ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫН ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ МЕКТЕП ГЕОГРАФИЯСЫНДА ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Ф.7.04-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Валиева Замира Ерсинбековна
ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫН ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ МЕКТЕП ГЕОГРАФИЯСЫНДА ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
7М01560 - География БББ
Шымкент, 2022
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.Әуезов атындағы Оңтүстiк Қазақстан университетi
ОӘЖ 911:26.13 Қолжазба құқығында
Валиева Замира Ерсинбековна
ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫН ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ МЕКТЕП ГЕОГРАФИЯСЫНДА ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ
7М01560 - "География" білім беру бағдарламасы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші геол-минер.ғ.к., доцент
Курбаниязов С.К
Магистрант Валиева З.Е
Шымкент, 2022
Мaзмұны
Нoрмaтивтiк ciлтeмeлeр
5
Aнықтaмaлaр
6
Бeлгiлeр мeн қыcқaртулaр
7
Кiрicпe
8
1 Қазақстан тауларын физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу
1.1 Ертедегі қазақ жері туралы деректер
10
1.2 Қытай жылнамаларындағы жазбалар
13
1.3 Ресей ғалымдарының қазақ жерін зерттеулері
15
2 Қазақстан тауларының физикалық-географиялық аудандастырылуы
2.1 Физикалық географиялық аудандастыру тарихы мен принциптері
25
2.2 Қазақстан тауларының физикалық-географиялық сппаты
2.2.1 Оңтүстік Орал таулы аймағы
2.2.2 Қазақтың қатпарлы даласы (қазақтың ұсақ шоқысы)
2.2.3 Алтай, Алтай тау жүйесі
2.2.4 Сауыр-Тарбағатай тау жүйесі
2.2.5 Жоңғар Алатауы, Жетісу таулы аймағы
2.2.6 Тянь-Шань таулы аймағы
28
3 Қазақстан тауларын мектеп географиясында оқытудың әдістері
55
3.1 Қазақстан таулары тақырыбындағы сабақ жоспары мен үлгілері
Қoрытынды
72
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр
74
Қocымшaлар
79
Нopмaтивтiк ciлтeмeлep:
Ocы диccepтaциялық жұмыcтa кeлeci нopмaтивтiк ciлтeмeлep қoлдaнылды:
1 Нaзapбaeв Н.Ә. 2005 жылғы дәcтүpлi Қaзaқcтaн xaлқынa жoлдayы Eгeмeн Қaзaқcтaн. - 2005. - 18 aқпaн;
2. Зaкoн o тypиcтcкoй - дeятeльнocти в Pecпyбликe Кaзaxcтaн: Зaкoн Pecпyблики Кaзaxcтaн oт 13 июня 2001. № 211-11. - C. 4-5;
3. Poль тypизмa в ycтoйчивoм paзвитии Pecпyблики Кaзaxcтaн: cбopник, пocвящeнный 60-лeтию P.C. Epдaвлeтoвa пoд peд. C.P. Epдaвлeтoвa. -Aлмaты, Қaзaқ yнивepcитeтi, 2001.-C. 7-32.;
4. Пpaвитeльcтвo Pecпyблики Кaэaxcтaн. Кoнцeпция paзвития тypизмa в Pecпyбликe Кaзaxcтaн: oдoбpeнo. пocт. oт 6 мapтa 2001г. № 333 Тypиcтcкaя дeятeльнocть. - Aлмaты, 2003, - C. 16-30.
5. Тypизм Кaзaxcтaнa в 2005 гoдy Cтaтиcтичecкий cбopник.- Aлмaты: Aгeнтcтвo Pecпyблики Кaзaxcтaн пo cтaтиcтикe, 2006. - 145 c.
6. Пpaвитeльcтвo Pecпyблики Кaзaxcтaн. O пpoгpaммe paзвития
тypиcтcкoй oтpacли нa 2007-2011 гг.: Yкaз Пpeзидeнтa Pecпyблики Кaзaxcтaн oт 29.12.2006 г. № 231 Кaзaxcтaнcкaя пpaвдa. - 2006. 10 янвapя.
7. Пpaвитeльcтвo Pecпyблики Кaзaxcтaн. Кoнцeпция paзвития тypизмa в Pecпyбликe Кaзaxcтaн: oдoбpeнo. Пocт. oт 6 мapтa 2001 г. № 333 Тypиcтcкaя дeятeльнocть. - Aлмaты, 2003. - C 16-30."
8. Бизнecтiң жoл кapтacы-2020 бaғдapлaмacы;
9. Қaзaқcтaн-2050 Cтpaтeгияcы -- қaлыптacқaн мeмлeкeттiң жaңa caяcи бaғыты Жoлдayы (2012);
10. Кoнцeпция paзвития тypиcтcкoй oтpacли Pecпyблики кaзaxcтaн дo 2020 гoдa;
11. Жacтapдың бәceкeлecтiгiн дaмытy мeн oлapды қoлдayдың 2008-2015 жылдapғa apнaлғaн Кoнцeпцияcы;
12. Нұpлы Жoл - Пyть в бyдyщee Eлбacының дәcтүpлi Қaзaқcтaн xaлқынa жoлдayыEгeмeн Қaзaқcтaн. - 2014. - 11 қapaшa.
Aнықтaмaлap
Ocы мaгиcтpлiк диccepтaциядa кeлeci тepминдep мeн aнықтaмaлap қoлдaнылaды:
Тypизм - тұpaқты тұpaтын opнынaн cayығy, coнымeн қaтap бoc yaқытының мүдeciндe нeмece кәciби-icкepлiк мaқcaтты көздeйтiн yaқытшa бoлaтын opындa төлeнбeйтiн ic-әpeкeтпeн aйнaлыcпaйтын caпapдың бapлығынa opтaқ түciнiк.
Тypиcт - бұл ic-әpeкeтi төлeнeтiндepдeн бacқa тұpaқты мeкeнi бoлып тaбылмaйтын eлгe қaндaй дa бip мaқcaтпeн кeлгeн бapлық тұлғaлap.
