ашып көрсету.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі: Зерттеудің басты міндетінің бірі терроризм құбылысын теориялық түрде зерттеп қана қоймай, бұл мәселені шешудің практикалық жағына да көңіл бөлу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында автор зањ ѓылымы саласындаѓы белгiлi ѓалымдардыњ – Ағыбаев А.Н., Паридинова А.Л., Кругликов Л.Л., Солопанов Ю., Шмелев В.О., Т.Ә.Бапанов., Осипов П.П., Кайыржанов Е., Морагулова И.Л., Алауханов Е.О., Бұғыбай Д. Б., Рахметов С.М., Оңғарбаев Е.Ә., Смағулов А.А., Наумов А.В., Кригер Г.А Малков В.П. жєне т.б. ѓалымдардыњ ењбектерiнде т±жырымдалѓан теориялыќ жєне тєжiрибелiк ±сыныстар мен ќорытындыларѓа арќа с‰йедi.
Терроризм ауыр қылмыстардың бір түріне жататын болғандықтан, оның табиғатын айқын білмей тұрып, онымен күресу тиімсіз әрі дұрыс бағыт бермейді. Сондықтан терроризмнің түсінігін терең зерттеп отырып, оның пайда болу себептері мен психологиясын анықтау міндетін шешуге тырыстық. Осы арқылы терроризммен күресудің әлемдік тәжірибесін қолдана отырып, біз оған қарсы іс-әрекеттің механизмін жасап, оны құқықтық реттеудің жолын қарастырдық.
Зерттеудің методологиялық негізі. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкес ғылыми - танымдық әдістер қолданылды: салыстырмалы-түсіндіру, ғылыми талдау, сараптау, сипаттау және публицистикалық. Мұның өзі авторға біржақты позиция мен догмалардан аралып, зерттеліп отырған мәселені сыни, объективтік тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Зерттеудің методологиялық негізін анықтағанда, қазіргі кезде ғылымда орын алып отырған зерттеудің ғылыми тәсілдерін - аналогия және эксктрополяцияны -басшылыққа алдық.
Қорғауға ұсынылған ережелер: Зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен маңыздылығына байланысты біз жаңа идеяларды ендіре отырып, оны қоғам өмірінің даму заңдылықтарымен сәйкестендіріп, негіздеуге тырыстық. Тақырыпты зерттеудің қиыншылығына қарамастан терроризмнің шығу себептерін, түрлерін, күресу әдістерін ғылыми түрде жан-жақты талдап, терроризм құбылысының мәнін ашуда ғылыми жүйелілікті қолдандық. Жұмыстың - ғылыми жаңалығы - бұрын соңды жөнді зерттелмеген терроризм психологиясы.
Бүгінгі таңда - бұл құбылыс Камикадзе-Шаһид түрінде етек алып отырғандықтан, біз осы мәселені жан-жақты зерттеуге тырыстық. Сондай - ақ тағы бір жаңалығы - жұмыста теория мен практиканың бір-бірімен ұштастырылуы.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының негізгі практикалық маңызы сол, оның ой-тұжырымдары, сарапталған мәліметтері жаңаша көзқарастық түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді деп және гтуденттердің өзінің білімдік қажеттігін одан әрі дамытады деп айта аламыз. Сондай-ақ, жұмыста көрсетілген бұл зұлымдыққа қарсы күрестің әдістерін іс жүзінде де мемлекет тарапынан қолдануға болады деп есептейміз.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының маңыздылығы, мақсаты мен міндеттері, методологиялық негізі дәйектелген. Мәселенің зерттелу деңгейі анықталып, дерек көздері сараланады. Еңбектің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы ашық көрсетіледі.
Жұмыстың «Қазіргі заманғы терроризмнің шығуы және оның мәні» деп аталатын бірінші тарауында терроризмге анықтама бере отырып, оның түсінігі ғылыми түрде талданылды. Жұмыста терроризмнің пайда болу себептерінің түрлі жақтары қарастырылып, террордың және терроризмнің психологиясына түсініктеме берілді. Тарауда экстремизм және терроризм туралы айта келіп, олардың түрлері мен айырмашылығына тоқтала отырып, Орталық Азияда және Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің таралу жолдары туралы айтылады. Бірінші тарау түгілімен теориялық мәселелерге арналса, екінші тарау «Терроризм қылмысымен күресудің жолдары мен әдістері» деп аталып, терроризм қылмысымен күресудің практикалық жолдарын ашып береді.
Қорытындыда жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдары жинақталған.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Военный энциклопедический словарь. М., 1983 С. 736
2. Рихтер Э. Почему пропаганда открытого общества должна стать частью антитеррориетической политики в Средней Азии? Институт "Открытое общество", Нью-Иорк. 2001. М. С. 240
3. Ожегов СИ Словарь русского языка. М.1986,С 691.
4. Генри Эрнст. Против терроризма. М., 1981 С.108
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 16 шілде 1997ж Алматы, 2006 Юрист 2006- 141 б
6. ҚР «Терроризммен күресу туралы» Заңы. Алматы. 2002 4-5 бет
7. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: ерекше бөлім - Оқулық - Алматы: Жеті-Жарғы, 2000-520 бет
8. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекісне. Түсінік. – Алматы ЖШС “Издательство “Норма-К”, 2004. – 648-бет.
9. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы 2003. 430 бет
10. Хлобустов О.М., Федоров З.Г. Терроризм: реальность сегодняшнего состояния. М., 2000 С.73
11. Назаркин М.В. Криминологическая характеристка и предупрежедние терроризма. М., 1998. С.145
12. Васильев В.А. Психология терроризма. М., 2000 С. 172
13. Ляхов Е.Г., Попов А.В. Терроризм: национальный, региональный и международный контроль. Ростов Ротов-на-
Дону. 1999. С. 280
14. Лекарев С. Разведка мирового сообщества. Независимое военное обозрение. 37.2001.С.7.
15. Миникес С. Выступление в Постоянном совете ОБСЕ в Вене 20.12.2001. М. С. 458
16. Савинков Б. Воспоминания террориста.// Избранное. М., 1990. С.154
17. Словарь иностранных слов. М., 1989. С. 880
18. Емельянов В.П. Терроризм и преступления террористической направленности. Харьков. 1997.С.225
19. Лунев В.В. Терроризм: психологические корни и правовые оценки // Государство и право. 1995 N-4. c. 120
20. "Терроризм, сепаратизм және экстремизммен күрес туралы,, Шанхай
конвенциясы// Шанхай. 15 маусым 2001. 558 бет.
21. Авдеев Ю.И. Терроризм как социально- политическое явление //
Современный терроризм: состояние и перспективы М, 2000.С.459
22. Мартыненко Б.К. Теоретико-правовые вопросы политического терроризма. Ростов-на-Дону 1999. С.130
23. Жевлаков Э.Н. К вопросу о правовом регулировании и организации борьбы с терроризмом. М.2000.
24. Теэлор Френсис К. Терроризм: политика и контрмеры США. // Внешняя политика США. Т.6 № 3 С. 226
25. Эфиров С.А. Покушение на будущее. М., 1984. С. 35-39
26. Пластун В. Исламский терроризм. 1999-2000. Американская версия. СПб. С. 120
27. Назаркин М.В. Криминологическая характеристика и предупредение терроризма. М. 1998. С.248
28. Бояр-Созанович Т.С. Проблемы классификации современного терроризма. М., 1989. С.311
29. Уголовное право. Особ. часть./Под ред. Н.Ф.Кузнецовой, Ю.М.Такчевского, Г.Н.Борзенкова. М., 2003. С.410
30. Психологи о терроризме.Психологический журнал. Т.16, 1995 С.445.
31. Олынанский Д.В. Психология террора. М., 2002. С 182.
32. Замковой В.И., Ильчиков М.З. Терроризм - глобальная проблема современности. М., 1996. С. 251
33. Устинов В.В. Международный опыт борьбы с терроризмом. М., 2002. С. 225
34. Пиллар П.Инструменты борьбы с терроризмом // Внешняя политика США.т.6.
35. Резолюция ГАООН 49/60 от 9 декабря 1994 г. Декларация о мерах по ликвидации международного терроризма // Сборник правовых актов 1998. Вып. 10 С.133.
36. ҚР Конституциясы 30.08. 1995ж. Алматы: ТОО Телеу-2002, 40 бет
37. Ашимбаев М.С. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. Алматы. 2002. С. 137
38. Косиченко А.Г., Ашимбаев М.С. и др. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. Алматы 2002. С. 143.
39. Шерматова С. Исламский фактор в руках политических эпат // Ислам на постсоветском пространстве: взгляд изнутри.- М; АРТ-БИЗНЕС-ЦЕНТР. 2001. С.210
40. Лекаров С.Опыт британских диверсионно-террористических операций в периоды военных действий. М., 2001 С.37.
41. Гушер А.И. Проблемы терроризма на рубеже третьего тысячилетия новый эры
человечества. лу\т.іеггог.ш
42. Пауэлл К. Воспользоваться моментом // Внешняя политика США.т.5 С. 109
43. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. // Егеменді Қазақстан, 10. 12. 2002
44. Антонян. Ю.М. Терроризм. Криминологическое и уголовно-
правовые исследования. М, 1998.
45. Комментарий к УК РК под ред. Рогова И.И., Рахметова С.М. 1999.С. 680
1. Военный энциклопедический словарь. М., 1983 С. 736
2. Рихтер Э. Почему пропаганда открытого общества должна стать частью антитеррориетической политики в Средней Азии? Институт "Открытое общество", Нью-Иорк. 2001. М. С. 240
3. Ожегов СИ Словарь русского языка. М.1986,С 691.
4. Генри Эрнст. Против терроризма. М., 1981 С.108
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 16 шілде 1997ж Алматы, 2006 Юрист 2006- 141 б
6. ҚР «Терроризммен күресу туралы» Заңы. Алматы. 2002 4-5 бет
7. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: ерекше бөлім - Оқулық - Алматы: Жеті-Жарғы, 2000-520 бет
8. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекісне. Түсінік. – Алматы ЖШС “Издательство “Норма-К”, 2004. – 648-бет.
9. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы 2003. 430 бет
10. Хлобустов О.М., Федоров З.Г. Терроризм: реальность сегодняшнего состояния. М., 2000 С.73
11. Назаркин М.В. Криминологическая характеристка и предупрежедние терроризма. М., 1998. С.145
12. Васильев В.А. Психология терроризма. М., 2000 С. 172
13. Ляхов Е.Г., Попов А.В. Терроризм: национальный, региональный и международный контроль. Ростов Ротов-на-
Дону. 1999. С. 280
14. Лекарев С. Разведка мирового сообщества. Независимое военное обозрение. 37.2001.С.7.
15. Миникес С. Выступление в Постоянном совете ОБСЕ в Вене 20.12.2001. М. С. 458
16. Савинков Б. Воспоминания террориста.// Избранное. М., 1990. С.154
17. Словарь иностранных слов. М., 1989. С. 880
18. Емельянов В.П. Терроризм и преступления террористической направленности. Харьков. 1997.С.225
19. Лунев В.В. Терроризм: психологические корни и правовые оценки // Государство и право. 1995 N-4. c. 120
20. "Терроризм, сепаратизм және экстремизммен күрес туралы,, Шанхай
конвенциясы// Шанхай. 15 маусым 2001. 558 бет.
21. Авдеев Ю.И. Терроризм как социально- политическое явление //
Современный терроризм: состояние и перспективы М, 2000.С.459
22. Мартыненко Б.К. Теоретико-правовые вопросы политического терроризма. Ростов-на-Дону 1999. С.130
23. Жевлаков Э.Н. К вопросу о правовом регулировании и организации борьбы с терроризмом. М.2000.
24. Теэлор Френсис К. Терроризм: политика и контрмеры США. // Внешняя политика США. Т.6 № 3 С. 226
25. Эфиров С.А. Покушение на будущее. М., 1984. С. 35-39
26. Пластун В. Исламский терроризм. 1999-2000. Американская версия. СПб. С. 120
27. Назаркин М.В. Криминологическая характеристика и предупредение терроризма. М. 1998. С.248
28. Бояр-Созанович Т.С. Проблемы классификации современного терроризма. М., 1989. С.311
29. Уголовное право. Особ. часть./Под ред. Н.Ф.Кузнецовой, Ю.М.Такчевского, Г.Н.Борзенкова. М., 2003. С.410
30. Психологи о терроризме.Психологический журнал. Т.16, 1995 С.445.
31. Олынанский Д.В. Психология террора. М., 2002. С 182.
32. Замковой В.И., Ильчиков М.З. Терроризм - глобальная проблема современности. М., 1996. С. 251
33. Устинов В.В. Международный опыт борьбы с терроризмом. М., 2002. С. 225
34. Пиллар П.Инструменты борьбы с терроризмом // Внешняя политика США.т.6.
35. Резолюция ГАООН 49/60 от 9 декабря 1994 г. Декларация о мерах по ликвидации международного терроризма // Сборник правовых актов 1998. Вып. 10 С.133.
36. ҚР Конституциясы 30.08. 1995ж. Алматы: ТОО Телеу-2002, 40 бет
37. Ашимбаев М.С. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. Алматы. 2002. С. 137
38. Косиченко А.Г., Ашимбаев М.С. и др. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. Алматы 2002. С. 143.
39. Шерматова С. Исламский фактор в руках политических эпат // Ислам на постсоветском пространстве: взгляд изнутри.- М; АРТ-БИЗНЕС-ЦЕНТР. 2001. С.210
40. Лекаров С.Опыт британских диверсионно-террористических операций в периоды военных действий. М., 2001 С.37.
41. Гушер А.И. Проблемы терроризма на рубеже третьего тысячилетия новый эры
человечества. лу\т.іеггог.ш
42. Пауэлл К. Воспользоваться моментом // Внешняя политика США.т.5 С. 109
43. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. // Егеменді Қазақстан, 10. 12. 2002
44. Антонян. Ю.М. Терроризм. Криминологическое и уголовно-
правовые исследования. М, 1998.
45. Комментарий к УК РК под ред. Рогова И.И., Рахметова С.М. 1999.С. 680
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Терроризм: қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
М А 3 М Ұ Н Ы
Кіріспe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
1 Қазіргі заманғы терроризімнің шығуы және оның мәні ... ... ... ... ... ... . ..6
1.1 Терроризм түсінігі және оның пайда болу себептері ... ..6
1.2 Терроризмнің психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Экетремизм және терроризм: түрлері, айырмашылығы ... .21
1.4 Орталық Азия және Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің
таралуы ... ..26
2 Терроризм қылмысымен күресудің жолдары мен әдістері ... ... ... ... ... ..34
2.1 Терроризммен күрестің әлемдік тәжірибесі ... ... 34
2. Терроризм тенденциясы және онымен күресу әдістері ... .43
3. Қазақстанда терроризм мен экстремизмге қарсы іс-әрекеттің механизмі
және қүқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланылған әдебиеттер ... .54
Кіріспе
Таңдалған тақырыптың өзектілігі: Соңғы уақыттарда әлемнің түрлі
елдерінде болып жатқан жан түршігерлік сан-қилы оқиғалар көп мемлекеттер
үшін терроризмнің аса күрделі проблемаға айналып отырғандығын көрсетсе
керек. Замана дерті саналатын осынау қоғамдық қауіпті көріністің кең етек
алып, өрттей қаулап бара жатқаны мемлекетаралық және ішкі саяси, әлеуметтік
-экономикалық, тарихи, үлттық, діни, тағы басқа факторлардың үлкен
қайшылықтарға үрынуымен түсіндірілмек.
Осынау жағдайды ескере отырып, соңғы кездері әлемдік қауымдастықтар
терроризмге қарсы күрес шараларын белсенді түрде үйымдастырып жүзеге
асыруда.
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бәрі терроризмге тікелей душар болмағанын
атап өткеніміз жөн. Бұл сөз жоқ, республика басшылығының реформа
барысындағы салауатты саясатының жемісі болса керек. Алайда, егеменді
Қазақтанның әлемдік қауымдастық елдер қатарына енуімен қатар террористік
топтардың оған деген қызығушылығының пайда бола бастағаны да жасырын емес.
Сонымен қатар дипломатиялық, коммерциялық, ғылыми-техникалық және
гуманитарлық байланыстар да күн санап артып келеді. Көптеген мемлекеттер
Қазақстанда өздерінің дипломатиялық, сауда, тағы басқа өкілеттерін ашуда.
Олардың арасында террористік және экстремистік әрекеттерге үшыраған үйымдар
да, азаматтар да бар (АҚШ, Израиль, Иран т.б.).
Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан елдеріндегі қанды оқиғалар
экстремистік топтардың өз мұраттарына жету үшш ештеңеден тайынбайтындығын
тағы да дәлелдеп бергендей. Демек, тап осындай ахуал кез-келген уақытта
біздің елімізде де орын алуы мүмкін.
Диплом жұмысының маңыздылығы терроризмнің қазіргі кезде қауіпті құбылыс
екендігін ашып көрсету арқылы оның қоғам өмірінің қауіпсіздігіне және
конституциялық тәртіпке келтіретін зиянын анықтау. Терроризмнің қоғам
өміріне үрей тудыру, бұл құбылыстың XXI ғасыр індеті екендігін дәлелдейді.
Тақырыпты анықтай және деректерден нақты материалдарды таңдай отырып, біз
терроризмнің мәнін ашып, оған сипаттама беруге тырыстық. Осыған қарап
тақырыптың өзекті мәселелері туралы (терроризм түсінігі, оның психологиясы,
тенденциясы, түрлері, күресу әдістері, оны құқықтық реттеу) түсінік беруге
тырыстық. Атап өтілген осы дәлелдердің барлығы дипломдық тақырыбымыздың
теориялық, ғылыми, практикалық маңыздылығын, сонымен қатар оның
көкейкестілігін негіздеу үшін жеткілікті.
Терроризмнің түсінігін ашып көрсетіп, бұл құбылыстың шығу себебін
талдау. Осының нәтижесінде терроризммен күресудің әдістері мен жолдарын
сараптап, онымен күресудің механизмі мен стратегиясын ашып көрсету.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі: Зерттеудің басты міндетінің бірі
терроризм құбылысын теориялық түрде зерттеп қана қоймай, бұл мәселені
шешудің практикалық жағына да көңіл бөлу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында автор зањ ѓылымы саласындаѓы белгiлi
ѓалымдардыњ – Ағыбаев А.Н., Паридинова А.Л., Кругликов Л.Л., Солопанов Ю.,
Шмелев В.О., Т.Ә.Бапанов., Осипов П.П., Кайыржанов Е., Морагулова И.Л.,
Алауханов Е.О., Бұғыбай Д. Б., Рахметов С.М., Оңғарбаев Е.Ә., Смағулов
А.А., Наумов А.В., Кригер Г.А Малков В.П. жєне т.б. ѓалымдардыњ
ењбектерiнде т±жырымдалѓан теориялыќ жєне тєжiрибелiк ±сыныстар мен
ќорытындыларѓа арќа с‰йедi.
Терроризм ауыр қылмыстардың бір түріне жататын болғандықтан, оның
табиғатын айқын білмей тұрып, онымен күресу тиімсіз әрі дұрыс бағыт
бермейді. Сондықтан терроризмнің түсінігін терең зерттеп отырып, оның пайда
болу себептері мен психологиясын анықтау міндетін шешуге тырыстық. Осы
арқылы терроризммен күресудің әлемдік тәжірибесін қолдана отырып, біз оған
қарсы іс-әрекеттің механизмін жасап, оны құқықтық реттеудің жолын
қарастырдық.
Зерттеудің методологиялық негізі. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне
сәйкес ғылыми - танымдық әдістер қолданылды: салыстырмалы-түсіндіру, ғылыми
талдау, сараптау, сипаттау және публицистикалық. Мұның өзі авторға біржақты
позиция мен догмалардан аралып, зерттеліп отырған мәселені сыни,
объективтік тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Зерттеудің методологиялық
негізін анықтағанда, қазіргі кезде ғылымда орын алып отырған зерттеудің
ғылыми тәсілдерін - аналогия және эксктрополяцияны -басшылыққа алдық.
Қорғауға ұсынылған ережелер: Зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен
маңыздылығына байланысты біз жаңа идеяларды ендіре отырып, оны қоғам
өмірінің даму заңдылықтарымен сәйкестендіріп, негіздеуге тырыстық.
Тақырыпты зерттеудің қиыншылығына қарамастан терроризмнің шығу себептерін,
түрлерін, күресу әдістерін ғылыми түрде жан-жақты талдап, терроризм
құбылысының мәнін ашуда ғылыми жүйелілікті қолдандық. Жұмыстың - ғылыми
жаңалығы - бұрын соңды жөнді зерттелмеген терроризм психологиясы.
Бүгінгі таңда - бұл құбылыс Камикадзе-Шаһид түрінде етек алып
отырғандықтан, біз осы мәселені жан-жақты зерттеуге тырыстық. Сондай - ақ
тағы бір жаңалығы - жұмыста теория мен практиканың бір-бірімен
ұштастырылуы.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының негізгі практикалық
маңызы сол, оның ой-тұжырымдары, сарапталған мәліметтері жаңаша көзқарастық
түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді деп және гтуденттердің өзінің
білімдік қажеттігін одан әрі дамытады деп айта аламыз. Сондай-ақ, жұмыста
көрсетілген бұл зұлымдыққа қарсы күрестің әдістерін іс жүзінде де мемлекет
тарапынан қолдануға болады деп есептейміз.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде
зерттеу тақырыбының маңыздылығы, мақсаты мен міндеттері, методологиялық
негізі дәйектелген. Мәселенің зерттелу деңгейі анықталып, дерек көздері
сараланады. Еңбектің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы ашық
көрсетіледі.
Жұмыстың Қазіргі заманғы терроризмнің шығуы және оның мәні деп
аталатын бірінші тарауында терроризмге анықтама бере отырып, оның түсінігі
ғылыми түрде талданылды. Жұмыста терроризмнің пайда болу себептерінің түрлі
жақтары қарастырылып, террордың және терроризмнің психологиясына
түсініктеме берілді. Тарауда экстремизм және терроризм туралы айта келіп,
олардың түрлері мен айырмашылығына тоқтала отырып, Орталық Азияда және
Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің таралу жолдары туралы айтылады.
Бірінші тарау түгілімен теориялық мәселелерге арналса, екінші тарау
Терроризм қылмысымен күресудің жолдары мен әдістері деп аталып, терроризм
қылмысымен күресудің практикалық жолдарын ашып береді.
Қорытындыда жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдары жинақталған.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ТЕРРОРИЗІМНІҢ ШЫҒУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
1.1 Терроризм түсінігі және оның пайда болу себептері
XX ғасырдағы терроризм адамзат тарихында алғаш рет геосаяси, ішкісаяси,
ұлттық және идеологиялық мүлделерді қорғау мен оны ілгері бастыруда күшті
қарулардың біріне айналып отыр.
Терроризм - қазіргі заманда әр түрлі нысанда кеңінен таралған, алдын
ала болжануы қиын аса қауіпті құбылыс. Сондықтан терроризмді құбылыс
ретінде зерттеу өте қиын. Ең алдымен, бұл терроризм ұғымының жан-жақты
қабылданған ортақ түсінігі болмағандығымен тікелей байланысты. Терроризмде
сірә, барлығына келеңсіздік туғызатын жалғыз аспект бар, ол — күш көрсету.
Тіпті террордың идеологтары мен орындаушыларының өздері террордың күш
көрсету екендігімен келіседі. Бүкіл әлемдік адамзат тарихында адамдар күш
көрсетуді жиі пайдаланды және қазір де одан бас тартып отырған жоқ. Сонымен
"күш көрсету" дегеніміз қоғамдық қатынастардың жаңа формасы да, өзіндік
ерекшелігі бар "жаңа әлемдік тәртіптің" де, қазіргі заманғы мәселелерді
шешудің де ерекше түрі емес. Күш көрсетуге сүйенетін террор негізінде
ешқандай жаңалық әкелмейді. Оның террор ішіндегі басқа элементтерден
өзгешелігі, террордың күш көрсетуді мақсатқа жетудің жалғыз жолы ретінде
таңдап алуы болып табылады.
Терроризмнің ең қысқа және айқын анықтамасының бірі: "терроризм
дегеніміз саяси мақсаттағы дәлелді күш көрсету"[1] -дей отырып, күш көрсету
терроризмдегі басты орындардың біріне қойылады. XIX ғ өзінде - ақ террор
идеологтары (Бланки, Мост, Гейнцен, Бакунин) күш көрсетуді адамзаттың
неғұрлым әділетті әлеуметтік құрылымға "жылжуының " қажетті нысаны-деп
саналады. Сонымен, жер бетінде неліктен әділеттілік орнату ісінде күш
көрсетудің айтарлықтай маңызы бар деген пікір орын алып келеді. Дегенмен
бұл идеяның түп тамыры тереңде жатқан болуы керек. Сондықтан бар мәселе
заңды қоғамның да, терроризмнің де әділеттілікті қалай түсінуінде жатқан
сияқты. Егер жалғыз адам немесе адамдар тобы қоғамды өзгертуге бағытталған
белсенді әрекеттерін әділетті деуге құқықты болса, онда олардың пікірі
бойынша жүзеге асырылатын террор өзін-өзі ақтайды. Бұл терроризмнің аса
маңызды шегі болып табылады.
Соғыс саясаттың жалғасы болып табылса, сондай-ақ террор да қоғамды
экстремалды, бірақ заңды құралдар арқылы, қайта құрудың формасы болып
табылады
Қазіргі кездегі терроризмнің негізгі қозғаушы күші осы заманның әралуан
шешілмеген мәселелері болып табылады. Әр түрлі елдердің дамуы арасындағы
айырмашылық, дамушы елдердің дамыған елдерге қарағанда тұрмыс жағдайларының
нашарлығы, кедейлік, жұмыссыздық, сыбайлас жемқорлық, сауатсыздық, дамушы
елдердің жоғарғы билік өкілдерінің кез-келген жолмен билікті сақтап қалуға
ұмтылуы — осының барлығы ақырында терроризмнің туындауы үшін қолайлы жағдай
жасайды. Бұл туралы "Орталық Еуразия" жобасының директоры Э.Рихтер
"терроризм теңсіздік, әділетсіздік пен қуғындау орын алған жабық қоғамдарда
өркендейді"[2] деп көрсетеді. Алайда, терроризмді әлеуметтік-экономикалық
факторлармен ақтауға болмайды.
"Көбінесе террористер экономикалық сәтсіздіктерге, саяси қуғын мен
әлеуметтік теңсіздікке өздерінің қанды акцияларын ақтайтын жағдай ретінде
оларға сілтеме жасайды. Әрине бұл жағдайлар барлығына белгілі. Алайда олар
бейбіт адамдарға қатысты жасалатын тікелей және психологиялық күш көрсету
актілерін ақтай алмайды"[3]
Әлемнің түрлі елдеріндегі террористік әрекеттерге жасалған талдау оның
көп түрлі және көп қырлы құбылыс екендігін дәлелдейді. Халықаралық құқықта
да, терроризм ұғымының нақты және ортақ анықтамасының болмауы да осыған
байланысты. Сондықтан терроризмнің мәнін түсіну үшін оған түсініктемелік
жұмыс жүргізейік. Терроризм ұғымы "террор", "террористік акт"
түсініктерімен тығыз байланысты."Террор"- (Terror)- латын тілінен
аударғанда, "қорқыныш, үрей" деген мағынаны білдіреді. Құқықтық ортада
"террорризм" ұғымының кеңінен таралған немесе дәлме — дәл анықтамасы жоқ.
Сондықтан бұл ұғымды түсіну үшін анықтамалық әдебиетке жүгінейік. Мысалы,
С.И.Ожеговтың орыс тілі сөздігінде: "террор-саяси қарсыластарды күш жұмсау
арқылы жою, тіпті өлімге бұйыруға дейін бару" деп көрсете отырып,
"террорлауды – террормен, күш көрсетумен қорқыту, террорист - жеке
террорлық актіге қатысушы немесе қолдаушы"[4] деп анықтайды. Бұл жерде
терроризм жеке түрде көрсетіліп отыр, бірақ террор бұқаралық сипатта да
болады. Сондықтан бұл анықтама терроризмге тұтастай түсінік бере алмайды.
Бұл жағдайда біз тағы бір -шетел сөздерінің сөздігін алып қарастырамыз.
Онда: "террор-күш көрсету шаралары арқылы саяси қарсыластарды басу, қорқыту
саясаты"[5] - делінген. Бұл жердегі "қарсыластарды" деген сөз террордың
бұқаралық сипат алғанын көрсетеді.
Ал, террор туралы анықтаманы "әскери энциклопедиялық сөздікте" өте
қатаң түрде келтіреді. Онда былай делінген: "террор-саяси немесе таптық
қарсыластарды күш көрсетудің барлық құралдарымен қорқыту тіпті адамдарды
жоюға дейінгі әрекетке бару".[1] Бірақ мұның барлығы локальды түрде
көрінеді, себебі саяси қарсыластар барлық уақытта белгілі бір шеңберде өмір
сүреді. Мысалы, мемлекеттік, биліктік парламенттік, ресми құрылымдар мен
институттік шеңберлерде. Сондықтан XX ғ. соңы мен XXI ғ басындағы бұқаралық
сипат алып отырған террорға бұл анықтама әлі де болса сәйкес келмейді.
Сонымен, өмірде кездесетін террор мен терроризмнің әртүрлі
анықтамаларын салыстыру арқылы талдау жасаған кезде, біздің түсінетініміз,
жоғарыда көрсетілген түсініктердің бір-бірінен алшақтығы мен айырмашылығы
және олардың қазіргі уақытқа сай келмейтінін байқауға болады. Сонымен қатар
"террор" мен "террористік акт", " террор" мен " терроризм" және тағы басқа
түсініктердің ара қатынастылығының жоқтығы да көзге көрінеді.Осыдан келіп
бұл сөздердің мағналық шатасуы келіп шығады, себебі "террор" деген
түсінікке әртүрлі мазмұн араласып кетіп отыр. Мысалы, террор әдіс ретінде
ерекше, біртұтас құбылыс — терроризммен шатастырылып отыр. Сондай-ақ,
террорды күшейту әдістерімен орындалатын саясатпен де шатастырады.
Сонымен, терроризм түсінігін сараптай келе, нақты анықтама Қазақстан
Респуликасының "Терроризммен күресу туралы" Заңында көрсетіліп отыр деген
тұжырымға келуге болады. Бұл Заңда:" Сонымен, терроризм түсінігін сараптай
келе, нақты анықтама Қазақстан Респуликасының "Терроризммен күресу туралы"
заңында көрсетіліп отыр деген тұжырымға келуге болады.
Бұл заңда: Терроризм-мемлекеттің қауіпсіздігін бұзу, мемлекеттік
органдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалатын қылмыстық іс-
әрекет. Мұндай іс-әрекеттерге-стратегиялық және өмірлік маңызы бар
обьектілерді, мемлекеттің коммуникациясын, халықты қамтамасыз ету жүйесін,
мүлікті және басқа да материалдық обьектілерді жою немесе жоямын деп
қорқыту, мемлекеттік немесе қоғамдық қайраткердің өміріне қастандық жасау,
шетел мемлекетінің өкіліне немесе халықаралық ұйымның қызметкеріне шабуыл
жасау, жеке тұлғаларға қатысты күш көрсету немесе күш көрсетемін деп
қорқыту, тұлғаларға қатысты күш көрсету немесе күш көрсетемін деп қорқыту,
тұлғаларды кепілге немесе басып алу жатқызылады[6].
Терроризмнің мәнін түсіну үшін, бірінші, оның элементтеріне тоқталайық;
-Террористік акт
-Террористік акция.
-Террористік қызмет.
-Террорист.
-Террористік әдіс және құрал.
-Террористік ұйым.
Террористік акт терроризмнің басты және негізгі элементі болып
табылады. Террористік актісіз терроризм де болмайды.
Террористік акт — терроризм мақсатына жету үшін әдейі жасалынатын іс
әрекет. Мұндай әрекеттерге жарылыс және ұшақтарды айдап әкету, өндіріс
орындарында диверсия ұйымдастыру, жасау, кепілге алу, тағы басқа әрекеттер
жатады. Террористік актілердің өзі шын мәнінде ресми мәлімдеген
мақсаттарына жете алмайды. Көп жағдайда бұл тек террористердің өздерінің
талаптары мен мүмкіндіктерін көрсету үшін жасау болып табылады. Террористік
актілерден кейін көп жағдайда оның ұйымдастырушылары мен орындаушылары
көпшілік алдында оны орындағаны үшін жауапкершілікті мойнына алады.
Сондықтан басты мақсаттарына жетпесе де, олар аралық мақсатқа жетеді.