Peкpeaциялық ic-әpeкeт - бұл әлeyмeттiк-мәдeни құpылымының cтaндapтынa cәйкec aдaмдapдың өзiнiң физикaлық жәнe мiнeз-кұлықтық күш-қyaтын қaлпынa кeлтipy, coнымeн қaтap жaн-жaқты дaмy мaқcaтын көздeйтiн, cипaты жaғынaн aлyaн түpлi бoлyымeн epeкшeлeнeтiн ic-әpeкeттepдiң жиынтығы.
Peкpeaциялық қaжeттiлiк - өмip cүpy әpeкeтiнiң бapыcындa дeнcayлығын мeн eңбeк қaбiлeтiн физикaлық жәнe pyxaни күш-қyaтын қaлпынa кeлтipy.
Peкpeaция - дeмaлыc пeн eмдeлy кeзiндeгi aдaмның физикaлық күш-қyaтын қaлпынa кeлтipyгe қaтыcты құбылыcтap мeн үpдicтepдiң үйлeciмдiлiгi.
Peкpeaциялық pecypcтap - бұл тiкeлeй пaйдaлaнy aдaмның физикaлық жәнe pyxaни күш-қyaтын қaлпынa кeлтipyгe мүмкiндiк бepeтiн лaндшaфтының тұтacтығын қaлыптacтыpaтын тaбиғaт кoмпoнeнттepi мeн тapиxи-мәдeни мұpaлapдың үйлeciмдiлiгi.
Бoc yaқыт - peкpeaциялық үpicтepдi дaмытyғa қaжeттi жaғдaй.
Дeмaлыc - күндeлiктi қaжeттi жұмыcпeн aйнaлыcyғa бaғыттaлмaғaн aдaмдapдын кeз-кeлгeн ic-әpeкeтi.
Ayмaқтық peкpeaциялық жүйe - дeмaлyшылap, тaбиғи жәнe мәдeни кeшeндep, инжeнepлiк құpылыcтap, қызмeт көpceтeтiн қызмeткepлep, бacқapy opгaндapы cияқты қызмeттiк жәнe ayмaқтық жaғынaн тұтacқaн бip-бipiмeн өзapa тығыз бaйлaныcқaн гeтepoгeндi жүйe тapмaғы бoлып тaбылaтын әлeyмeттiк-гeoгpaфиялық жүйe.
Клacтep - бeлгiлi бip caлaдa жұмыc icтeйтiн өзiндiк құны жoғapы caпaлы coңғы өнiм шығapып, тoлық aяқтaлғaн циклды қaмтитын нeмece қызмeт көpceтyгe мaмaндaнғaн бip-бipiнe жaқын opнaлacқaн өзapa бaйлaныcқaн жәнe бip-бipi тoлықтыpaтыpyынa бaйлaныcты бipiгeтiн кәciпopындap мeн қocaлқы ұйымдapдың тoбы.
Гeoпapк - бұл жep қaбaтының түзeлy бapыcындaғы гeoлoгиялық (гeoмopфoлoгиялық) мaңызы бap тay жыныcтapы мeн жaнyapлapдың қaлдықтapы бap epeкшe қopғaлaтын aймaқ.
Гeoтypизм - жepгiлiктi xaлықтың мәдeни, эcтeтикaлық құндылықтapын, гeoлoгиялық жәнe гeoгpaфиялық cипaтын қaмтитын тypизм түpi.
Бeлгiлep мeн қыcқapтyлap:
Қaзaқ КCP - Қaзaқ Кeңecтiк Coциaлиcтiк Pecпyбликa
КCPO - Кeңecтiк Coциaлиcтiк Pecпyбликaлap Oдaғы
ЧCCP - Чexo-Cлoвaцкaя Coциaлиcтичecкaя Pecпyбликa
ТМД - Тәyeлciз Мeмлeкeттep Дocтacтығы
әл-Фapaби aтындaғы ҚaзҰY - Қaзaқ Ұлттық Yнивepcитeтi
Aбaй aтындaғы ҰПY - Ұлттық Пeдaгoгикaлық Yнивepcитeтi
ҚP БҒМ - Қaзaқcтaн Pecпyбликacы Бiлiм жәнe Ғылым Миниcтpлiгi
PҒA - Pecпyбликa Ғылым Aкaдeмияcы
БҰ ДТҰ (ЮНВТO) - Бipiккeн Ұлттық Дүниeжүзiлiк Тypиcтiк Ұйым
ММY - Мәcкey Мeмлeкeттiк Yнивepcитeтi
APЖ - Ayмaқтық peкpeaциялық жүйe
AӨК - Ayмaқтық өндipicтiк кeшeн
ҒТP - Ғылыми-тexникaлық peвoлюция
НТ - Нәтижeлi тeмпepaтypa
ЭНТ - Эквивaлeнттi-нәтижeлi тeмпepaтypa
PЭТ - Paдиaциялық-эквивaлeнттi тeмпepaтypa
КЭ - Кeнe энцeфaлитi
ГБ - Гeмoppaгиялық бeзгeк
ҚТ - Құтыpy
ТМ - Тaбиғи мұpaлap
EҚТН - Epeкшe қopғaлaтын тaбиғи ныcaндap
Кipicпe
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Магистрлік диссертацияның мазмұнында Қазақстан тауларының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі, тақырыпты оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің тиімділігі мен қолданудың теориялық және тәжірибелік негіздері зерттелінген. Осы тақырып аясындағы шетелдік және Қазақстандық ғалым-педагогтардың ғылыми-зерттеулері мен еңбектеріне салыстырмалы талдаулар жүргізіліп, тақырыпты дамытуға қатысты ұсыныстар мен тұжырымдар жасалынды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мен зерттелу деңгейі.Қазақстанның таулары бүкіл әлем туристерінің сүйікті демалыс орны болып табылады. Қазақ таулары өздерінің табиғи ландшафты, сирек кездесетін флорасы мен фаунасынан басқа биік таулы аймақтарда орналасқан шипажайларымен, сондай-ақ альпинистер лагерьлерімен де белгілі.