Террористік акция — ол терроризмнің мақсатына жетуге және террористік
сипаттағы қылмыстарды жасауға бағытталған іс-әрекеттер жиынтығы.
Терроризмнің орталық элементі - ол террористік қызмет. Бұл туралы
Қазақстан Республикасының Терроризммен күресу туралы Заңында нақты
анықтама берілген: Террористік қызмет — террористік сипатгағы қылмыс
жасауға бағытталған әрекет[6].
Ол төмендегі әрекеттерді қамтиды: терроризм идеологиясын тарату,
террористік акцияларды ұйымдастыру, жоспарлау, дайындау және жасау,
террористік акцияларды өткізуге арандату, террористік мақсатта күш
көрсетуге шақыру, террористік акцияларды жасау мақсатында қылмыстық ұйымдар
немесе заңсыз әскериленген құрылымдарды ұйымдастыру, террористер мен
террористік ұйымдарды қаржыландыру, террористер құрамына тарту.
Террорист — бұл террористік қызметті және терактіні жүзеге асыратын
тұлға. Террористер бастамашылар (инициатор), ұйымдастырушылар және
орындаушылар болып бөлінеді.
Террористік әдіс — бұл террористік актіні жүзеге асыратын әдістер.
Мұндай әдістер әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, кейбір террористік ұйымдар
саяси тұлғалардың өміріне қастандық жасаса (Испаниялық ЭТА), ал
кейбіреулері жарылыс жасауы мүмкін.
Террористік ұйым — ол террористік акцияларды жасау үшін екі немесе одан
да көп тұлғалардың тұрақты түрге бірігуі. Мысалы, терроризмнің субъектісі
жеке тұлға (фанатик-экстремист), ал арнаулы террористік ұйымдар (Аль-
Каида, Хамас, Исламдық Джихад) және тіпті көптеген мемлекеттер (кейбір
Ислам елдері, тәлиптер режиміндегі Ауғаныстан) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген терроризм элементері бір — бірімен тығыз
байланысты. Мына жағдай соны дәлелдейді: егер террорист болмаса, онда
террористік акті де болмайды, ал террористік акті болмаса, онда терроризм
де болмайды[7].
Террористік актілердің өзі шын мәнінде ресми мәлімдеген мақсаттарына
жете алмайды. Көп жағдайда бұл тек террористер өздерінің талаптары мен
мүмкіндіктерін көрсету үшін жасау болып табылады. Террористік актілерден
кейін көп жағдайда оның ұйымдастырушылары мен орындаушылары көпшілік
алдында оны орындағаны үшін жауапкершілікті мойнына алады және сол
терактіні не үшін орындағанын, сонымен қатар кей жағдайда ол актілерді
тоқтату шарттарын жариялайды. Сондықтан басты мақсаттарына жетпесе де, олар
аралық мақсатқа жетеді: әлгі ұйым белгілі және беделді болып есептеледі, ол
туралы айтылып, онымен есептесетін болады. Дәл осындай "жарнамалық"
логикамен қазіргі террористер өздеріне, тіпті ол әрекетті жасамаса да, тез
жауапкершілікті алуға асығады. Мысалы, шешен террористі С.Радуев.
2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі АҚШ-қа террористік шабуыл терроризм
туралы кәдімгі көзқарасты мүлде өзгертті. Осы жағдай XXI ғасырдың басында
нағыз бұқаралық сипат алып, осының нәтижесінде адамзат бірте — бірте
локальді терроризмге көндіге бастады. Тіпті Ирландиядағы, Испаниядағы,
Израильдегі және Палестинадағы ондаған жылдарға созылған терроризм осы
елдер мен аймақтардың локальді мәселелері ретінде қаралады. Қазіргі әлем
үшін басты фактісі болып, жоғарыда айтылған локальді жөргектен өсіп шыққан
терроризмнің халықаралық сипаты мойындалды. Басты қажеттілік осы феноменді
тез арада түсіну болса, басты проблема күнделікті өмірден терроризмді
шеттету мүмкіндігі болып табылады.Сонымен қатар террористік актінің келесі
белгілері болады.
Зорлық - зомбылықтың ең дөрекі нысандарын қолдану немесе қолдану қаупімен
қорқыту;
Террористік актінің мақсаты оның нәтижесінде туындайтын құрбандықтар мен
қиратулар шегіне асып түседі.
Террористік актінің мақсатына оның тікелей құрбандары болып табылмайтын
тұлғаларға психологиялық жолмен әсер ету арқылы қол жеткізіледі.
Терроризм құрбандары олардың нақты маңызына қарай емес, символикалық мәніне
қарай таңдалады.
Террористік актіні мынандай жағдайларда халықаралық сипаттағы қылмыс
деп дәрежелеуге болады, егер[8]:
Террорист және террористік акті нәтижесінде зардап шегетін тұлға бір немесе
әр түрлі мемлекеттердің азаматтары болса, алайда қылмыс аталған мемлекеттің
аумағынан тыс жерде жасалса;
Террористік акт халықаралық қорғау аясындағы тұлғаларға қарсы бағытталған
болса;
3)Террористік акт бір мемлекеттің аумағында дайындалып, басқа
мемлекеттің аумағында жүзеге асырылса;
4) Бір мемлекеттің аумағында террористік актіні жүзеге асырған
террорист басқа мемлекеттің аумағында жасырынса және оны ұстап беру туралы
мәселе қойылса; Қазіргі біздің заманымызда терроризмнің сипаттамасы үзбей
күрделеніп, олардың әдістері тез арада жетілуде. Террористік актілерден
антигуманистік принциптері тез күшейіп, бұл бір жағынан бұқаралық сипатта
болса, екінші жағынан осының нәтижесінде қатыгездікке ие болып отыр.
Исламдық фанат - шахидтердің АҚШ-қа қарсы 2001 жылдың 11-ші қыркүйегіндегі
террористік актілері мынаны көрсетті: терроризм әлемдік масштабтағы
ұйымдасқан күшке айналып, өзінің құрбандарының масштабы бойынша ол тұрақты
соғыс әрекетінің деңгейіне жетіп отыр. Сонымен, терроризм түсінігін Елбасы
Н.Ә. Назарбаевтың мына сөздерімен қорытындылауға болады:
"Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш
көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм көзқарастар мен идеялардың
емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара басының қамын күйттемейді. Ол
өзінен-өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды, алайда, қызмет көрсетудің бір
түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен сұранысқа ие"[9].
Терроризмнің қайнар көзі мен себептерін білу террористік бағыттағы
қылмыстарды тергеуге және оның алдын-алуға немесе жоюға көмектеседі. Қ.Р-
ның "Терроризммен күресу туралы" Заңында террористік қызметтің себебі мен
жағдайын анықтау және жою, терроризммен күресудің негізгі мақсаты деп
көрсетілуі кездейсоқ емес.
Әлемдік ғылымда терроризмнің пайда болуы табиғатына әсер ететін екі жол
бар:[10]
Биологиялық жол - адамдардың күш көрсетушілік мәні, яғни
адамдардың басқа адамның мүлделеріне қауіп төндіруі;
Әлеуметтік жол - әлеуметтік қарама-қайшылықтың шығуы.
Бірақ бұл жерде бұған қарсы мынадай мысалды келтіруге болады:
терроризм тұрақты қоғамдарда автономды түрде әрекет етеді.
Мысалы, Испаниядағы сепаратистік ұйым Эта, Жапониядағы Ревалюциялық
Қызыл Армия. Терроризмнің маңына қалың бұқараны біріктіретін масштабты
идеяның бар болуы, оларға қажетті заңдылықты әкелетін сияқты. Заңдылықты
жұртқа көз - қылып, олар өзінің халқын азат етумен бақытты етеміз деп,
шетелдерде өздерін жақсы жағынан көрсеткісі келеді.
О.М.Хлобустов және З.Г.Федеровтың ойы бойынша терроризмнің пайда
болуына жалпы қылмыстың өсуі әсер етеді дейді [10].
М.В.Назаркин терроризмнің базалық себептеріне әлеуметтік шиеленістерді
жатқызады [11] .
В. Л. Васильев терроризмнің шығуының феномені мен дамуын былай
қарастырып: "көптеген тарихи, этнопсихологиялық, саяси және басқа
факторлардың өзара әрекет етуінің нәтижесі" [12].
В.Малисон мен С. Малисон "Терроризмнің көптеген себептері негізгі
әділстсіздіктер мен кәдімгі адам құқығын таптауда жатыр" деп есептейді.
Халықаралық терроризмнің түбірлі себептерін 1979 жылғы халықаралық
терроризм туралы арнайы комитет былай деп көрсетті. "Неоколониализм,
расизм, агрессия саясаты, шетелдік оккупация және оның салдарлары:
әділетсіздік, теңсіздік, қүлдық қанау, қысым" [13].
Жоғарыда көрсетілген барлық зерттеушілердің айтуы бойынша әлеуметтік
қарама-қайшылықтардың комплексі шын мәнінде барлық әлеуметтік
шиеленістердің негізі мен алғашқы себебі болып келеді. Бірақ бұл
терроризмнің ерекшелігін ескере бермейді. Қалыптасқан жағдайда жасалған
талдау қазіргі заманғы терроризмнің саяси-діни бағытга екенін көрсетеді.
Олардың пайда болу негізіне бірқатар мемлекетаралық және мемлекеттік ішкі
саяси, әлеуметтік, экономикалық, тарихи-аумақтық, ұлттық, діни және басқа
да сипаттағы шиеленіс тудырушы факторлар жатады. Бұл түрғыда неғұрлым үлкен
қауіпті террорды өздерінің мақсаттарына жетудің әдісі ретінде пайдаланатын
ислам фундаменталистерінің экстремистік акциялары мен ұмтылыстары
төндіреді. Сөйтіп, терроризмнің пайда болуына келесі факторлар әсер етеді:
мемлекетте экономикалық дағдарыстың болуы;
саяси жағдайдың тұрақсыздығы;
билік органдары, құқық органдары және сот органдарының әлсіздігі;
мемлекетте ұлтшылдық, шовинистік, экстремистік, сепаратистік
көзқарастардың өсуі;
коррутщияның кең таралуы;
арнайы қызметтің кәсіби деңгейінің төмендігі;
этникалық жағдайдың нашарлығы;
қару-жарақ, жарылыс заттарының алу жеңілдігі;
миграциялық бақылаудың төмендігі;
елде саяси партиялардың және ұйымдардың билікке таласуы;
геосаяси факторлар және т.б.
этникалық, діни идеологиялық шиеленістердің пайда болуы;
өмір сүру деңгейінің төмендеуі, психологиялық дискомфорт
жағдайы, әлеуметтік қорғалмағандық, тұрмыс тауқыметінің шиеленісуі;
мемлекет пен оның институттарының жалпы құрылымдық
дағдарысы;
тарихи, мәдени, құқықтық, гуманистік құндылықтардың
жойылуы;
биліктің беделінің құлауы, заңның және оған сенімнің
төмендеуі;
мемлекетке шетелдік террористердің, діни, ұлтшыл - радикалдық
және т.б. ұйымдардың, басқа мемлекеттің қызығушылықтарының тууы;
Дегенмен жинақтап айту қажет болса, онда ілгері заңдылықты елемей өтуге
болмайды. Түпкі себеп дамудың теңсіздігінде жатыр, мұның өзі әр түрлі
мәдени жүйелерде қатал үн қату қарсылығын тудырып, оны террорист терең бір
агрессивті түрде арсыздықпен пайдаланып отыр. Бүгінгі таңда бұл зандылықты
бажайламау-болашақтың іргесіне баяу жарылатын мина көму деген сөз [14].
П.Уилконсонның пікірі бойынша, терроризмнің бір себебі діни және
идеологиялық шиеленісте жатыр дейді. Бұған қарсы Н.Ә.Назарбаев былай дейді:
"Террорризмнің түп тамыры белгілі-бір дінде жатыр дейтін мәлімдеменің
ешқандай сын көтермейтініне қарапайым дәлел-терроризм белгілі-бір
идеологияны пайдалана алатын құрал болып табылады. Бұлай болмаған жағдайда
да біз террористік бейімділігі тұрғысынан тек исламды ғана емес,
католицизмді де айыптауға тиіспіз, себебі, мысалға алғанда, Солтүстік
Ирландиядағы жіктелудің бір ұшығы дінмен де астасып жатыр.
Бұқаралық формада қазіргі кездегі терроризмді тікелей "ислам
факторымен" байланыстырады. Адамзатты құтқарушы дін ретінде есептелетін
ислам, күш көрсетуді қолданбайтын дін болып есептеледі. Сондықтан ислам
терроризмнің себебі бола алмайды.
Оны менің ойымша былай түсіндіруге болады: Ислам өзінің алғашқы шыққан
кезінде, оны тарату үшін әскери экспанция қажет болды. Міне, осы кезде бұл
дүниежүзілік діннің бейбіт мәні бұрмаланды. Сондықтан бұл кезеңде ислам
тарихында фундаментализмнің агрессивті қанаты басым болғандықтан қазіргі
терроризмнің негізін исламнан іздеушілерге "жол ашық" болу себебі де
осыдан. Бұл мәселені терең және обьективті түрде зерттеу қажет сияқты, оның
екі ұштылығын саудаға салып, әдейі пайдалануға болмайды Сондықтан мен
Елбасы айтқан пікірге қосыламын. Себебі, исламды немесе христиан дінін
саяси арандатушылық мақсатында қолдануға болмайды.
Бұған дәлел ретінде мына мысалды келтіруге болады: 56 мүшеден тұратын
мұсылман мемлекеттерінің ұйымы-Ислам Конференциясы Ұйымы-2001жылы 11
қыркүйекте болған варварлық терактіні қатаң түрде айыптап, исламның
ешқандай да терроризмді қолдамағанын мәлімдеді. Ислам бір жағдайда ғана
терроризмнің шығу себебі болу мүмкін, егер соның негізінде Халифатты
құратын болса [14] . Сонымен қатар терроризмнің өмір сүруіне қажетті 2
фактор бар.
Біріншіден, мемлекеттің қауіпсіздік жүйесінде бір қатар кемшіліктердің
болуы. Бұл құқықтық базаның жетілмеуіне байланысты болуы мүмкін және
бірыңғай контртеррорлық саясаттың жоқ болуы; қаржылық, шекаралық,
миграциялық және басқа да бақылау жүйелерінің тиімсіздігі; құқық қорғау
органдары мен барлау органдарының жұмыстарының нашар болуы, билік
басындағылардың шиеленісті оның шығу сатысында шешуге қабілетсіздігі немесе
басқа да себептерге байланысты ықылас білдірмеуі болып табылады.
Екіншіден, әскери потенциалдық біршама ашықтығы, яғни бірінші- адамдар
ресурсы: жалдамалылар, кәсіби кісі өлтірушілер мен әскери мамандар; екінші
— кәдімгі қару — жарақ және қарудың жаңа түрлері, жаттығу лагерьлерін құру
мүмкіндіктері.
Терроризмге жауаптың варианттарын анықтағанда адамдардың терроризмге
әртүрлі себептермен баратынын есте сақтауымыз керек. Сондықтан көрегендік
саясат осы себептердің барлығын назарында ұстап, соған қарсы шаралар
қолдануы керек. Бірақ ешқандай да себептер терроризмді ақтамайды.
1.2 Терроризм психологиясы
Терроризм адамдар үшін мәселелерді шешу құралына айналып барады. Оның
ұлттық шекаралардан шығып халықаралық сипатқа ие болуы әлем халқына,
мемлекет аралық бейбітшілік пен ынтымақтастыққа деген қаупін күшейте түсті,
сондықтан бұл мәселе жан-жақты және объективті зерттеуді қажет етеді.
Психологиялық тұрғыдан террор үрейді (страх) және қорқынышты (ужас)
тудырады. Қорқыныш бұл максималды дәрежедегі бастан өткізілетін үрей.
Қорқыныш эмоциясы үрейден күштірек болады. Үрей бұл тұлғаның биологиялық
және әлеуметтік өмір сүруіне қауіп төндіргенде пайда болатын эмоция. Адам
үрейді әр түрлі жағдайда өз басынан кешіруі мүмкін. Үрей адамның
тыныштығына немесе қауіпсіздігіне қауіп төндіргенде пайда болады. Сонымен
террор психологиялық тұрғыдан қарағанда, белгілі-бір іс әрекеттің (теракт)
нәтижесінде пайда болатын үрей немесе қорқыныш болып табылады. Террорлық
актінің мақсаты қоғамды дүр сілкіндіру және эмоциясын туғызу, яғни халық
санасында сенімсіздік тудыру. Бұл халықтың құқық қорғау органдарына және
билік органдарына деген сенімсіздігі арқылы білінеді.