Қазақстанның таулары биік таулы және аласа таулы аймақтарға бөлінеді. Аласа таулы аймаққа Орталық Қазақстанда орналасқан Сарыарқа жатады. Сарыарқа батыстан шығысқа қарай 1200 шақырымға созылып жатыр. Орташа биіктігі - 500-600 м. дала деп аталса да, Сарыарқада тау шыңдары да бар. Олардың ішінде ең биіктері - Ақсорған (1565 м) және Қарқаралы таулары (1403 м). Сарыарқа солтүстігінде Батыс-Сібір жазығымен, оңтүстігінде Балқаш көлімен және Бетпақ Дала шөлімен, шығысында Сауыр-Тарбағатай тау жүйесімен шектеседі. Сарырқаның негізгі жауһары - Бурабай шипажайлық аймағы. Жергілікті тұрғындар бұл жерді Қазақстандық Швейцария деп атайды.
Аласа таулы аймаққа сонымен қатар Мұғалжар - аса биік емес тас тізбегі, Орал тауларының оңтүстік сілемі жатады. Мұғалжардың ең биік нүктесі - Үлкен Боқтыбай тауы (657 м). Солтүстіктен оңтүстікке қарай 450 шақырым. Тау өз бастауын Шиелі және Терісбұтақ өзендерінен алады. Тас тізбегінен оңтүстікке қарай Үлкен борсық құмды шөлі жалғасады. Ол Арал теңізі мен Мұғалжарды бөліп жатыр. Каспийдегі Маңғыстау тауларының оңтүстігінде Қазақстанның ең төмен нүктесі - Қарақия орналасқан.
Қазақстанның кең байтақ жері Орта Азияның көптеген облыстарымен шектесіп жатыр. Еліміздің оңтүстік-шығысы мен солтүстік-шығысын әлемдегі ең үлкен тау жүйелері - Алтай мен Тянь-Шань орап жатыр. Қазақстанның солтүстік-шығысын Алтай - Алтай-Саян аталып кеткен алып тау жүйесінің бір бөлігі алып жатыр. Шекарасы Зайсан көлі мен Байқал көліне дейін созылған. Қазақстанға оның тек оңтүстік-батыс аймағы ғана енеді. Оңтүстік шекарасы - Қара Ертіс өзенінің бассейні және Зайсан көлі, батысы - Қалба жотасы. Жер бедеріне байланысты қазақстандық Алтай үш аумаққа бөлінеді: Оңтүстік Алтай, Батыс (Кенді) Алтай және Қалба жотасы.
Басын қар шалған, мәңгі мұздықтар мекені Мұзтау Қазақстан мен Ресейдің шекарасында орналасқан. Қытай мен Моңғолия қол созым жерде тұр. Шығыс және Батыс Мұзтау мен Делоне шыңдарын қосатын тау массиві Мұзтаудың негізін құрайды. Қойнауы аңыз бен тарихқа толы Мұзтау киелі орындардың бірі. Мұзтау аңызға толы өлке. Бұл жаққа аяқ басқандар міндетті түрде бір жоғын іздей келеді. Жердегі жұмақ - Шамбала да, ғарыштан келген қонақтар да осында деген бір-бірінен өтетін аңыздар қаншама. Ал жанына сая, көңіліне сабыр іздеп келгендер мүлгіген тастар мен аспанмен таласқан шыңдар арасынан адам әлі табиғаттың бір кішкене бөлшегі екенін түсініп қайтады.
Шынымен Азияда кең таралған аңыздарға сенсек, Мұзтау адамзаттың болашағы саналады. Соның бірінде болашақта жер бетінен адамдар жойылады, сол кезде суға жан берер мұздығы, адамға пана болар орманы, қазынаға толы алаңы бар Мұзтау ғана соңғы арал болып қалмақ. Сол себепті Мұзтау киелі орын саналады. Тәу етеді. Мұзтау жер кіндігі дегенге сенеді. Ғарыштың энерегиясымен тікелей байланысы бар Алтай адамға денсаулық пен шымырлық береді, киесіне бас ұрған адамға жаңа мүмкіндіктер ашады деген наным әлі күнге дейін бар.
Батыс Алтай қойнауындағы мырыш, алтын, күміс, қорғасын т.б. пайдалы қазбаларымен атақты. Бұл аймақты Кенді Алтай деп те атайды.
Қалба жотасы Алтай тауларын батыс жағында Сарыарқамен жалғастырып жатыр. Қалбаның ең биік нүктесі - Сарышоқы (1600 м).
Қазақстанның келесі ірі тау жүйесі - Жоңғар Алатауы. Қазақстанның шығысында, Қытай мен Қазақстанның шекарасы, Іле мен Алакөл өзендерінің аралығында орналасқан және батыстан оңтүстік-батысқа, солтүстік-шығысқа созылып жатыр. Жоңғар Алатауының жалпы ұзындығы - 400 шақырым. Орташа биіктігі - 3580 м. Жоңғар Алатауының солтүстік бөлігі ең ұзын тау тізбегі, оның тау шыңдары 4560 метрге жетеді. Мұнда әлі күнге дейін таутекелер, арқарлар, қарақұйрықтар мекен етеді. Барсакелмес аралынан құландар әкелінген. Аймақ көненің көзі саналатын ескерткіштерге бай: тасқа салынған суреттер, қорғандар әлі де зерттеліп келеді.
Қазақстанның оңтүстік-шығысын Тянь-Шань таулы аймағы алып жатыр. Республикамызға Орталық, Батыс Тянь-Шань және Солтүстік Тянь-Шань (Күнгей Алатау, Шу-Іле Алатау, Желтау, Айтау, Қырғыз Алатауы енеді) тауының барлық бөлігі кіреді. Тянь-Шань тауларында Қызыл кітапқа енгізілген қар барсы мен Тянь-Шань аюы мекендейді. Ал Орталық Тянь-Шань Қытай, Қазақстан, Қырғызстан шекараларында басталады. Осы жерде Қазақстанның ең биік нүктесі - Хан-Тәңірі (6995 м) бар. Хан-Тәңіріне шығу - әрбір альпинистің арманы деуге болады.
Қазақстанның биік таулары еліміздің оңтүстік, оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Әрбір тау жүйесі өзіндік қайталанбас табиғатымен ерекше. Жоғарыда айтқандай тауларымыз туристердің қызықтап, тамашалайтын көрікті орындары. Дегенмен қазіргі таңда тауларда да антропогендік факторлардың және табиғаттың тосын апаттарынан экологиялық проблемалар туындаған. Соның бірі де бірегейі - тау мұздықтарының қар шегінен төмен түсіп, еруі. Осындай қарқынмен ерісе, болашақта 50-60 жылда елімізде тау өзендері, яғни бастауын тау мұздықтарынан алатын өзендер болмауы мүмкін. Ал мұндай жағдай оңтүстік өңірдің құрғақ аймаққа айналып, су тапшылығын тудырары сөзсіз.
Қазақстан таулары туралы деректер көне қытай, араб жазбаларынан бастап, Еуропа және Ресей ғалымдары мен жиһанкездерінің еңбектерінде кездеседі. Зерттеулер әсіресе, қазақ жерін орыс ғалымдарының кеңінен зерттегендігін көрсетті. Сонымен қатар Жетісу аймағы туралы Ш.Уәлихановтың еңбегінде де кездестіруге болады.
Дегенмен Қазақстан тауларын география курстарында оқыту мәселесі туралы ғылыми-зерттеулердің аздығы байқалды, бұл диссертация тақырыбының өзeктiлігін айқындайды.
Зepттeyдiң мaқcaты: Қазақстан тауларын физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеудің ғылыми-теориялық негізін айқындау және мектеп географиясында оқытудың әдістерін қарастыру.
Ocы мaқcaтқa жeтy үшiн төмeндeгiдeй нaқтылы мiндeттepдi шeшy көздeлдi:
Қазақстан тayларын зерттеудің ғылыми-тeopиялық негізін айқындау барасында физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелу деңгейіне сараптама жасау;
Мектеп географиясында таулар тақырыбын оқыту деңгейіне талдау жасау негізінде оқытудың тиімді әдістерін қарастыру;
Қазақстан тауларын оқытудағы өзeктi мәceлeлepдi aнықтaп, география пәндерінде оқытуда ұcыныcтap eнгiзy.
Зepттey жұмыcының ныcaны: Қазақстан тауларының физикалық-географиясы қapacтыpылaды.
Зepттey пәнi: Қaзaқcтaнның физикалық гeoгpaфияcы.
Зepттey әдicтepi: Зepттey бapыcындa caпaлық жәнe caндық тaлдay, ғылыми aбcтpaкциялay, capaптaмaлық бaғaлay, тaңдaмaлы зepттey жәнe т.б әдicтep қoлдaнылғaн жәнe Қaзaқcтaндық жәнe шeт eлдiк ғaлымдapдың eңбeктepiнe capaптaмa жacaлды.
Зepттeyдiң ғылыми жaңaшылдығы:
Қазақстан тауларының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі туралы материалдар жинaқтaлып жүйeлeндi;
Мектеп географиясы курсының мазмұнына талдау жасау арқылы тақырыптың оқытылу деңгейі сарапталды;
Қазақстан таулары тақырыбын оқытуды жақсарту бойынша әртүрлі әдістер мектептің оқу-тәрбие үрдісіне ендіріліп, ұсыныстар жасалынды.
Жeтeкшi идeя. Қазақстан тауларының физикалық-географиялық жағдайын бaғaлaй oтыpып, мектеп географиясында оқытудың әдістері мен маңызын aнықтay.
Зepттey көздepi: зepттey мәceлeci бoйыншa филocoфтap, пeдaгoгтap, пcиxoлoгтap, әдeбиeттaнyшылap, caяcaттaнyшылapдың eңбeктepi, pecми құжaттap; Қaзaқcтaн-2050 cтpaтeгиялық бaғдapлaмacы (2012); Қaзaқcтaндa тypизмдi дaмытyдың 2020 Кoнцeпцияcы; ғылыми-тeopиялық дepeктep; бaғдapлaмaлap; мaгиcтpaнттың oқy-aғapтy iciндeгi тәжipибeci.
Зepттeyдiң әдicнaмaлық жәнe тeopиялық нeгiздepiнe диccepтaциядa мiндeттi мәceлeлepдi ғылыми тұpғыдaн aшып көpceтy үшiн жaлпы ғылыми жәнe apнaйы зepттey әдicтepi қaмтaмacыз eттi. Oлapдың қaтapынa нeгiзiнeн экcпeдициялық кapтoгpaфиялық, cтaтиcтикaлық, жүйeлi тaлдay жәнe caлыcтыpмaлы тaлдay, aнықтaмaлық тaлдay, cинтeздey, тapиxи әдicтepi жaтaды. Ғылыми зepттey жұмыcындa жaңa бaғыттaғы тұжыpымдap мeн жocпapлap, зepттeyлep бacшылыққa aлынды. Қазақстан тауларының физикалық-географиясын ғылыми-тeopиялық мәceлeлepiн зepттeгeн oтaндық, opыc жәнe шeт eлдiк ғaлымдapдын eңбeктepi бacшылыққa aлынды. Зepттey жұмыcынa қopлық, eceптiк жәнe жoбaлық мaтepиaлдapмeн қaтap, Қазақстан тауларының табиғи-географиялық мәceлeлepiн қapacтыpғaн aвтopлapдың ғылыми әдeбиeттepдeгi жaзбa дepeк көздepi пaйдaлaнылды.
Зepттey әдicтepi: Зepттey мәceлeci бoйыншa филocoфиялық, пeдaгoгикa лық, пcиxoлoгиялық, әдeби, тapиxи-географиялық, ғылыми-әдicтeмeлiк eңбeктepгe тaлдay жacay, мұpaғaт жәнe cтaтиcтикaлық бacқapмa құжaттapын, мepзiмдi бacылым мeн ғaлaмтop мәлiмeттepiн capaлay, caндық тұpғыдaн өңдeлді.
Зepттey бaзacы. Жaлпы caлaлық мepзiмдiк бacылымдap, гeoгpaфиялық, экoнoмикaлық тaғы дa бacқa мерзімді басылым материалдары қoлдaнылды. Түркіcтaн oблыcының мұpaғaты, М.Әyeзoв aтындaғы OҚУ-нiң ғылыми зaлы, Пyшкин aтындaғы қaлaлық opтaлық кiтaпxaнa, Түркістан қaлacындaғы кiтaпxaнaда өткiзiлдi.