Терроризмнің психологиялық түсінігі - бұл өзінің идеологиялық негізі
бар және өзінің қажеттіліктері мен мүлделерін террор арқылы жүзеге асыратын
ерекше жағдайдағы қызмет болып табылады. Террорлық әрекет әлеуметтік және
саяси іс әрекеттің қаруы болып келді және болады. Терроризм — бұл күш
қолдану арқылы адамдарды қорқыту. Күш қолдану немесе күш қолдану қаупі
болмаса, онда психологиялық террор да жоқ. Күш қолданудың әртүрлісі болады:
тәндік жою, саяси, әлеуметтік, экономикалық, ақпараттық және тағы басқа.
Терроризм күрестің спецификалық құралы ретінде өзіне әрқашан біркелкі
емес көзқарас туғызады. Әлсіздердің қаруы бола отырып терроризм белгілі-бір
қолдаушыларға ие болып отыр. Сондықтан террористердің қатары көбеюде.
Қазіргі заманда дүние жүзінде тсрроризм адам кейпінен айырылған құбыжық деп
есептеледі. Бұл арнайы әлеуметтік тұрғыдан зерттейтін ерекше психологияны
туғызады.
Террористердің сөздерін таңдаған кезде, террор бұлар үшін тек жұмыс
немесе мамандық емес. Террор олар үшін өмір сүру әдісі болып табылады, яғни
террор террористер үшін бос уақытын өткізетін хобби емес. Террористік
қызметті кәдімгі бандитизммен салыстыруға болмайды. Бірақ терроризм
қызметінде бандитизм элементтері бар, сондықтан да терроризм күрделі
құбылыс.
Террористік ұйымның өмір сүруі - тек тәртіпке байланысты. Бұл тәртіп
әскердегі тәртіп емес, террористік тәртіп ұйымының барлық мүшелері мен
басшыларының мақсатқа жету үшін тәртіпке бағынуы.
Террордың классигі Б. Савинков былай деген: "Егер террорристік ұйымда
тәртіп әлсіздеу болса, онда ол ұйымның болашағы жоқ" [16]. Осыған
байланысты атақты исламдық террористік "Хамас" қозғалысы өзінің
шәкірттеріне мынаны үйретеді: "Күрестің мақсатына жетуі жаудың үрейленуі
және қарсы күш көрсетуге деген қабілетін жоюына байланысты. Ол "алла"
атымен қорқыту үшін жақсы ойластырылған және толық түрде тәртіп керек.
Акция бірінен бірі жасалуы тиіс. Жауға бір минутқа болса да тыныштық бермеу
керек.
Осы "Алла" жасақтары үшін толық мағынасы бар өмір болып табылады.
Жоғарыда айтылғаннан түсінетініміз, террористік ұйымның және әр
террористің өмірі қозғалыста болады. Террористік акт аяқталғаннан кейін ол
келесі терактінің объектісін іздей бастайды. Яғни бұл өмірдің тұрақты
формасы және жүйелі қызмет болып табылады.
Әр түрлі қызметтің немесе іс-әрекеттің өзінің психологиялық құрылымы
болады.
Іс-әрекет құрылымына мотив жатады. Мотив - бұл қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бағытталған қызмет. Мотивтің екі функциясы бар:
1)қозғаушы функция - бұл іс-әрекет жасауға қозғайды: 2)мағыналық функция —
бұл іс-әрекетке ерекше тұлғалық мағына беретін әрекет. Қызмет мақсатқа
жеткізетін іс-әрекеттен тұрады. Ал іс-әрекет жеке операциялардан тұрады.
Сөйтіп терроризмиің мотиві кез-келген әдіспен адамдарды қорқыту болып
табылады. Бөтен адамның қорқынышы террористің іс-әрекетіне мағына береді.
Осы объективті мотивке жету үшін террорист әр түрлі әрекет етеді. Мысалы,
қару дайындау, көлік құралдарын табу, болашақта жасалатын террористік
актінің орнын бақылау, қарап жүру және тағы басқа.
Террористік жолға түсушілерді ешкім күштеп осы жолға түсірмейді.
Заңдылық бойынша терроршылдар өзі, яғни өзіне ұнағандықтан таңдайды. Бірақ
осы жерде мынандай сұрақ туындайды: Не үшін ұнайды? Бұған жауап ретінде
террорист кәдімгі адам өлтірушіден ерекшеленетінін сезінеді.
Террорист үшін идеялық -риторикалық компаненті маңызды орынға ие.
Террористің қылмыскерден айырмашылығы террорист қылмысты бір идея үшін
жасайды. Террорист өз қылмысын ақтау үшін белгілі бір сылтауға сүйенеді. Ол
өз қылмысын ақтауға тырысады.
Террористік іс-әрекеттің тұлғалық компанентін талдау өте қиын.
Террористің өздерінің субъективтік көзқарас бойынша идея арқылы олар
индивидуалдық тұлғалық қатарланудан құтылуды көп айтады.
Орыс террорист-революционері В. Нечаев өзінің атақты Революционердің
катехизисі шығармасында террористі ол былай суреттейді: "Террорист душарға
ұшыраған адам. Ол өзінің жеке мүлдесін, ісін, сезімін, мүлігін және атын
жоғалтқан адам. Оның ойында тек бір ғана ой сезім — революция, террор,
террористік акт. Мұндай адам азаматтық және өркениетті өмірмен қоштасқан
адам. Ол ғылымды да жек көруі тиіс. Ол тек қана бір ғылымды пір тұтуы тиіс
- ол қирату.
Сөйтіп террорлық іс-әрекет мотивсіз болмайды. Террорлық әрекеттерді
қозғайтын локомотиві мотив болып табылады.
Террористердің мотивтерін мына төменгі түрлерге бөлдік.
Меркантильді мотив, яғни пайдаүкнемдік ниетке, террорлық әрекетке баруы.
Идеологиялық мотив. Бұл бір идея үшін (саяси, діни, әлеуметтік және т. б.)
Дүние құрылысын өзгерту мотиві. Бұл әділетті орнату
немесе қоғамның жеткіліксіздігін өзгертуіне байланысты
террорлық әрекетке баруы.
Адамға өзінің билігін жүргізу немесе орнату.
Терроризмнің сүйкімді болуы.
Өлген жолдастары үшін кек қайтару:
Бірақ бұл мотивтер шартты болуы мүмкін. Бұдан басқа мотивтер болуы да
мүмкін.
Террорист тұлғасы зерттеушілерді қызықтырған. С. К. Рощин террористерді
үш психологиялық модельге бөлді:
Бірінші модель: Психопат — Фанат. Бұл сана өрісі доктриналармен
қысылған және эмоционалдық өрісі өзіне бағынған адам. Сондықтан мұндай адам
кез-келген әрекетті жасауға дайын тұрады. Саяси тілде бұл фанатик болса, ол
психологиялық тілде психопат деп аталады. Психопат ұлы және жақсы істерді
жасауы мүмкін, егер оның ниеті мен мақсаты қоғамның қажеттілігімен сәйкес
келсе, бірақ ол үлкен жамандық жасауы мүмкін, егер оның іс-әрекетінің
мотиві объективті түрде қоғамға қарсы сипат алса. Кез-келген психопат —
фанатик террорист болуы мүмкін. Бұл дұрыс, бірақ тек мәселенің бір бөлігін
ғана түсіндіреді.
Екінші адам: Фрустрацияланған адам. Бихевиористикалық теория бойынша
фрустрация сезімі белгілі-бір мақсатқа жете алмағандықтан, ол адамда
агрессивтік іс-әрекетке деген тенденция күшейе түседі. Бұл жағдайда сана іс-
әрекеттерді жетілдірудің құралы рөлін ойнайды, яғни оларды ақтау үшін түрлі
себептерді таңдайды. Егер аталған концепцияны адамның агрессивтік құлқын
түсіндірудің жалғыз және жалпылама әдісі ретінде абсолют-тендірілмесе, онда
кей жағдайда адамның террористік актіге бейімділігін түсіну үшін
қолданылады. Бір жағынан бұл да дұрыс.
Үшінші модель: Отбасының кемістігі, яғни ата-аналардың өз балаларын
ұрып соғуы, оның әлеуметтік изоляциялануы, баланың өмірге деген сенімсіздік
ыза болуы антиәлеуметтік қылықтар көрсетуге бастайды. Белгілі — бір
жағдайда мұндай адамдар террористік ұйымдардың құралы болуы мүмкін.
С. Н. Еникополов террористерге психологиялық мінездеме берудің қажеті
жоқ дейді. Оның ойынша террористерді 2 типке бөлу керек дейді:
Өзіне сенімді жоғары интеллектісі бар, өзін-өзі жоғары
бағалайтын террористер;
Өмірде жолы болмайтын, өзін төмен бағалайтын адам,
сонымен екі типке де жоғары агрессивтілік, әрдайым өзінің ішкі
"менін" қорғайтын, тек қана өзін ойлайтын тұлға.
Көп террористерге өзінің ішкі проблемасын сырттан іздеу тән. Террорлық
акт жасауға деген шешім бірнеше кешенді шешімдерден тұрады. Олар террорлық
актінің орны, уақыты, объектісі, мақсаты, тәсілдері және т.б. Бұл жерде
террорист әр түрлі вариантты мінез-құлықтың оптимальдысын, яғни тиімділігін
тандайды. Осындай тандау тұлғаның қасиетіне, яғни оның тұлғалық
бағыттылығына, тәжірибесіне, дүниеге деген көзқарасына, ішкі құлықтық
жүйесіне байланысты.
Қылмыскерлер мен террористі салыстырғанда террористер террорлық актіні
кәдімгі адамдар жасай алмайды дейді, керісінше террорлық актіні тек
террористер және олардың жолдастары ғана жасауға қабілеті бар және құқығы
бар дейді.
Жалпы түрде террористердің негізгі тұлғалық қасиеттері туралы едәуір
белгілі. Әдетте бұл қасиеттер террористік ұйымның барлық мүшелеріне бірдей
талап қояды. Сонымен террористік ұйымда болу үшін (террорист болу үшін)
мынадай базалық негізгі талаптар қойылады:
Өз ісіне және ұйымына берілгендік;
Өзін идея немесе ұйым ушін құрбан болуға дайындық;
Өзін-өзі ұстауы, тәртіптілік;
Құпиялық (Конспиративность);
Бағынушылық;
Коллективизм.
Бұл қасиеттерді біріктіріп үлкейтсек, онда бір негізгі және екі
техникалық қасиет пайда болады. Негізгі қасиет ретінде өз ісіне берілгендік
болып табылады. Бұған байланысты екі "техникалық" -тәртіптілік және
құпиялық қасиеттер келіп шығады. Сондықтан террористік ұйымға қабылдайтын
кезде сол ұйымның жалпы мақсатқа жету үшін адамдардан құрбан болуға
дайындықты, жеке тұлғалық қасиетінен бас тарту қабілетін талап етеді.
Сөйтіп, террористің тұлғалық тұтастығы, оның жеке тұлғалығының жоқтығын
білдіреді. Міне осында парадокс жатыр. Бұл жағдайды қазақтың "Былай тартсаң
өгіз өледі, былай тартсаң арба сынады" деген мақалы жақсы көрсетеді.
Исламдық террорлық "Хамас" ұйымы өзінің террористеріне мынаны үйретеді:
"Алла жасақтары өз ісіне шексіз сенуі керек, өз жерін азат етуге және шын
дінді уағыздау үшін керек. Ол Шахид болуға және кез-келген уақытта жеңіс
үшін өмірін қиюға дайын болуы тиіс".
Үлкендерді тыңдау және оларға бағыну - "алла" жасақтарының қасиетті
міндеті. Ұйымның құпиялығын сақтау, оның шешімдеріне бағыну, тәртіп "алла"
жасағының міндеті. Алла жасағы өзінің ұйымына басқа адамдарды тарту және
осыған өзінің жолдастары мен басшыларының келісімін алуы тиіс".
Террорға берілгендік терроргендік террористің негізгі қасиеті болып
табылады. Террорлық ұйымға кіру үшін ұйымның мақсаты үшін өзінің мүлдесінен
айырылуға тиіс. Қазіргі заманғы терроризм топтық қызмет болып табылады.
Террорлық актіні жасау үшін бірнеше адам қатысады. Техникалық себептермен
олар бір-бірімен кездесуі міндетті емес. Бірақ психологиялық тұрғыдан
террорлық топтың артында виртуалды немесе шын мәнінде ұйым тұруы мүмкін.
Бұл террорлық қызметтің тиімділігін көрсетеді, яғни террорлық ұйымның күшті
мемлекетке немесе арнайы қызмет ұйымына қарсы тұруын көрсетеді.
Террорист тұлғасы — бүл тұрақты тоқтамайтын психологиялық қозғалыс.
Террористің логикасы басқа адамға қарағанда әдеттен тыс болады.
Біріншіден, логикадан гөрі эмоция оның өмірінде көп орын алады. Екішіден,
онда моноидеялық логика, яғни оның ойының бәрі бір террорлық әрекетке
бағытталған немесе күш көрсетуге бағытталған. Үшіншіден, бұрмаланған
логика. Мысалы; Палестиналық интифаданың, ФАТХ қозғалысының жауапты хатшысы
полковник Абу-Халед Израйльге қатысты сөзінде: "Еврейлер тек бір ғана тілді
түсінеді - ол Калашников тілі".
Террористердің логикасы мен ойының орнына цитата немесе максимамен
ауыстырылуы мүмкін. Заңдылық бойынша террористің логикасы діни адамның
логикасы. Ол бір дінге немесе идеяға сеніп өзінің ерекше туылғандығына
сенеді. Оған бұл үшін рационалды дәлелдер немесе күрделі формальді —
логикалық конструкциялар керек емес. Ол жай сенеді. Мұндай логикаға қарсы
сөз айту немесе қарсы тұру мүмкін емес. Мына факт террористердің
логикасының бұрмалануын көрсетеді. Олар диалог режимінде жұмыс істей
алмайды. Террористер тек ұйымды ғана тындайды, яғни авторитеті бар
адамдарды тыңдайды. Бұл террористердің логикасының авторитарлығын
білдіреді.
Террорист кез-келген адамды үш топқа бөледі:
Жолдасы ретінде;
Құрбаны ретінде;
Жауы ретінде (антитеррорлық органның мушелері және т.б.)
Террорист бостандыққа жету үшін тек террор, күш көрсету арқылы жетуге
болады дейді. Осы террорлық логиканың парадоксы болып табылады.
Террористердің логикасы кей жағдайда нақты емес, яғни символды болуы
мүмкін. Мысалы, 2001жылдың 11 қыркүйектегі Нью-Йорк пен Вашингтондағы
жарылыстар символды болып табылады. Өйткені, Нью-Йорктағы Дүние жүзілік
сауда орталығы және Вашингтондағы Пентагон ғимараты АҚШ-ның гемониясының
символы болып табылады. Бірақ террордың барлық объектісі символды бола
бермейді. Мысалы, Баскілердің "ЭТА„ террорлық ұйымының саяси тұлғаларды
өлтіруі бүкіл саяси жүйені құлатқысы келуін білдіреді.
Көбінесе террористердің логикасы олардың жалпы мәдени деңгейіне
байланысты [17] .
Террористің өмірі эмоцияланған өмір болып табылады. Эмоцияға байланысты
террористерді екі топқа бөлуге болады. Бірінші, эмоциясы жоқ немесе өз
эмоциясын бақылайтын террорист. Бұл адамдар өз эмоциясын толық бақылайды,
яғни мұндай адамдарды образды айтқанда, мұзбен салыстыруға болады. Мұндай
террористке атақты орыс террористі Б.В. Савинковты жатқызуға болады. Атақты
жазушы, Британ барлауының қызметкері У.Сомерсет Моем Савинковпен
кездескенде террорлық акт ерекше қайсарлықты қажет етеді,-дегенде, бұған
жауап ретінде Савинков былай жауап қайтарады: "Бұл іс басқа істер сияқты
барлығына үйренесің және бұл әдет болып кеткен„-дейді. Осы эмоцияға кейбір
террорлық ұйымдар арнайы үйретеді. Мысалы, Палестиналық "Хамас,, террорлық
ұйымы шәкірттеріне. "Сенің жауларың отта жануы тиіс", ал сен мұз сияқты
мұздай болуың тиіс,-деп үйретеді.
Екінші, біріншісіне қарама-қарсы тұлға. Бұл террористер жиі кездеседі.
Бұларға ішкі эмоцияналдық бай өмір тән. Сыртқа өзін-өзі ұстауы рационалды
болғанымен бәрібір бұл типте қатты эмоционалдықтың болуы тән. Мұндай
адамдар террорлық актіден кейін ішкі эмоциясын сыртқа шығаруы тән. Ол қатты
қуанумен, бір-бірін құттықтаумен және жылаумен және т. б. эмоция арқылы
білінуі мүмкін.
Бірақ террористерде террорлық актіге жеңіл қараушылық жоқ. Террорлық іс-
әрекет жасайтын кезде олар бүл іске шындап кіріседі.
Террористің өмірі түрақты эмоционалдық стресстен тұрады. Ол жаудың
қолына түсуден қорқып, үрей эмоциясында өмір сүреді. Сонымен қатар ол ашу-
ызада және өз жауын жек көрушілік эмоциясы және болашақта жасайтын іс-
әрекетінен рухтандыру эмоциясымен бірге жүреді.
Осы жоғарыда көрсетілген эмоциялар соғысып ішкі эмоционалдық
конфликтыны туғызады. Ал эмоционалдық конфликт террорист жан дүниесінде
ауыр жағдайдағы стресске әкелуі мүмкін. Бұл стресске бір эмоциядан екінші
эмоцияға тез өту тән. Исламдық фундаменталистерден басқа да террористердің
жеке өмірі терең эмоционалды болып табылады. Террористерде көп таралған
эмоционалдық жағдай оның түрақты сақтықтығы, яғни ешкімге сенбеушілігі.
Осы жағдай террористің барлық адамдарды "өзінікі" және "өзгенікі" деп
бөлінуіне әкеп соғады. Егер "өзгенікі" болған адам, шын мәнінде "өзінікі,,
болып шықса, онда террористің оған деген қатынасы бірден өзгеріп, онымен
ашық сенімгершілік қатынас орнатады. Бұл террористің эмоционалдық
тұрақсыздығын және эмоциясының бірден өзгеруін көрсетеді.
Террористе моральдық мәселелер тек белгілі-бір интеллектуалдық деңгейі
бар болғанда ғана пайда болуы мүмкін. Ал интеллектісі бір шама дамыған
террористер, әр уақытта ішінен өздерінің әрекеттерінің дұрыстығына күмән
келтіруі мүмкін. Барлық уақытта террористер террорлық акт жасауға
дайындалған кезде оған құлықтық ақтап алуды іздейді.
Террористерді 4 типке бөлеміз. Олар:
Холерик;
Флегматик;
Сангвинник;
Мелонхолик.
Бірінші тип "холерик,, -И.П.Павловтың нейрофизиологиялық түсіндіруінде,
бұл күшті, бірақ тұрақсыз, өзін-өзі ұстай алмайтын, эмоциясы мен сезімі,
идеясы кернеген, тез жанып, тез өшетін тип. Г.Ю.Айзенк бойынша бұл невротик-
экстраверт, яғни халықты жақсы көріп тұратын, бірақ бұл жақсы көрушілігін
жеке террор үшін құрбан етеді. Әдетте мұндай жағдай шын мәнінде психопатия
мен истерияның басым белгісін көрсетеді.
Екінші тип "Флегматик„-И.П.Павловтың түсіндіруінде бұл күшті, орнықты
өзін-өзі ұстай білетін, салмақты, кей жағдайда инертті тип. Г.Ю.Айзенк
бойынша эмоционалды орнықты, интроверт. Ол психопатия мен истерияға жақын
емес. Террорда ол тек қана жасақ (боевик) емес, ұйымның немесе топтың
эмоционалды тірегі.
Үшінші тип "Сангвинник,,-. И.П.Павловтың пікірі бойынша бұл күшті, өзін-
өзі ұстай білетін, ширақты. Оның нерв жүйесі тепе-тең және тұрақтылық,
ептілікпен ерекшеленіп, бұл адам кез-келген жағдайға бейімделген.
Г.Ю.Айзенк бойынша бұл эмоционалды орнықты және экстровертті тип. Оның
шешімдері көбінесе өмірлік тәжірибенің негізінде негізделеді.
Төртінші тип "Мелонхолик,,.- И.П.Павлов бойынша бұл өте әлсіз тип. Ол
енжар, тежелген адам. Г.Ю.Айзенк бойынша бұл невротик-интроверт.
Г.Ю.Айзенктің ойы бойынша қылмысқа бейімділік жеке тұлғаның
темпераментімен тығыз байланыса отырып, оның тұқымқуалаушылығына қатысты
болады. Бірақ басқа авторлар былай дейді: Адам қандай бір темпераменттік
қасиеттерге ие болғанымен, егер ол криминогендік ортада тұрған болса, онда
ол орта оны қылмыскерге айналдырады. Ортаның әсері әбден мүмкін. Жалпы
талдап қарайтын болсақ, террористердің арасында көбінесе күшті невротик
типтер көбірек кездеседі[18].
Құрбандарымен қоса өзін-өзі өлтіретін террористерді "Камикадзе,, немесе
"Шахид,, дейді. Камикадзе деген ат екінші дүниежүзілік соғыстағы жапон
армиясындағы Самурайлардан шыққан, яғни арнайы ұшақпен бірге олар АҚШ
кемелерінің үстінен құлап, өзін жарған. Кейін бұл термин барлық өзін-өзі
өлтіретін террористерге қолдалына бастады. Мысалы, 2001 жылғы 11
қыркүйектегі Дүниежүзілік сауда орталығына жолаушы тасымалдайтын "Боинг,,
ұшағын айдап әкетіп, өздерімен бірге ғимаратқа соқтығысады. Осы оқиға
болғаннан кейін Камикадзе деген термин толығымен қайтіп келді.
Камикадзе-шахид синдромына психологиялық сипаттама берсек, олар бір
идея немесе діни және т. б. көзқарастары үшін құрбанымен қоса өзін
өлтіреді. Мысалы, Палестиналық террористер, яғни шахидтер жарылғыш заттарды
үстіне орап, адам көп шоғырланатын жерге барып өзін жаруы. Бұл жолды Шахид-
Камикадзе өз еркі бойынша таңдайды. Камикадзе өз өмірін беріп, жаудың коп
өмірін алуға тырысады. Ол үшін камикадзеден психологиялық дайындықты қажет
етеді. Өлімнен қорықпау психологиялық факторларға байланысты. Мұндай
факторларға идея (отанға сүйіспеншілік), қатты сезім (жауды жек көрушілік)
және басқа эмоционалдық жағдайлар болуы мүмкін. Камикадзенің жарқын бір
түріне исламдық камикадзе террорристері- Шахидтерді жатқызуға болады.
Камикадзенің бұл түрін зерттеу қазіргі кезде өзекті мәселе болып отыр.
Шахидтердің ерекшелігі олар құдаймен қоса өз елі үшін өз жанын қиюға дайын.
Мысалы, "Хамас,, қозғалысы өзінің террорист - камикадзелеріне мынаны
үйретеді: "Алла ұлы даңқты, сен оның алмас қылышысың, Алла үшін өлім —
жұмаққа апаратын тіке жол„- дейді. Шахид ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М А 3 М Ұ Н Ы
Кіріспe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
1 Қазіргі заманғы терроризімнің шығуы және оның мәні ... ... ... ... ... ... . ..6
1.1 Терроризм түсінігі және оның пайда болу себептері ... ..6
1.2 Терроризмнің психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Экетремизм және терроризм: түрлері, айырмашылығы ... .21
1.4 Орталық Азия және Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің
таралуы ... ..26
2 Терроризм қылмысымен күресудің жолдары мен әдістері ... ... ... ... ... ..34
2.1 Терроризммен күрестің әлемдік тәжірибесі ... ... 34
2. Терроризм тенденциясы және онымен күресу әдістері ... .43
3. Қазақстанда терроризм мен экстремизмге қарсы іс-әрекеттің механизмі
және қүқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланылған әдебиеттер ... .54
Кіріспе
Таңдалған тақырыптың өзектілігі: Соңғы уақыттарда әлемнің түрлі
елдерінде болып жатқан жан түршігерлік сан-қилы оқиғалар көп мемлекеттер
үшін терроризмнің аса күрделі проблемаға айналып отырғандығын көрсетсе
керек. Замана дерті саналатын осынау қоғамдық қауіпті көріністің кең етек
алып, өрттей қаулап бара жатқаны мемлекетаралық және ішкі саяси, әлеуметтік
-экономикалық, тарихи, үлттық, діни, тағы басқа факторлардың үлкен
қайшылықтарға үрынуымен түсіндірілмек.
Осынау жағдайды ескере отырып, соңғы кездері әлемдік қауымдастықтар
терроризмге қарсы күрес шараларын белсенді түрде үйымдастырып жүзеге
асыруда.
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бәрі терроризмге тікелей душар болмағанын
атап өткеніміз жөн. Бұл сөз жоқ, республика басшылығының реформа
барысындағы салауатты саясатының жемісі болса керек. Алайда, егеменді
Қазақтанның әлемдік қауымдастық елдер қатарына енуімен қатар террористік
топтардың оған деген қызығушылығының пайда бола бастағаны да жасырын емес.
Сонымен қатар дипломатиялық, коммерциялық, ғылыми-техникалық және
гуманитарлық байланыстар да күн санап артып келеді. Көптеген мемлекеттер
Қазақстанда өздерінің дипломатиялық, сауда, тағы басқа өкілеттерін ашуда.
Олардың арасында террористік және экстремистік әрекеттерге үшыраған үйымдар
да, азаматтар да бар (АҚШ, Израиль, Иран т.б.).
Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан елдеріндегі қанды оқиғалар
экстремистік топтардың өз мұраттарына жету үшш ештеңеден тайынбайтындығын
тағы да дәлелдеп бергендей. Демек, тап осындай ахуал кез-келген уақытта
біздің елімізде де орын алуы мүмкін.
Диплом жұмысының маңыздылығы терроризмнің қазіргі кезде қауіпті құбылыс
екендігін ашып көрсету арқылы оның қоғам өмірінің қауіпсіздігіне және
конституциялық тәртіпке келтіретін зиянын анықтау. Терроризмнің қоғам
өміріне үрей тудыру, бұл құбылыстың XXI ғасыр індеті екендігін дәлелдейді.
Тақырыпты анықтай және деректерден нақты материалдарды таңдай отырып, біз
терроризмнің мәнін ашып, оған сипаттама беруге тырыстық. Осыған қарап
тақырыптың өзекті мәселелері туралы (терроризм түсінігі, оның психологиясы,
тенденциясы, түрлері, күресу әдістері, оны құқықтық реттеу) түсінік беруге
тырыстық. Атап өтілген осы дәлелдердің барлығы дипломдық тақырыбымыздың
теориялық, ғылыми, практикалық маңыздылығын, сонымен қатар оның
көкейкестілігін негіздеу үшін жеткілікті.
Терроризмнің түсінігін ашып көрсетіп, бұл құбылыстың шығу себебін
талдау. Осының нәтижесінде терроризммен күресудің әдістері мен жолдарын
сараптап, онымен күресудің механизмі мен стратегиясын ашып көрсету.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі: Зерттеудің басты міндетінің бірі
терроризм құбылысын теориялық түрде зерттеп қана қоймай, бұл мәселені
шешудің практикалық жағына да көңіл бөлу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында автор зањ ѓылымы саласындаѓы белгiлi
ѓалымдардыњ – Ағыбаев А.Н., Паридинова А.Л., Кругликов Л.Л., Солопанов Ю.,
Шмелев В.О., Т.Ә.Бапанов., Осипов П.П., Кайыржанов Е., Морагулова И.Л.,
Алауханов Е.О., Бұғыбай Д. Б., Рахметов С.М., Оңғарбаев Е.Ә., Смағулов
А.А., Наумов А.В., Кригер Г.А Малков В.П. жєне т.б. ѓалымдардыњ
ењбектерiнде т±жырымдалѓан теориялыќ жєне тєжiрибелiк ±сыныстар мен
ќорытындыларѓа арќа с‰йедi.
Терроризм ауыр қылмыстардың бір түріне жататын болғандықтан, оның
табиғатын айқын білмей тұрып, онымен күресу тиімсіз әрі дұрыс бағыт
бермейді. Сондықтан терроризмнің түсінігін терең зерттеп отырып, оның пайда
болу себептері мен психологиясын анықтау міндетін шешуге тырыстық. Осы
арқылы терроризммен күресудің әлемдік тәжірибесін қолдана отырып, біз оған
қарсы іс-әрекеттің механизмін жасап, оны құқықтық реттеудің жолын
қарастырдық.
Зерттеудің методологиялық негізі. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне
сәйкес ғылыми - танымдық әдістер қолданылды: салыстырмалы-түсіндіру, ғылыми
талдау, сараптау, сипаттау және публицистикалық. Мұның өзі авторға біржақты
позиция мен догмалардан аралып, зерттеліп отырған мәселені сыни,
объективтік тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Зерттеудің методологиялық
негізін анықтағанда, қазіргі кезде ғылымда орын алып отырған зерттеудің
ғылыми тәсілдерін - аналогия және эксктрополяцияны -басшылыққа алдық.
Қорғауға ұсынылған ережелер: Зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен
маңыздылығына байланысты біз жаңа идеяларды ендіре отырып, оны қоғам
өмірінің даму заңдылықтарымен сәйкестендіріп, негіздеуге тырыстық.
Тақырыпты зерттеудің қиыншылығына қарамастан терроризмнің шығу себептерін,
түрлерін, күресу әдістерін ғылыми түрде жан-жақты талдап, терроризм
құбылысының мәнін ашуда ғылыми жүйелілікті қолдандық. Жұмыстың - ғылыми
жаңалығы - бұрын соңды жөнді зерттелмеген терроризм психологиясы.
Бүгінгі таңда - бұл құбылыс Камикадзе-Шаһид түрінде етек алып
отырғандықтан, біз осы мәселені жан-жақты зерттеуге тырыстық. Сондай - ақ
тағы бір жаңалығы - жұмыста теория мен практиканың бір-бірімен
ұштастырылуы.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының негізгі практикалық
маңызы сол, оның ой-тұжырымдары, сарапталған мәліметтері жаңаша көзқарастық
түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді деп және гтуденттердің өзінің
білімдік қажеттігін одан әрі дамытады деп айта аламыз. Сондай-ақ, жұмыста
көрсетілген бұл зұлымдыққа қарсы күрестің әдістерін іс жүзінде де мемлекет
тарапынан қолдануға болады деп есептейміз.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде
зерттеу тақырыбының маңыздылығы, мақсаты мен міндеттері, методологиялық
негізі дәйектелген. Мәселенің зерттелу деңгейі анықталып, дерек көздері
сараланады. Еңбектің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы ашық
көрсетіледі.
Жұмыстың Қазіргі заманғы терроризмнің шығуы және оның мәні деп
аталатын бірінші тарауында терроризмге анықтама бере отырып, оның түсінігі
ғылыми түрде талданылды. Жұмыста терроризмнің пайда болу себептерінің түрлі
жақтары қарастырылып, террордың және терроризмнің психологиясына
түсініктеме берілді. Тарауда экстремизм және терроризм туралы айта келіп,
олардың түрлері мен айырмашылығына тоқтала отырып, Орталық Азияда және
Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің таралу жолдары туралы айтылады.
Бірінші тарау түгілімен теориялық мәселелерге арналса, екінші тарау
Терроризм қылмысымен күресудің жолдары мен әдістері деп аталып, терроризм
қылмысымен күресудің практикалық жолдарын ашып береді.
Қорытындыда жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдары жинақталған.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ТЕРРОРИЗІМНІҢ ШЫҒУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
1.1 Терроризм түсінігі және оның пайда болу себептері
XX ғасырдағы терроризм адамзат тарихында алғаш рет геосаяси, ішкісаяси,
ұлттық және идеологиялық мүлделерді қорғау мен оны ілгері бастыруда күшті
қарулардың біріне айналып отыр.
Терроризм - қазіргі заманда әр түрлі нысанда кеңінен таралған, алдын
ала болжануы қиын аса қауіпті құбылыс. Сондықтан терроризмді құбылыс
ретінде зерттеу өте қиын. Ең алдымен, бұл терроризм ұғымының жан-жақты
қабылданған ортақ түсінігі болмағандығымен тікелей байланысты. Терроризмде
сірә, барлығына келеңсіздік туғызатын жалғыз аспект бар, ол — күш көрсету.