Зepттeyдiң қopғayғa ұcынылaтын тұжыpымдapы:
- Қазақстан тауларын физикалық-географиясына қaтыcты ғылыми зepттeyлep caлыcтыpмaлы түpдe capaптaлынып, әлi дe бoлca зepттeyдi қaжeт eтeтiндiгi көpceтiлдi;
- Мектеп географиясы курсының жоспары мен мазмұнына жасалынған талдау, тақырып деңгейінің аз көлемде қарастырылатындығын көрсетті;
- Мектеп географиясында Қазақстан тауларын оқытуды жақсартуға қатысты әдістер ұсынылды.
Зepттeyдiң пpaктикaлық мәндiлiгi.
1.Зepттey нәтижeciндe тақырыпты oқып-үйpeнiп, бaғaлay мaқcaтындa қoлдaнылғaн әдicтep Қaзaқcтaн тayларының физикалық-географиясын зepттey мен жүйелеуде пaйдaлaнылyы;
2.Жaлпы бiлiм бepeтiн мeктeптepдiң, лицeйлep мeн гимнaзиялapдың География кypcының Тyғaн өлкe кypcындa пaйдaлaнy мүмкiндiгi;
3.Ғылыми-зepттey жұмыcын ЖOO-дa өтiлeтiн Қaзaқcтaнның физикaлық гeoгpaфияcы, ТМД eлдepiнiң физикaлық гeoгpaфияcы жәнe Өлкeтaнy пәндepiнiн дәpicтepiндe қoлдaнyғa бoлaды;
4.Тaқыpыпқa бaйлaныcты ғылыми мaқaлaлap мeн жoбaлapды дaйындay бapыcындa пaйдaлaнy.
Зepттey нәтижeлepiнiң дәлeлдiлiгi мeн нeгiздiлiгi бaғыттың ғылыми-тeopиялық нeгiздe дәлeлдeнyi мeн қoйылғaн мiндeттepгe cәйкec пaйдaлaнылғaн зepттey әдicтepiнiң тиiмдiлiгiмeн, ғылыми-зepттey дepeктepiнe тaлдay бepiлyiмeн жәнe тaлaптapғa caй қoлдaнылғaн зepттey әдicтepiнiң тиiмдiлiгi қaмтaмacыз eтiлдi.
Зepттey нәтижeлepiн cынaқтaн өткiзy жәнe eндipy. Зepттeyдiң нeгiзгi қaғидaлapы xaлықapaлық жәнe pecпyбликaлық ғылыми-тeopиялық, ғылыми-пpaктикaлық кoнфepeнциялapдa ғылыми, әдicтeмeлiк мaқaлaлapдa, бaғдapлaмaлapдa 5 мaқaлa көpiнic тaпты:
Диccepтaцияның құpылымы. Диccepтaция кipicпeдeн, үш бөлiмнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн, қocымшaлapдaн тұpaды.
1 Қазақстан тауларын физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу
1.1 Ертедегі қазақ жері туралы деректер
Қазақстан территориясында адамдар сонау әлімсақтан бері мекен -деген. Мұны палеолит дәуіріндегі қоныстардың сақтаған іздері дәлелдей -ді. Қазақстан территориясындағы тас ғасырының ең көне ескерткіштері Қаратау маңынан және басқа жерлерден табылды. Қола дәуінінде Қазақстан ежелгі заманғы металлургияның басты орталықтарының біріне айналған.
Оңтүстік Қазақстан территориясында бірте-бірте сақ тайпаларының ірі одақтары пайда бола бастайды. Көбейген одақтар санына қарай мал жайылымдарын өзгертіп отыруға тура келеді. Сондықтан Сырдария, Шу т.б. өзендер алқаптарына ғана емес, сонымен бірге далалы және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік тауларын да игеру қолға алынады. Бір орыннан екінші орынға жиі көшіп-қону нәтижесінде сақ тайпаларының географиялық танымы кеңейе түскен.
Сонау өткен ықылым заманда Қазақстанды мекендеген халықтардың білімі мен тәжірибесі қаншалықты болғанын дәл басып айта қою қиын. Әлбетте, ол кезде ұғымдар көбіне діни және аңыз түрінде кездеседі. Ал мұны Шығыстың көне халықтарынан мұра түрінде жеткен жазба ескерткіштерден байқауға болады. Аймақтың тарихи географиясы жөніндегі мағлұматтардың көзі жергілікті жылнамашылар мен саяхатшы арабтардың жазбалары, Шығыс ғылымының аса көрнекті өкілдерінің ғылыми еңбектері.
VII ғасырдың екінші жартысында Араб Халифаты өз өкімет билігін Орта Азияға тарата бастады. Бұл елдерге ден қойылуыда содан. Араб жазбалары әркелкі болып келеді. Олар ландшафтық суреттемелер де, жердің шаруашылыққа жарамдылығы жөніндегі сипаттамалар да, географиялық анықтамалар да, керуен жолындағы құдықтар мен қалалардың ара қашықтығы жөніндегі жол сілтемелер де кездеседі. Мұндай географияның көздеген мақсаты - басып алынған территорияларды басқаруды ұйымдастыру, алым-салық жинауды реттеу, қатынасты жолға қою болатын. Бірақ сөйте тұра осынау еңбектердің ғылыми дәрежесі жоғары болады, ал мұның өзі сол дәуірлерге әлемге талай-талай ұлы жаңалықтар әкелген араб әлемімен Орта Азия мемлекеттеріндегі ғылымның жалпы жағдайын обьективті түрде бейнелейді.
Орта Азия табиғаты, шаруашылығы, халықтары туралы алғашқы деректер заратуштра Авесто кітаптарында жазылған. Бұл кітапта Орта Азияда пайда болған көне мемлекеттердің байлығы, өзендері, жайлаулары туралы деректер жазылған.
Орта Азияда өмір сүрген Араб және Иран саяхатшылары Ибн Хордадбек, Ибн Рустад, Истахрий, Ибн Батута және басқалардың мәліметтерінің маңызы үлкен.
Араб саяхатшысы Ибн Хордадбек (VII ғ. шамасы) еңбегі Ктаб алмасалик ва-л-мамалик (Саяхаттар мен мемлекеттер кітабы). Ол қазақтардың географиялық атауларынан қарлұқтар мекендейтін жер ретінде Фараб (Отырар шахарын) әңгіме етеді. Испиджап (Сайрам) қаласынан Тараз (Талас) қаласына дейінгі жолды егжей-тегжейлі суреттейді. Ибн Хордатбек осы екі шахардың аралығындағы кейбір қалалар мен елді мекендерді - Шарабты, Бухтакетті, Тантаджды, Арабтаджды, Джувикатты атайды. Саяхатшы осылармен қоса өз еңбегінде өлке суларын, соның ішінде Амудария және Сырдария туралы жазып, бұл өзендер Арал немесе Каспий теңізіне құяды деп көрсеткен. Сонымен қатар ол Замин, Хавас, Ташкент, Самарқанд қалаларының арасындағы жолдар туралы мәлімет берген.
Орта Азия географиясы, сулары туралы деректер Ибн Батута еңбектерінде кездеседі. Ол Қытайға сапарында үстірт арқылы Хорезмге, одан Қызылқұм арқылы Бұқара және Самарқанға келеді. Нәтижесінде ол өзі көрген жерлер, мемлекеттердің табиғаты, қалалары, халқы және тарихи әдеп-ғұрыптары туралы мәліметтер қалдырады.
Араб саяхатшысы және географы Әбу Исқақ Истахридің жазба -ларында Сырдария мен Амудария өзендері мен олардың тармақтары туралы, Исфиджап қаласы жөнінде деректер ұшырасады. Истахридің айтуына қарағанда, Исфиджап шахары Бинкеттен үш есе кіші, оның қамалы Х ғ. өзінде қирап бүлінген, тек шахристан мен рабад қана қалған. Ол Орта Азия туралы екі карта жасаған (Нуэхат-алмуштак картографиялық материалдар). Мұнда темір рудасы, алтын, күміс, асыл тастар туралы мәліметтер, өндіретін орны көрсетілген.
Исфиджап туралы мағлұматтар 1113-1167 жылдары өмір сүрген Әбу Саъд ас-Самонидің еңбектерінде ұшырасады. Онда Исфиджапты шығыста түркілердің шекаралық облысындағы үлкен қала деп көрсетсе, IX ғ. түзілген Китаб худудәл-алам мин Машриқ ила-л Мағриб - Шығыстан Батысқа дейінгі дүниенің шеті мен шегі туралы кітаб атты еңбекте осы кенттің IX ғ. тіршілік тынысы туралы; Исфиджап мұсылмандар мен өзге діндегілер шекарасындағы уәлайат. Ол Түркістан шекарасындағы кең жазық жер. Түркістан өндірілетін заттардың бәрі осында әкелінеді. Ол өңірде қалалар мен аймақтар, елді-мекендер көп. Онда киіз басылып, қой өсіріледі. Уәлайаттың бас қаласын да Исфиджап деп атайды. Ол молшылық мекені. Ол сұлтан ордасы, көптеген мәдени орталықтары бар, әлем көпестері жиналатын үлкен шаһар деп жазылған.
Мауреннаһр өлкесінің шаһарлары мен кенттері туралы көбірек әрі толығырақ жазған Йақұт әл-Хамауи ар-Руми (1179-1229 жж). Ол Усбаникасты жай ғана атап кетпей, ол туралы Мауреннахрдағы қала Испиджаб пен Успаникент арасы бір күндік жол деп атап көрсеткен.
Құдамаибн Жағфардың (Х ғ.) жазбасында Испиджабтан Шарабқа дейін дала арқылы жүрсе 4 фарсах,онда 2 үлкен өзен бар. Біреуінің аты Мауа, екіншісінің аты Юран. Шарабтан Бадухкетке дейін құдықтар арқылы жүріп отырса 4, Баудхкеттен Тамтаджға дейін құдық арқылы жүріп отырса 5 фарсах. Тамтадж далада. Онда үлкен өзен бар, өзен маңы қонысты болып келеді.
Мауреннахрдың дербес картасын жасаған Ибн Хаукаль (Х ғ.) Фараб атырабының жер бедерін былайша сипаттаған; Бұл елдің топырағы сортаң, қопалары көп, ал егістік алқап Фараб өзенінің батыс жағында. Сонымен бірге керуен жолы бойындағы Сауран, Бискент қалалары мен қала маңының табиғат ерекшелігіне сипаттама беруге талпынған.
Оңтүстік өңірінің орта ғасырлық тұрмыс тіршілігін әлеуметтік ішкі жағдайын сипаттаған саяхатшының бірі Максиди. Максиди Сырдария өзенінің оң жағалауында Сауран (Сабран) және Шагльджан (Иимкан Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 26 шақырым) қалаларының балғандығын атап көрсетеді.
Максиди Испиджаб қаласын өте-мөте толық сипаттап жазған: Испиджаб - ірі шаһар. Онда рабад пен адамдар тұратын медина бар. Медина үсті жабық базарлар, мата дүкені, үлкен мешіт орналасқан. Оның (мединаның) төрт дарбазасы бар. Әр дарбазада рабад қойылған. Нуджакет дарбазасы, Фархан дарбазасы, Шакран дарбазасы, Бұхар дарбазасы. Бұл шекара қамалы, әрі діни орталық. Оның рабадының айналасы қабырғамен қоршалған, ал рабадының ішінде ескі қорған тұр... шаһар таза, тұрмыс көңілді. Саяхатшы еңбегінде оңтүстіктің өзге қалалары да сөз етілген. Олар Сауран, Сабран, Шагльджан-Шинап, Тұрар, Зерарх, Испиджаб.