Тіпті террордың идеологтары мен орындаушыларының өздері террордың күш
көрсету екендігімен келіседі. Бүкіл әлемдік адамзат тарихында адамдар күш
көрсетуді жиі пайдаланды және қазір де одан бас тартып отырған жоқ. Сонымен
"күш көрсету" дегеніміз қоғамдық қатынастардың жаңа формасы да, өзіндік
ерекшелігі бар "жаңа әлемдік тәртіптің" де, қазіргі заманғы мәселелерді
шешудің де ерекше түрі емес. Күш көрсетуге сүйенетін террор негізінде
ешқандай жаңалық әкелмейді. Оның террор ішіндегі басқа элементтерден
өзгешелігі, террордың күш көрсетуді мақсатқа жетудің жалғыз жолы ретінде
таңдап алуы болып табылады.
Терроризмнің ең қысқа және айқын анықтамасының бірі: "терроризм
дегеніміз саяси мақсаттағы дәлелді күш көрсету"[1] -дей отырып, күш көрсету
терроризмдегі басты орындардың біріне қойылады. XIX ғ өзінде - ақ террор
идеологтары (Бланки, Мост, Гейнцен, Бакунин) күш көрсетуді адамзаттың
неғұрлым әділетті әлеуметтік құрылымға "жылжуының " қажетті нысаны-деп
саналады. Сонымен, жер бетінде неліктен әділеттілік орнату ісінде күш
көрсетудің айтарлықтай маңызы бар деген пікір орын алып келеді. Дегенмен
бұл идеяның түп тамыры тереңде жатқан болуы керек. Сондықтан бар мәселе
заңды қоғамның да, терроризмнің де әділеттілікті қалай түсінуінде жатқан
сияқты. Егер жалғыз адам немесе адамдар тобы қоғамды өзгертуге бағытталған
белсенді әрекеттерін әділетті деуге құқықты болса, онда олардың пікірі
бойынша жүзеге асырылатын террор өзін-өзі ақтайды. Бұл терроризмнің аса
маңызды шегі болып табылады.
Соғыс саясаттың жалғасы болып табылса, сондай-ақ террор да қоғамды
экстремалды, бірақ заңды құралдар арқылы, қайта құрудың формасы болып
табылады
Қазіргі кездегі терроризмнің негізгі қозғаушы күші осы заманның әралуан
шешілмеген мәселелері болып табылады. Әр түрлі елдердің дамуы арасындағы
айырмашылық, дамушы елдердің дамыған елдерге қарағанда тұрмыс жағдайларының
нашарлығы, кедейлік, жұмыссыздық, сыбайлас жемқорлық, сауатсыздық, дамушы
елдердің жоғарғы билік өкілдерінің кез-келген жолмен билікті сақтап қалуға
ұмтылуы — осының барлығы ақырында терроризмнің туындауы үшін қолайлы жағдай
жасайды. Бұл туралы "Орталық Еуразия" жобасының директоры Э.Рихтер
"терроризм теңсіздік, әділетсіздік пен қуғындау орын алған жабық қоғамдарда
өркендейді"[2] деп көрсетеді. Алайда, терроризмді әлеуметтік-экономикалық
факторлармен ақтауға болмайды.
"Көбінесе террористер экономикалық сәтсіздіктерге, саяси қуғын мен
әлеуметтік теңсіздікке өздерінің қанды акцияларын ақтайтын жағдай ретінде
оларға сілтеме жасайды. Әрине бұл жағдайлар барлығына белгілі. Алайда олар
бейбіт адамдарға қатысты жасалатын тікелей және психологиялық күш көрсету
актілерін ақтай алмайды"[3]
Әлемнің түрлі елдеріндегі террористік әрекеттерге жасалған талдау оның
көп түрлі және көп қырлы құбылыс екендігін дәлелдейді. Халықаралық құқықта
да, терроризм ұғымының нақты және ортақ анықтамасының болмауы да осыған
байланысты. Сондықтан терроризмнің мәнін түсіну үшін оған түсініктемелік
жұмыс жүргізейік. Терроризм ұғымы "террор", "террористік акт"
түсініктерімен тығыз байланысты."Террор"- (Terror)- латын тілінен
аударғанда, "қорқыныш, үрей" деген мағынаны білдіреді. Құқықтық ортада
"террорризм" ұғымының кеңінен таралған немесе дәлме — дәл анықтамасы жоқ.
Сондықтан бұл ұғымды түсіну үшін анықтамалық әдебиетке жүгінейік. Мысалы,
С.И.Ожеговтың орыс тілі сөздігінде: "террор-саяси қарсыластарды күш жұмсау
арқылы жою, тіпті өлімге бұйыруға дейін бару" деп көрсете отырып,
"террорлауды – террормен, күш көрсетумен қорқыту, террорист - жеке
террорлық актіге қатысушы немесе қолдаушы"[4] деп анықтайды. Бұл жерде
терроризм жеке түрде көрсетіліп отыр, бірақ террор бұқаралық сипатта да
болады. Сондықтан бұл анықтама терроризмге тұтастай түсінік бере алмайды.
Бұл жағдайда біз тағы бір -шетел сөздерінің сөздігін алып қарастырамыз.
Онда: "террор-күш көрсету шаралары арқылы саяси қарсыластарды басу, қорқыту
саясаты"[5] - делінген. Бұл жердегі "қарсыластарды" деген сөз террордың
бұқаралық сипат алғанын көрсетеді.
Ал, террор туралы анықтаманы "әскери энциклопедиялық сөздікте" өте
қатаң түрде келтіреді. Онда былай делінген: "террор-саяси немесе таптық
қарсыластарды күш көрсетудің барлық құралдарымен қорқыту тіпті адамдарды
жоюға дейінгі әрекетке бару".[1] Бірақ мұның барлығы локальды түрде
көрінеді, себебі саяси қарсыластар барлық уақытта белгілі бір шеңберде өмір
сүреді. Мысалы, мемлекеттік, биліктік парламенттік, ресми құрылымдар мен
институттік шеңберлерде. Сондықтан XX ғ. соңы мен XXI ғ басындағы бұқаралық
сипат алып отырған террорға бұл анықтама әлі де болса сәйкес келмейді.
Сонымен, өмірде кездесетін террор мен терроризмнің әртүрлі
анықтамаларын салыстыру арқылы талдау жасаған кезде, біздің түсінетініміз,
жоғарыда көрсетілген түсініктердің бір-бірінен алшақтығы мен айырмашылығы
және олардың қазіргі уақытқа сай келмейтінін байқауға болады. Сонымен қатар
"террор" мен "террористік акт", " террор" мен " терроризм" және тағы басқа
түсініктердің ара қатынастылығының жоқтығы да көзге көрінеді.Осыдан келіп
бұл сөздердің мағналық шатасуы келіп шығады, себебі "террор" деген
түсінікке әртүрлі мазмұн араласып кетіп отыр. Мысалы, террор әдіс ретінде
ерекше, біртұтас құбылыс — терроризммен шатастырылып отыр. Сондай-ақ,
террорды күшейту әдістерімен орындалатын саясатпен де шатастырады.
Сонымен, терроризм түсінігін сараптай келе, нақты анықтама Қазақстан
Респуликасының "Терроризммен күресу туралы" Заңында көрсетіліп отыр деген
тұжырымға келуге болады. Бұл Заңда:" Сонымен, терроризм түсінігін сараптай
келе, нақты анықтама Қазақстан Респуликасының "Терроризммен күресу туралы"
заңында көрсетіліп отыр деген тұжырымға келуге болады.
Бұл заңда: Терроризм-мемлекеттің қауіпсіздігін бұзу, мемлекеттік
органдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалатын қылмыстық іс-
әрекет. Мұндай іс-әрекеттерге-стратегиялық және өмірлік маңызы бар
обьектілерді, мемлекеттің коммуникациясын, халықты қамтамасыз ету жүйесін,
мүлікті және басқа да материалдық обьектілерді жою немесе жоямын деп
қорқыту, мемлекеттік немесе қоғамдық қайраткердің өміріне қастандық жасау,
шетел мемлекетінің өкіліне немесе халықаралық ұйымның қызметкеріне шабуыл
жасау, жеке тұлғаларға қатысты күш көрсету немесе күш көрсетемін деп
қорқыту, тұлғаларға қатысты күш көрсету немесе күш көрсетемін деп қорқыту,
тұлғаларды кепілге немесе басып алу жатқызылады[6].
Терроризмнің мәнін түсіну үшін, бірінші, оның элементтеріне тоқталайық;
-Террористік акт
-Террористік акция.
-Террористік қызмет.
-Террорист.
-Террористік әдіс және құрал.
-Террористік ұйым.
Террористік акт терроризмнің басты және негізгі элементі болып
табылады. Террористік актісіз терроризм де болмайды.
Террористік акт — терроризм мақсатына жету үшін әдейі жасалынатын іс
әрекет. Мұндай әрекеттерге жарылыс және ұшақтарды айдап әкету, өндіріс
орындарында диверсия ұйымдастыру, жасау, кепілге алу, тағы басқа әрекеттер
жатады. Террористік актілердің өзі шын мәнінде ресми мәлімдеген
мақсаттарына жете алмайды. Көп жағдайда бұл тек террористердің өздерінің
талаптары мен мүмкіндіктерін көрсету үшін жасау болып табылады. Террористік
актілерден кейін көп жағдайда оның ұйымдастырушылары мен орындаушылары
көпшілік алдында оны орындағаны үшін жауапкершілікті мойнына алады.
Сондықтан басты мақсаттарына жетпесе де, олар аралық мақсатқа жетеді.
Террористік акция — ол терроризмнің мақсатына жетуге және террористік
сипаттағы қылмыстарды жасауға бағытталған іс-әрекеттер жиынтығы.
Терроризмнің орталық элементі - ол террористік қызмет. Бұл туралы
Қазақстан Республикасының Терроризммен күресу туралы Заңында нақты
анықтама берілген: Террористік қызмет — террористік сипатгағы қылмыс
жасауға бағытталған әрекет[6].
Ол төмендегі әрекеттерді қамтиды: терроризм идеологиясын тарату,
террористік акцияларды ұйымдастыру, жоспарлау, дайындау және жасау,
террористік акцияларды өткізуге арандату, террористік мақсатта күш
көрсетуге шақыру, террористік акцияларды жасау мақсатында қылмыстық ұйымдар
немесе заңсыз әскериленген құрылымдарды ұйымдастыру, террористер мен
террористік ұйымдарды қаржыландыру, террористер құрамына тарту.
Террорист — бұл террористік қызметті және терактіні жүзеге асыратын
тұлға. Террористер бастамашылар (инициатор), ұйымдастырушылар және
орындаушылар болып бөлінеді.
Террористік әдіс — бұл террористік актіні жүзеге асыратын әдістер.
Мұндай әдістер әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, кейбір террористік ұйымдар
саяси тұлғалардың өміріне қастандық жасаса (Испаниялық ЭТА), ал
кейбіреулері жарылыс жасауы мүмкін.
Террористік ұйым — ол террористік акцияларды жасау үшін екі немесе одан
да көп тұлғалардың тұрақты түрге бірігуі. Мысалы, терроризмнің субъектісі
жеке тұлға (фанатик-экстремист), ал арнаулы террористік ұйымдар (Аль-
Каида, Хамас, Исламдық Джихад) және тіпті көптеген мемлекеттер (кейбір
Ислам елдері, тәлиптер режиміндегі Ауғаныстан) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген терроризм элементері бір — бірімен тығыз
байланысты. Мына жағдай соны дәлелдейді: егер террорист болмаса, онда
террористік акті де болмайды, ал террористік акті болмаса, онда терроризм
де болмайды[7].
Террористік актілердің өзі шын мәнінде ресми мәлімдеген мақсаттарына
жете алмайды. Көп жағдайда бұл тек террористер өздерінің талаптары мен
мүмкіндіктерін көрсету үшін жасау болып табылады. Террористік актілерден
кейін көп жағдайда оның ұйымдастырушылары мен орындаушылары көпшілік
алдында оны орындағаны үшін жауапкершілікті мойнына алады және сол
терактіні не үшін орындағанын, сонымен қатар кей жағдайда ол актілерді
тоқтату шарттарын жариялайды. Сондықтан басты мақсаттарына жетпесе де, олар
аралық мақсатқа жетеді: әлгі ұйым белгілі және беделді болып есептеледі, ол
туралы айтылып, онымен есептесетін болады. Дәл осындай "жарнамалық"
логикамен қазіргі террористер өздеріне, тіпті ол әрекетті жасамаса да, тез
жауапкершілікті алуға асығады. Мысалы, шешен террористі С.Радуев.
2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі АҚШ-қа террористік шабуыл терроризм
туралы кәдімгі көзқарасты мүлде өзгертті. Осы жағдай XXI ғасырдың басында
нағыз бұқаралық сипат алып, осының нәтижесінде адамзат бірте — бірте
локальді терроризмге көндіге бастады. Тіпті Ирландиядағы, Испаниядағы,
Израильдегі және Палестинадағы ондаған жылдарға созылған терроризм осы
елдер мен аймақтардың локальді мәселелері ретінде қаралады. Қазіргі әлем
үшін басты фактісі болып, жоғарыда айтылған локальді жөргектен өсіп шыққан
терроризмнің халықаралық сипаты мойындалды. Басты қажеттілік осы феноменді
тез арада түсіну болса, басты проблема күнделікті өмірден терроризмді
шеттету мүмкіндігі болып табылады.Сонымен қатар террористік актінің келесі
белгілері болады.
Зорлық - зомбылықтың ең дөрекі нысандарын қолдану немесе қолдану қаупімен
қорқыту;
Террористік актінің мақсаты оның нәтижесінде туындайтын құрбандықтар мен
қиратулар шегіне асып түседі.
Террористік актінің мақсатына оның тікелей құрбандары болып табылмайтын
тұлғаларға психологиялық жолмен әсер ету арқылы қол жеткізіледі.
Терроризм құрбандары олардың нақты маңызына қарай емес, символикалық мәніне
қарай таңдалады.
Террористік актіні мынандай жағдайларда халықаралық сипаттағы қылмыс
деп дәрежелеуге болады, егер[8]:
Террорист және террористік акті нәтижесінде зардап шегетін тұлға бір немесе
әр түрлі мемлекеттердің азаматтары болса, алайда қылмыс аталған мемлекеттің
аумағынан тыс жерде жасалса;
Террористік акт халықаралық қорғау аясындағы тұлғаларға қарсы бағытталған
болса;
3)Террористік акт бір мемлекеттің аумағында дайындалып, басқа
мемлекеттің аумағында жүзеге асырылса;
4) Бір мемлекеттің аумағында террористік актіні жүзеге асырған
террорист басқа мемлекеттің аумағында жасырынса және оны ұстап беру туралы
мәселе қойылса; Қазіргі біздің заманымызда терроризмнің сипаттамасы үзбей
күрделеніп, олардың әдістері тез арада жетілуде. Террористік актілерден
антигуманистік принциптері тез күшейіп, бұл бір жағынан бұқаралық сипатта
болса, екінші жағынан осының нәтижесінде қатыгездікке ие болып отыр.
Исламдық фанат - шахидтердің АҚШ-қа қарсы 2001 жылдың 11-ші қыркүйегіндегі
террористік актілері мынаны көрсетті: терроризм әлемдік масштабтағы
ұйымдасқан күшке айналып, өзінің құрбандарының масштабы бойынша ол тұрақты
соғыс әрекетінің деңгейіне жетіп отыр. Сонымен, терроризм түсінігін Елбасы
Н.Ә. Назарбаевтың мына сөздерімен қорытындылауға болады:
"Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш
көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм көзқарастар мен идеялардың
емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара басының қамын күйттемейді. Ол
өзінен-өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды, алайда, қызмет көрсетудің бір
түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен сұранысқа ие"[9].
Терроризмнің қайнар көзі мен себептерін білу террористік бағыттағы
қылмыстарды тергеуге және оның алдын-алуға немесе жоюға көмектеседі. Қ.Р-
ның "Терроризммен күресу туралы" Заңында террористік қызметтің себебі мен
жағдайын анықтау және жою, терроризммен күресудің негізгі мақсаты деп
көрсетілуі кездейсоқ емес.
Әлемдік ғылымда терроризмнің пайда болуы табиғатына әсер ететін екі жол
бар:[10]
Биологиялық жол - адамдардың күш көрсетушілік мәні, яғни
адамдардың басқа адамның мүлделеріне қауіп төндіруі;
Әлеуметтік жол - әлеуметтік қарама-қайшылықтың шығуы.