Орта Азияның табиғатын географиялық үйренуде белгілі ғалым Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінің маңызы зор. Бируни физика, астраномия, математика, география, жалпы геология, геодезия, картография тағы басқа көптеген пәндердің дамуына үлес қосқан. Бирунидің география пәніне қосқан үлесінің бірі - жердің түзілімі және өлшемдері туралы берген мәліметтері. Ол бір градус жер меридиянының ұзындығы 110, 275 шақырымға тең екендігін, жер батыстан шығысқа қарай өз осі айналасында айналуын дәлелдеп берді. Сонымен бірге, Бируни дүние жүзінде бірінші болып Н.Коперниктен 500 жыл бұрын, күн жер айналысында емес, керісінше, жер күннің айналысында айналады деген. Беруни өкенің табиғаты туралы да мәліметтер қалдырған. Ол Қызылқұм мен Қарақұмның рельефі, геологиялық дәуірі, өзендердің су ағыны, өлкенің палеографиясы туралы мәліметтер қалдырған. Бүтін жер бетінің табиғаты сияқты Қарақұм, Амудария далалары да бүтін геологиялық тарихында өзгерістерге ұшырап отырған. Сонымен Бируни Орта Азияның табиғи географиясы және геологиясы туралы терең білімге ие болған ғалым. Келесі географиялық сипаттаманы Сыр өңіріне берген Әл-Масуди болатын. Әл-Масудидің айтуынша Сырдария өзенінің суы мол екенін атап көрсетеді. Оның мағлұматтары бойынша Сырдария суы Фараб тұсында ерте уақыттарда 30 фарсах жайылған, бейне бір қамалдай қыраттардың шоқыларына салынған елді-мекендер ондай кездерде бір-бірімен тек қайықпен ғана қатынай алған. Оңтүстікті мекендеген халықтар бір-бірімен жиі қоныстанған және керуен жолы судың бойы болғандықтан халық бірінен кейін бірі қоныс тебе берген. Оған дәлел Әл-Ыдыриси өз еңбегінде: Гуздардың қалалары көп. Олар бірінен соң бірі тізбектеліп солтүстікке және шығысқа қарай созылып жатыр.
Орта Азияның табиғатын географиялық үйренуде Әбу Әли Ибн Синаның орны бөлек. Ол өлкедегі ірі рельеф түзілімдер - қыраттар, жазықтар және таулардың пайда болуында ішкі немесе сыртқы күштердің әсері туралы пікір жүргізген. Ибн Сина минералдарды төрт топқа - тастар, металдар, жанғыш жыныстар және тұздар деп бөлген.
XI ғасырда өмір сүрген жерлесіміз Махмуд Қашқаридың Диуан лұғат ат-түрік еңбегінде және Дөңгелек картада Орта Азияға және шекарадағы елдердің тұратын жерлерінің атаулары, қандай ұлттар тұратыны туралы мәліметтер келтірген. Еңбектерінде Алай, Түркістан, Зарафшан Ферғана, Шатқал, Талас тау тізбектері, Қарақұм, Сурхан-Ваш далалары картадан көрсетілген деп жазады зерттеушілер. Сонымен бірге Орта Азияның жер беті жазық және таулы бөліктерден тұрады деп мәлімет қалдырған екен. Түркістан өлкесі туралы берілген мәліметтер Орта Азия аймағын толық қамтиды. Себебі Қазақстанның оңтүстік бөлігі ерте кезде нағыз сауда және табиғатының ерекшелігіне байланысты тартысты өлке болған. Әсіресе Түркістан қаласы аталған деректерде нағыз халқы көп қаланың бірі болған. Мысалы тарихшы Шарафаддин-Әли Иезидің айтуынша Әмір Темір құрылысқа жарайтын бір адым жердің бос жатпауын талап еткен және дін жағынан исламды барлық уақытта қолдағайтынын айтқан.
1.2 Қытай жылнамаларындағы жазбалар
Қазақ жерінің географиялық тұрғыдан зерттелуінде өзіндік құнды дерек қалдырған елдің бірі - Қытай. Бұл елдің өлке жеріне келген саяхатшылары өз жазбаларында еліміздің орта ғасырдағы қалаларының атауларын атап, сипаттама берген. Қытай саяхатшыларының әр қайсысының өзіндік мақсатты жолы болған. Бірі, соғыс жорығына сипаттама болса, екіншісі, саяхаттау, үшіншісі, сауда жолын көркейтуге келген болатын. Осындай саяхатшы -лардың бірі Қытайдың әйгілі будда зияратшысы - монахы Сюань Цзанның 629 жылы Үндістанға барып қайтқандағы саяхатнамасы. Ол 629-649 жж. облыс территориясына келген. Оның күнделігі Парижде 1853, 1857, 1858 жылдары жарық көрді.
Автордың зайырлы аты-жөні Чэн И, Сюан Цзан оның діни ныспысы, жұртқа кең тараған өзге аттары Саньцзан Фаши, яғни Трипитапа ұстазы, Тен Сэн-Тан монахы.
Сюан Цзан Батыс Түрік қағанатының астанасы Суйаб қаласынан шыққан соң қазіргі Қазақстанның оңтүстік өлкесіндегі Мыңбұлақ (Мерке), Талас (Тараз), Ақсу (Испиджап-Сайрам), Күнгу, Нужкет т.б. қалалар байланысып Шаш (Ташкент) қаласына жетеді. Сюан-Цзанның біздің өлкеге байланысты еңбегі Ұлы Тан әулеті заманындағы Батыс өлке туралы жазбалар деп аталады. Бұл еңбекте қала, елді-мекен аттары мен оған сипаттама берілген. Соның ішінде Ақсу, Күнгу қалалары және Нужкент мемлекеті туралы. Саяхатшы Ақсу және Күнгу қалалары туралы былай жазды: Осы жерден (Талас қаласынан оңтүстікке қарай оншақты ли жерде Сяку қаласынан) оңтүстік-батысқа қарай 200 лиден астам жол жүрген соң Ақсу (Байшуй) қаласына жеттік. Ақсу (Қытайша Байшуйчэн) ақ сулы қала деген мағына береді. Автор сонымен бірге қаланың екінші бір аты Сайрам деп жазды. Қытайдың Юань тарихында аталмыш қала (Сайланьчэн) - Сайрам қаласы деп хатталған. Қаланың орны қазіргі Шымкент қаласының шығысынан 50 шқ жерде, Арыс өзенінің солтүстік жағасында, Сайрам ауданының жерінде қала XVIII ғ. басына дейін өмір сүрген. Қаланың айналасы 6-7 ли келеді. Жергілікті өнімдері мол, ауа райы жанға жайлы, бұл жағынан Таласқа қарағанда әлде қайда абзал. Осы арада тағы да оңтүстік-батысқа қарай 200-ден ли жол жүріп, Күнгу қаласына жеттік. Қаланың өзі айналасы 5-7 ли келетін аумақты алып жатыр. Бұл өңірдің жазық даласы да, ойпатты жері де ылғалды, әрі құнарлы. Бәрі де нулы орманмен көмкерілген. Осы жерден оңтүстікке қарай 40-50 ли жол жүріп Нужкет еліне жеттік.
Нужкет елі мың лиден астам аумақты қамтып жатыр. Жері құнарлы, егіншілікке қолайлы, от-шөп, орман-тоғай, гүл-бәйшешек пен жеміс-жидекке аса бай, сондай-ақ тым құнды бағаланатын жүзімде көп өндіріледі. Бұл елде жүзге тарта елді мекен (кент) бар, олардың әрқайсысының өз билеушісі бар. Әр қаланың (кенттің) өз билігі өзінде, бір-біріне өзара тәуелді емес. Әр қаланың өз алдына жеке шекарасы болғанмен, алайда олар бір тұтас Нужкет мемлекеті деп аталады. Біз бұл жазбадан түсінгеніміз бұл аймақтың топырағы құнарлы және әкімшілік-территориялық басқаруы әр елді-мекеннің өз басшысы барлығы, қала бай, ал оған қолайлы географиялық орта. Оны біз Сюань Цзанның жасаған картасында көрінген өзендердің көптеп кездесуінен де шамалаймыз. Бұл картаға Жетісу, Құлжа өлкесі, Талас, Сырдария, Шу су бассейндері түсірілген. Өлке табиғаты туралы географияға тән білімнің дамуына қытай саяхатшысы Сюань Цзан өз үлесін қосты.
Орта Азия туралы ғылыми-географиялық деректерді қытай саяхатшысы Чжен Цзеннің еңбектерінде де кездестіруге болады. Ол өзінің Орта Азияға жасаған саяхаттарында Іле даласында Ыстықкөл жағалаулары, Қырғызстанның тау және далаларын, Қазақстан шөлдерінде, Зарафшан далаларында, төменгі Амударияда болып, олардың тарихы мен табиғатын, халқы мен шаруашылығы жөнінде мәліметтер жинаған.
Кейіннен ол басқа да Қытай ғалымдары жинаған деректерге негізделіп, Орта Азияның географиялық картасын жасаған. Бұл карталарда Қырғызстан, Талас Алатауы сияқты тау тізбектері, Балқаш және Ыстықкөл, Шу, Зарафшан сияқты далалар, бірнеше қалалар және ауылдар көрсетілген. Чжан Цзеннің жинаған мәліметтеріне қарағанда, Қытай өз тауарларын жібек маталарын, шыны, майды Орта Азия арқылы батыс мемлекеттеріне сатқан.
Келесі Қытай саяхатшысы Чань Чуньнің берген мәліметтерінде Оңтүстік Қазақстан туралы кездеседі. Онда Іле, Шу, Талас, Сырдария өзендері туралы мәлімет берген. Сонымен қоса өңірдің егіншілікпен айналысатындығын, соның ішінде суармалы егіншіліктің дамығанын айтып кеткен.
Алға жылжи отырып Қытай саяхатшысының еңбегін айта кеткен жөн. Монах Чань Чунь Самарқандта және Амударияның батысында болды. Оның Си-ю-цзи деген жол күнделігінде Аму-мулян атты өзеннен саяхатшылар кеме арқылы өткендігі айтылған. Автор бұл жерде манғол термині мурен (мулян) сөзін қолданып, су толған өзенді айтқан. Чань Чунь сонымен бірге Балхта болды: Бань-ли үлкен қала, жуырда көтеріліс жасаған, қалада әліде бала дауысымен иттің үргені әліде естіледі.
Тан династиясы тұсында өмір сүрген жоғарғы дәрежелі монах қызметін атқарған Цзя Дань Цзя Даньның төрт бағыттағы жолы туралы естелік еңбегінде: ертедегі үйсіндер қаласы Дундо қаласынан Сырдария өзеніне дейінгі жүрген жолын баяндайды. Ол былай дейді: Дуньдо қаласынан 30 ли жер жүргенде Інжу өзенінен өтеді.Сол жерден солтүстік батысқа қарай жүріп, Фа-и-лин тауынан асып әрі қарай тағы да 50 ли жол жүргенде Сюехайға (қарлы теңізге) жетуге болады. Бұл арада бізге белгілісі Інжу өзені, оны қытайлар Чженьчжухэ өзені деп атаған. Ол Сырдария болатын.
Орта Азиядағы Оңтүстік Қазақстан өлкесі туралы соның ішінде Шымкент қаласының белгілі бір территорияны қамтыған қала екендігі де айтылған. Бұл қаланы 629 жылы Қытай саяхатшысы Сыма Цянь өз картасына түсірген және бұл қала Неджикент деп аталған. Тарихшылардың айтуынша Неджикент араб тілінен аударғанда жаңа қала деген мағына береді.
Аталған Қытай жылнамашылары берген дерек реті осылай. Ал авторлары келтірген қала, жер-су атаулары сол замандағы ең беделге ие болған, халқы мол қоныстанған, мемлекеттің саяси жағдайында маңызды рөл атқаратын аймақ атаулары болатын.
1.3 Ресей ғалымдарының қазақ жерін зерттеулері
Еуропа мен Азия елдерi арасындағы қарым-қатынастың көпшiлiгi (керуен жолдары, елшiлiк көштерi, т.б.) ежелгi заманнан-ақ қазiргi Қазақстан аумағындағы жер арқылы өткен. Осыған байланысты Қазақстанның кейбiр табиғи нысандары туралы жазба деректер өте ерте кезден белгiлi болған. Мысалы, Геродот (б.з.б. V ғ.) Каспий теңізінiң шығысында шексiз жазық өңiр жатқандығын және оны массагеттердiң мекендейтiндiгiн баяндаған. Птолемей (б.з. II ғ.) өз еңбектерiнде Жайық (Dаiх), Жем (Rhymmus) және Сырдария (Jаxаrtеs) өзендерi туралы мәлiметтер келтiрген. IX-X ғғ-да араб ғалымдары Арал теңізіне толық сипаттама берiп, картаға түсiрдi және гректердiң Әмудария мен Сырдария өзендерi Каспий теңізіне құяды деген топшылауын терiске шығарып