Бірақ бұл жерде бұған қарсы мынадай мысалды келтіруге болады:
терроризм тұрақты қоғамдарда автономды түрде әрекет етеді.
Мысалы, Испаниядағы сепаратистік ұйым Эта, Жапониядағы Ревалюциялық
Қызыл Армия. Терроризмнің маңына қалың бұқараны біріктіретін масштабты
идеяның бар болуы, оларға қажетті заңдылықты әкелетін сияқты. Заңдылықты
жұртқа көз - қылып, олар өзінің халқын азат етумен бақытты етеміз деп,
шетелдерде өздерін жақсы жағынан көрсеткісі келеді.
О.М.Хлобустов және З.Г.Федеровтың ойы бойынша терроризмнің пайда
болуына жалпы қылмыстың өсуі әсер етеді дейді [10].
М.В.Назаркин терроризмнің базалық себептеріне әлеуметтік шиеленістерді
жатқызады [11] .
В. Л. Васильев терроризмнің шығуының феномені мен дамуын былай
қарастырып: "көптеген тарихи, этнопсихологиялық, саяси және басқа
факторлардың өзара әрекет етуінің нәтижесі" [12].
В.Малисон мен С. Малисон "Терроризмнің көптеген себептері негізгі
әділстсіздіктер мен кәдімгі адам құқығын таптауда жатыр" деп есептейді.
Халықаралық терроризмнің түбірлі себептерін 1979 жылғы халықаралық
терроризм туралы арнайы комитет былай деп көрсетті. "Неоколониализм,
расизм, агрессия саясаты, шетелдік оккупация және оның салдарлары:
әділетсіздік, теңсіздік, қүлдық қанау, қысым" [13].
Жоғарыда көрсетілген барлық зерттеушілердің айтуы бойынша әлеуметтік
қарама-қайшылықтардың комплексі шын мәнінде барлық әлеуметтік
шиеленістердің негізі мен алғашқы себебі болып келеді. Бірақ бұл
терроризмнің ерекшелігін ескере бермейді. Қалыптасқан жағдайда жасалған
талдау қазіргі заманғы терроризмнің саяси-діни бағытга екенін көрсетеді.
Олардың пайда болу негізіне бірқатар мемлекетаралық және мемлекеттік ішкі
саяси, әлеуметтік, экономикалық, тарихи-аумақтық, ұлттық, діни және басқа
да сипаттағы шиеленіс тудырушы факторлар жатады. Бұл түрғыда неғұрлым үлкен
қауіпті террорды өздерінің мақсаттарына жетудің әдісі ретінде пайдаланатын
ислам фундаменталистерінің экстремистік акциялары мен ұмтылыстары
төндіреді. Сөйтіп, терроризмнің пайда болуына келесі факторлар әсер етеді:
мемлекетте экономикалық дағдарыстың болуы;
саяси жағдайдың тұрақсыздығы;
билік органдары, құқық органдары және сот органдарының әлсіздігі;
мемлекетте ұлтшылдық, шовинистік, экстремистік, сепаратистік
көзқарастардың өсуі;
коррутщияның кең таралуы;
арнайы қызметтің кәсіби деңгейінің төмендігі;
этникалық жағдайдың нашарлығы;
қару-жарақ, жарылыс заттарының алу жеңілдігі;
миграциялық бақылаудың төмендігі;
елде саяси партиялардың және ұйымдардың билікке таласуы;
геосаяси факторлар және т.б.
этникалық, діни идеологиялық шиеленістердің пайда болуы;
өмір сүру деңгейінің төмендеуі, психологиялық дискомфорт
жағдайы, әлеуметтік қорғалмағандық, тұрмыс тауқыметінің шиеленісуі;
мемлекет пен оның институттарының жалпы құрылымдық
дағдарысы;
тарихи, мәдени, құқықтық, гуманистік құндылықтардың
жойылуы;
биліктің беделінің құлауы, заңның және оған сенімнің
төмендеуі;
мемлекетке шетелдік террористердің, діни, ұлтшыл - радикалдық
және т.б. ұйымдардың, басқа мемлекеттің қызығушылықтарының тууы;
Дегенмен жинақтап айту қажет болса, онда ілгері заңдылықты елемей өтуге
болмайды. Түпкі себеп дамудың теңсіздігінде жатыр, мұның өзі әр түрлі
мәдени жүйелерде қатал үн қату қарсылығын тудырып, оны террорист терең бір
агрессивті түрде арсыздықпен пайдаланып отыр. Бүгінгі таңда бұл зандылықты
бажайламау-болашақтың іргесіне баяу жарылатын мина көму деген сөз [14].
П.Уилконсонның пікірі бойынша, терроризмнің бір себебі діни және
идеологиялық шиеленісте жатыр дейді. Бұған қарсы Н.Ә.Назарбаев былай дейді:
"Террорризмнің түп тамыры белгілі-бір дінде жатыр дейтін мәлімдеменің
ешқандай сын көтермейтініне қарапайым дәлел-терроризм белгілі-бір
идеологияны пайдалана алатын құрал болып табылады. Бұлай болмаған жағдайда
да біз террористік бейімділігі тұрғысынан тек исламды ғана емес,
католицизмді де айыптауға тиіспіз, себебі, мысалға алғанда, Солтүстік
Ирландиядағы жіктелудің бір ұшығы дінмен де астасып жатыр.
Бұқаралық формада қазіргі кездегі терроризмді тікелей "ислам
факторымен" байланыстырады. Адамзатты құтқарушы дін ретінде есептелетін
ислам, күш көрсетуді қолданбайтын дін болып есептеледі. Сондықтан ислам
терроризмнің себебі бола алмайды.
Оны менің ойымша былай түсіндіруге болады: Ислам өзінің алғашқы шыққан
кезінде, оны тарату үшін әскери экспанция қажет болды. Міне, осы кезде бұл
дүниежүзілік діннің бейбіт мәні бұрмаланды. Сондықтан бұл кезеңде ислам
тарихында фундаментализмнің агрессивті қанаты басым болғандықтан қазіргі
терроризмнің негізін исламнан іздеушілерге "жол ашық" болу себебі де
осыдан. Бұл мәселені терең және обьективті түрде зерттеу қажет сияқты, оның
екі ұштылығын саудаға салып, әдейі пайдалануға болмайды Сондықтан мен
Елбасы айтқан пікірге қосыламын. Себебі, исламды немесе христиан дінін
саяси арандатушылық мақсатында қолдануға болмайды.
Бұған дәлел ретінде мына мысалды келтіруге болады: 56 мүшеден тұратын
мұсылман мемлекеттерінің ұйымы-Ислам Конференциясы Ұйымы-2001жылы 11
қыркүйекте болған варварлық терактіні қатаң түрде айыптап, исламның
ешқандай да терроризмді қолдамағанын мәлімдеді. Ислам бір жағдайда ғана
терроризмнің шығу себебі болу мүмкін, егер соның негізінде Халифатты
құратын болса [14] . Сонымен қатар терроризмнің өмір сүруіне қажетті 2
фактор бар.
Біріншіден, мемлекеттің қауіпсіздік жүйесінде бір қатар кемшіліктердің
болуы. Бұл құқықтық базаның жетілмеуіне байланысты болуы мүмкін және
бірыңғай контртеррорлық саясаттың жоқ болуы; қаржылық, шекаралық,
миграциялық және басқа да бақылау жүйелерінің тиімсіздігі; құқық қорғау
органдары мен барлау органдарының жұмыстарының нашар болуы, билік
басындағылардың шиеленісті оның шығу сатысында шешуге қабілетсіздігі немесе
басқа да себептерге байланысты ықылас білдірмеуі болып табылады.
Екіншіден, әскери потенциалдық біршама ашықтығы, яғни бірінші- адамдар
ресурсы: жалдамалылар, кәсіби кісі өлтірушілер мен әскери мамандар; екінші
— кәдімгі қару — жарақ және қарудың жаңа түрлері, жаттығу лагерьлерін құру
мүмкіндіктері.
Терроризмге жауаптың варианттарын анықтағанда адамдардың терроризмге
әртүрлі себептермен баратынын есте сақтауымыз керек. Сондықтан көрегендік
саясат осы себептердің барлығын назарында ұстап, соған қарсы шаралар
қолдануы керек. Бірақ ешқандай да себептер терроризмді ақтамайды.
1.2 Терроризм психологиясы
Терроризм адамдар үшін мәселелерді шешу құралына айналып барады. Оның
ұлттық шекаралардан шығып халықаралық сипатқа ие болуы әлем халқына,
мемлекет аралық бейбітшілік пен ынтымақтастыққа деген қаупін күшейте түсті,
сондықтан бұл мәселе жан-жақты және объективті зерттеуді қажет етеді.
Психологиялық тұрғыдан террор үрейді (страх) және қорқынышты (ужас)
тудырады. Қорқыныш бұл максималды дәрежедегі бастан өткізілетін үрей.
Қорқыныш эмоциясы үрейден күштірек болады. Үрей бұл тұлғаның биологиялық
және әлеуметтік өмір сүруіне қауіп төндіргенде пайда болатын эмоция. Адам
үрейді әр түрлі жағдайда өз басынан кешіруі мүмкін. Үрей адамның
тыныштығына немесе қауіпсіздігіне қауіп төндіргенде пайда болады. Сонымен
террор психологиялық тұрғыдан қарағанда, белгілі-бір іс әрекеттің (теракт)
нәтижесінде пайда болатын үрей немесе қорқыныш болып табылады. Террорлық
актінің мақсаты қоғамды дүр сілкіндіру және эмоциясын туғызу, яғни халық
санасында сенімсіздік тудыру. Бұл халықтың құқық қорғау органдарына және
билік органдарына деген сенімсіздігі арқылы білінеді.
Терроризмнің психологиялық түсінігі - бұл өзінің идеологиялық негізі
бар және өзінің қажеттіліктері мен мүлделерін террор арқылы жүзеге асыратын
ерекше жағдайдағы қызмет болып табылады. Террорлық әрекет әлеуметтік және
саяси іс әрекеттің қаруы болып келді және болады. Терроризм — бұл күш
қолдану арқылы адамдарды қорқыту. Күш қолдану немесе күш қолдану қаупі
болмаса, онда психологиялық террор да жоқ. Күш қолданудың әртүрлісі болады:
тәндік жою, саяси, әлеуметтік, экономикалық, ақпараттық және тағы басқа.
Терроризм күрестің спецификалық құралы ретінде өзіне әрқашан біркелкі
емес көзқарас туғызады. Әлсіздердің қаруы бола отырып терроризм белгілі-бір
қолдаушыларға ие болып отыр. Сондықтан террористердің қатары көбеюде.
Қазіргі заманда дүние жүзінде тсрроризм адам кейпінен айырылған құбыжық деп
есептеледі. Бұл арнайы әлеуметтік тұрғыдан зерттейтін ерекше психологияны
туғызады.
Террористердің сөздерін таңдаған кезде, террор бұлар үшін тек жұмыс
немесе мамандық емес. Террор олар үшін өмір сүру әдісі болып табылады, яғни
террор террористер үшін бос уақытын өткізетін хобби емес. Террористік
қызметті кәдімгі бандитизммен салыстыруға болмайды. Бірақ терроризм
қызметінде бандитизм элементтері бар, сондықтан да терроризм күрделі
құбылыс.
Террористік ұйымның өмір сүруі - тек тәртіпке байланысты. Бұл тәртіп
әскердегі тәртіп емес, террористік тәртіп ұйымының барлық мүшелері мен
басшыларының мақсатқа жету үшін тәртіпке бағынуы.
Террордың классигі Б. Савинков былай деген: "Егер террорристік ұйымда
тәртіп әлсіздеу болса, онда ол ұйымның болашағы жоқ" [16]. Осыған
байланысты атақты исламдық террористік "Хамас" қозғалысы өзінің
шәкірттеріне мынаны үйретеді: "Күрестің мақсатына жетуі жаудың үрейленуі
және қарсы күш көрсетуге деген қабілетін жоюына байланысты. Ол "алла"
атымен қорқыту үшін жақсы ойластырылған және толық түрде тәртіп керек.
Акция бірінен бірі жасалуы тиіс. Жауға бір минутқа болса да тыныштық бермеу
керек.
Осы "Алла" жасақтары үшін толық мағынасы бар өмір болып табылады.
Жоғарыда айтылғаннан түсінетініміз, террористік ұйымның және әр
террористің өмірі қозғалыста болады. Террористік акт аяқталғаннан кейін ол
келесі терактінің объектісін іздей бастайды. Яғни бұл өмірдің тұрақты
формасы және жүйелі қызмет болып табылады.
Әр түрлі қызметтің немесе іс-әрекеттің өзінің психологиялық құрылымы
болады.
Іс-әрекет құрылымына мотив жатады. Мотив - бұл қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бағытталған қызмет. Мотивтің екі функциясы бар:
1)қозғаушы функция - бұл іс-әрекет жасауға қозғайды: 2)мағыналық функция —
бұл іс-әрекетке ерекше тұлғалық мағына беретін әрекет. Қызмет мақсатқа
жеткізетін іс-әрекеттен тұрады. Ал іс-әрекет жеке операциялардан тұрады.
Сөйтіп терроризмиің мотиві кез-келген әдіспен адамдарды қорқыту болып
табылады. Бөтен адамның қорқынышы террористің іс-әрекетіне мағына береді.
Осы объективті мотивке жету үшін террорист әр түрлі әрекет етеді. Мысалы,
қару дайындау, көлік құралдарын табу, болашақта жасалатын террористік
актінің орнын бақылау, қарап жүру және тағы басқа.
Террористік жолға түсушілерді ешкім күштеп осы жолға түсірмейді.
Заңдылық бойынша терроршылдар өзі, яғни өзіне ұнағандықтан таңдайды. Бірақ
осы жерде мынандай сұрақ туындайды: Не үшін ұнайды? Бұған жауап ретінде
террорист кәдімгі адам өлтірушіден ерекшеленетінін сезінеді.
Террорист үшін идеялық -риторикалық компаненті маңызды орынға ие.
Террористің қылмыскерден айырмашылығы террорист қылмысты бір идея үшін
жасайды. Террорист өз қылмысын ақтау үшін белгілі бір сылтауға сүйенеді. Ол
өз қылмысын ақтауға тырысады.
Террористік іс-әрекеттің тұлғалық компанентін талдау өте қиын.
Террористің өздерінің субъективтік көзқарас бойынша идея арқылы олар
индивидуалдық тұлғалық қатарланудан құтылуды көп айтады.
Орыс террорист-революционері В. Нечаев өзінің атақты Революционердің
катехизисі шығармасында террористі ол былай суреттейді: "Террорист душарға
ұшыраған адам. Ол өзінің жеке мүлдесін, ісін, сезімін, мүлігін және атын
жоғалтқан адам. Оның ойында тек бір ғана ой сезім — революция, террор,
террористік акт. Мұндай адам азаматтық және өркениетті өмірмен қоштасқан
адам. Ол ғылымды да жек көруі тиіс. Ол тек қана бір ғылымды пір тұтуы тиіс
- ол қирату.
Сөйтіп террорлық іс-әрекет мотивсіз болмайды. Террорлық әрекеттерді
қозғайтын локомотиві мотив болып табылады.
Террористердің мотивтерін мына төменгі түрлерге бөлдік.
Меркантильді мотив, яғни пайдаүкнемдік ниетке, террорлық әрекетке баруы.
Идеологиялық мотив. Бұл бір идея үшін (саяси, діни, әлеуметтік және т. б.)
Дүние құрылысын өзгерту мотиві. Бұл әділетті орнату
немесе қоғамның жеткіліксіздігін өзгертуіне байланысты
террорлық әрекетке баруы.
Адамға өзінің билігін жүргізу немесе орнату.
Терроризмнің сүйкімді болуы.
Өлген жолдастары үшін кек қайтару:
Бірақ бұл мотивтер шартты болуы мүмкін. Бұдан басқа мотивтер болуы да
мүмкін.
Террорист тұлғасы зерттеушілерді қызықтырған. С. К. Рощин террористерді
үш психологиялық модельге бөлді:
Бірінші модель: Психопат — Фанат. Бұл сана өрісі доктриналармен
қысылған және эмоционалдық өрісі өзіне бағынған адам. Сондықтан мұндай адам
кез-келген әрекетті жасауға дайын тұрады. Саяси тілде бұл фанатик болса, ол
психологиялық тілде психопат деп аталады. Психопат ұлы және жақсы істерді
жасауы мүмкін, егер оның ниеті мен мақсаты қоғамның қажеттілігімен сәйкес
келсе, бірақ ол үлкен жамандық жасауы мүмкін, егер оның іс-әрекетінің
мотиві объективті түрде қоғамға қарсы сипат алса. Кез-келген психопат —
фанатик террорист болуы мүмкін. Бұл дұрыс, бірақ тек мәселенің бір бөлігін
ғана түсіндіреді.
Екінші адам: Фрустрацияланған адам. Бихевиористикалық теория бойынша
фрустрация сезімі белгілі-бір мақсатқа жете алмағандықтан, ол адамда
агрессивтік іс-әрекетке деген тенденция күшейе түседі. Бұл жағдайда сана іс-
әрекеттерді жетілдірудің құралы рөлін ойнайды, яғни оларды ақтау үшін түрлі
себептерді таңдайды. Егер аталған концепцияны адамның агрессивтік құлқын
түсіндірудің жалғыз және жалпылама әдісі ретінде абсолют-тендірілмесе, онда
кей жағдайда адамның террористік актіге бейімділігін түсіну үшін
қолданылады. Бір жағынан бұл да дұрыс.
Үшінші модель: Отбасының кемістігі, яғни ата-аналардың өз балаларын
ұрып соғуы, оның әлеуметтік изоляциялануы, баланың өмірге деген сенімсіздік
ыза болуы антиәлеуметтік қылықтар көрсетуге бастайды. Белгілі — бір
жағдайда мұндай адамдар террористік ұйымдардың құралы болуы мүмкін.
С. Н. Еникополов террористерге психологиялық мінездеме берудің қажеті
жоқ дейді. Оның ойынша террористерді 2 типке бөлу керек дейді:
Өзіне сенімді жоғары интеллектісі бар, өзін-өзі жоғары
бағалайтын террористер;
Өмірде жолы болмайтын, өзін төмен бағалайтын адам,
сонымен екі типке де жоғары агрессивтілік, әрдайым өзінің ішкі
"менін" қорғайтын, тек қана өзін ойлайтын тұлға.
Көп террористерге өзінің ішкі проблемасын сырттан іздеу тән. Террорлық
акт жасауға деген шешім бірнеше кешенді шешімдерден тұрады. Олар террорлық
актінің орны, уақыты, объектісі, мақсаты, тәсілдері және т.б. Бұл жерде
террорист әр түрлі вариантты мінез-құлықтың оптимальдысын, яғни тиімділігін
тандайды. Осындай тандау тұлғаның қасиетіне, яғни оның тұлғалық
бағыттылығына, тәжірибесіне, дүниеге деген көзқарасына, ішкі құлықтық
жүйесіне байланысты.
Қылмыскерлер мен террористі салыстырғанда террористер террорлық актіні
кәдімгі адамдар жасай алмайды дейді, керісінше террорлық актіні тек
террористер және олардың жолдастары ғана жасауға қабілеті бар және құқығы
бар дейді.
Жалпы түрде террористердің негізгі тұлғалық қасиеттері туралы едәуір
белгілі. Әдетте бұл қасиеттер террористік ұйымның барлық мүшелеріне бірдей
талап қояды. Сонымен террористік ұйымда болу үшін (террорист болу үшін)
мынадай базалық негізгі талаптар қойылады:
Өз ісіне және ұйымына берілгендік;
Өзін идея немесе ұйым ушін құрбан болуға дайындық;
Өзін-өзі ұстауы, тәртіптілік;
Құпиялық (Конспиративность);
Бағынушылық;
Коллективизм.
Бұл қасиеттерді біріктіріп үлкейтсек, онда бір негізгі және екі
техникалық қасиет пайда болады. Негізгі қасиет ретінде өз ісіне берілгендік
болып табылады. Бұған байланысты екі "техникалық" -тәртіптілік және
құпиялық қасиеттер келіп шығады. Сондықтан террористік ұйымға қабылдайтын
кезде сол ұйымның жалпы мақсатқа жету үшін адамдардан құрбан болуға
дайындықты, жеке тұлғалық қасиетінен бас тарту қабілетін талап етеді.
Сөйтіп, террористің тұлғалық тұтастығы, оның жеке тұлғалығының жоқтығын
білдіреді. Міне осында парадокс жатыр. Бұл жағдайды қазақтың "Былай тартсаң
өгіз өледі, былай тартсаң арба сынады" деген мақалы жақсы көрсетеді.
Исламдық террорлық "Хамас" ұйымы өзінің террористеріне мынаны үйретеді:
"Алла жасақтары өз ісіне шексіз сенуі керек, өз жерін азат етуге және шын
дінді уағыздау үшін керек. Ол Шахид болуға және кез-келген уақытта жеңіс
үшін өмірін қиюға дайын болуы тиіс".
Үлкендерді тыңдау және оларға бағыну - "алла" жасақтарының қасиетті
міндеті. Ұйымның құпиялығын сақтау, оның шешімдеріне бағыну, тәртіп "алла"
жасағының міндеті. Алла жасағы өзінің ұйымына басқа адамдарды тарту және
осыған өзінің жолдастары мен басшыларының келісімін алуы тиіс".
Террорға берілгендік терроргендік террористің негізгі қасиеті болып
табылады. Террорлық ұйымға кіру үшін ұйымның мақсаты үшін өзінің мүлдесінен
айырылуға тиіс. Қазіргі заманғы терроризм топтық қызмет болып табылады.
Террорлық актіні жасау үшін бірнеше адам қатысады. Техникалық себептермен
олар бір-бірімен кездесуі міндетті емес. Бірақ психологиялық тұрғыдан
террорлық топтың артында виртуалды немесе шын мәнінде ұйым тұруы мүмкін.
Бұл террорлық қызметтің тиімділігін көрсетеді, яғни террорлық ұйымның күшті
мемлекетке немесе арнайы қызмет ұйымына қарсы тұруын көрсетеді.
Террорист тұлғасы — бүл тұрақты тоқтамайтын психологиялық қозғалыс.
Террористің логикасы басқа адамға қарағанда әдеттен тыс болады.
Біріншіден, логикадан гөрі эмоция оның өмірінде көп орын алады. Екішіден,
онда моноидеялық логика, яғни оның ойының бәрі бір террорлық әрекетке
бағытталған немесе күш көрсетуге бағытталған. Үшіншіден, бұрмаланған
логика. Мысалы; Палестиналық интифаданың, ФАТХ қозғалысының жауапты хатшысы
полковник Абу-Халед Израйльге қатысты сөзінде: "Еврейлер тек бір ғана тілді
түсінеді - ол Калашников тілі".
Террористердің логикасы мен ойының орнына цитата немесе максимамен
ауыстырылуы мүмкін. Заңдылық бойынша террористің логикасы діни адамның
логикасы. Ол бір дінге немесе идеяға сеніп өзінің ерекше туылғандығына
сенеді. Оған бұл үшін рационалды дәлелдер немесе күрделі формальді —
логикалық конструкциялар керек емес. Ол жай сенеді. Мұндай логикаға қарсы
сөз айту немесе қарсы тұру мүмкін емес. Мына факт террористердің
логикасының бұрмалануын көрсетеді. Олар диалог режимінде жұмыс істей
алмайды. Террористер тек ұйымды ғана тындайды, яғни авторитеті бар
адамдарды тыңдайды. Бұл террористердің логикасының авторитарлығын
білдіреді.
Террорист кез-келген адамды үш топқа бөледі:
Жолдасы ретінде;
Құрбаны ретінде;
Жауы ретінде (антитеррорлық органның мушелері және т.б.)
Террорист бостандыққа жету үшін тек террор, күш көрсету арқылы жетуге
болады дейді. Осы террорлық логиканың парадоксы болып табылады.
Террористердің логикасы кей жағдайда нақты емес, яғни символды болуы
мүмкін. Мысалы, 2001жылдың 11 қыркүйектегі Нью-Йорк пен Вашингтондағы
жарылыстар символды болып табылады. Өйткені, Нью-Йорктағы Дүние жүзілік
сауда орталығы және Вашингтондағы Пентагон ғимараты АҚШ-ның гемониясының
символы болып табылады. Бірақ террордың барлық объектісі символды бола
бермейді. Мысалы, Баскілердің "ЭТА„ террорлық ұйымының саяси тұлғаларды
өлтіруі бүкіл саяси жүйені құлатқысы келуін білдіреді.
Көбінесе террористердің логикасы олардың жалпы мәдени деңгейіне
байланысты [17] .
Террористің өмірі эмоцияланған өмір болып табылады. Эмоцияға байланысты
террористерді екі топқа бөлуге болады. Бірінші, эмоциясы жоқ немесе өз
эмоциясын бақылайтын террорист. Бұл адамдар өз эмоциясын толық бақылайды,
яғни мұндай адамдарды образды айтқанда, мұзбен салыстыруға болады. Мұндай
террористке атақты орыс террористі Б.В. Савинковты жатқызуға болады. Атақты
жазушы, Британ барлауының қызметкері У.Сомерсет Моем Савинковпен
кездескенде террорлық акт ерекше қайсарлықты қажет етеді,-дегенде, бұған
жауап ретінде Савинков былай жауап қайтарады: "Бұл іс басқа істер сияқты
барлығына үйренесің және бұл әдет болып кеткен„-дейді. Осы эмоцияға кейбір
террорлық ұйымдар арнайы үйретеді. Мысалы, Палестиналық "Хамас,, террорлық
ұйымы шәкірттеріне. "Сенің жауларың отта жануы тиіс", ал сен мұз сияқты
мұздай болуың тиіс,-деп үйретеді.
Екінші, біріншісіне қарама-қарсы тұлға. Бұл террористер жиі кездеседі.
Бұларға ішкі эмоцияналдық бай өмір тән. Сыртқа өзін-өзі ұстауы рационалды
болғанымен бәрібір бұл типте қатты эмоционалдықтың болуы тән. Мұндай
адамдар террорлық актіден кейін ішкі эмоциясын сыртқа шығаруы тән. Ол қатты
қуанумен, бір-бірін құттықтаумен және жылаумен және т. б. эмоция арқылы
білінуі мүмкін.
Бірақ террористерде террорлық актіге жеңіл қараушылық жоқ. Террорлық іс-
әрекет жасайтын кезде олар бүл іске шындап кіріседі.
Террористің өмірі түрақты эмоционалдық стресстен тұрады. Ол жаудың
қолына түсуден қорқып, үрей эмоциясында өмір сүреді. Сонымен қатар ол ашу-
ызада және өз жауын жек көрушілік эмоциясы және болашақта жасайтын іс-
әрекетінен рухтандыру эмоциясымен бірге жүреді.
Осы жоғарыда көрсетілген эмоциялар соғысып ішкі эмоционалдық
конфликтыны туғызады. Ал эмоционалдық конфликт террорист жан дүниесінде
ауыр жағдайдағы стресске әкелуі мүмкін. Бұл стресске бір эмоциядан екінші
эмоцияға тез өту тән. Исламдық фундаменталистерден басқа да террористердің
жеке өмірі терең эмоционалды болып табылады. Террористерде көп таралған
эмоционалдық жағдай оның түрақты сақтықтығы, яғни ешкімге сенбеушілігі.
Осы жағдай террористің барлық адамдарды "өзінікі" және "өзгенікі" деп
бөлінуіне әкеп соғады. Егер "өзгенікі" болған адам, шын мәнінде "өзінікі,,
болып шықса, онда террористің оған деген қатынасы бірден өзгеріп, онымен
ашық сенімгершілік қатынас орнатады. Бұл террористің эмоционалдық
тұрақсыздығын және эмоциясының бірден өзгеруін көрсетеді.
Террористе моральдық мәселелер тек белгілі-бір интеллектуалдық деңгейі
бар болғанда ғана пайда болуы мүмкін. Ал интеллектісі бір шама дамыған
террористер, әр уақытта ішінен өздерінің әрекеттерінің дұрыстығына күмән
келтіруі мүмкін. Барлық уақытта террористер террорлық акт жасауға
дайындалған кезде оған құлықтық ақтап алуды іздейді.
Террористерді 4 типке бөлеміз. Олар:
Холерик;
Флегматик;
Сангвинник;
Мелонхолик.
Бірінші тип "холерик,, -И.П.Павловтың нейрофизиологиялық түсіндіруінде,
бұл күшті, бірақ тұрақсыз, өзін-өзі ұстай алмайтын, эмоциясы мен сезімі,
идеясы кернеген, тез жанып, тез өшетін тип. Г.Ю.Айзенк бойынша бұл невротик-
экстраверт, яғни халықты жақсы көріп тұратын, бірақ бұл жақсы көрушілігін
жеке террор үшін құрбан етеді. Әдетте мұндай жағдай шын мәнінде психопатия
мен истерияның басым белгісін көрсетеді.
Екінші тип "Флегматик„-И.П.Павловтың түсіндіруінде бұл күшті, орнықты
өзін-өзі ұстай білетін, салмақты, кей жағдайда инертті тип. Г.Ю.Айзенк
бойынша эмоционалды орнықты, интроверт. Ол психопатия мен истерияға жақын
емес. Террорда ол тек қана жасақ (боевик) емес, ұйымның немесе топтың
эмоционалды тірегі.
Үшінші тип "Сангвинник,,-. И.П.Павловтың пікірі бойынша бұл күшті, өзін-
өзі ұстай білетін, ширақты. Оның нерв жүйесі тепе-тең және тұрақтылық,
ептілікпен ерекшеленіп, бұл адам кез-келген жағдайға бейімделген.
Г.Ю.Айзенк бойынша бұл эмоционалды орнықты және экстровертті тип. Оның
шешімдері көбінесе өмірлік тәжірибенің негізінде негізделеді.
Төртінші тип "Мелонхолик,,.- И.П.Павлов бойынша бұл өте әлсіз тип. Ол
енжар, тежелген адам. Г.Ю.Айзенк бойынша бұл невротик-интроверт.
Г.Ю.Айзенктің ойы бойынша қылмысқа бейімділік жеке тұлғаның
темпераментімен тығыз байланыса отырып, оның тұқымқуалаушылығына қатысты
болады. Бірақ басқа авторлар былай дейді: Адам қандай бір темпераменттік
қасиеттерге ие болғанымен, егер ол криминогендік ортада тұрған болса, онда
ол орта оны қылмыскерге айналдырады. Ортаның әсері әбден мүмкін. Жалпы
талдап қарайтын болсақ, террористердің арасында көбінесе күшті невротик
типтер көбірек кездеседі[18].
Құрбандарымен қоса өзін-өзі өлтіретін террористерді "Камикадзе,, немесе
"Шахид,, дейді. Камикадзе деген ат екінші дүниежүзілік соғыстағы жапон
армиясындағы Самурайлардан шыққан, яғни арнайы ұшақпен бірге олар АҚШ
кемелерінің үстінен құлап, өзін жарған. Кейін бұл термин барлық өзін-өзі
өлтіретін террористерге қолдалына бастады. Мысалы, 2001 жылғы 11
қыркүйектегі Дүниежүзілік сауда орталығына жолаушы тасымалдайтын "Боинг,,
ұшағын айдап әкетіп, өздерімен бірге ғимаратқа соқтығысады. Осы оқиға
болғаннан кейін Камикадзе деген термин толығымен қайтіп келді.
Камикадзе-шахид синдромына психологиялық сипаттама берсек, олар бір
идея немесе діни және т. б. көзқарастары үшін құрбанымен қоса өзін
өлтіреді. Мысалы, Палестиналық террористер, яғни шахидтер жарылғыш заттарды
үстіне орап, адам көп шоғырланатын жерге барып өзін жаруы. Бұл жолды Шахид-
Камикадзе өз еркі бойынша таңдайды. Камикадзе өз өмірін беріп, жаудың коп
өмірін алуға тырысады. Ол үшін камикадзеден психологиялық дайындықты қажет
етеді. Өлімнен қорықпау психологиялық факторларға байланысты. Мұндай
факторларға идея (отанға сүйіспеншілік), қатты сезім (жауды жек көрушілік)
және басқа эмоционалдық жағдайлар болуы мүмкін. Камикадзенің жарқын бір
түріне исламдық камикадзе террорристері- Шахидтерді жатқызуға болады.
Камикадзенің бұл түрін зерттеу қазіргі кезде өзекті мәселе болып отыр.
Шахидтердің ерекшелігі олар құдаймен қоса өз елі үшін өз жанын қиюға дайын.
Мысалы, "Хамас,, қозғалысы өзінің террорист - камикадзелеріне мынаны
үйретеді: "Алла ұлы даңқты, сен оның алмас қылышысың, Алла үшін өлім —
жұмаққа апаратын тіке жол„- дейді. Шахид ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz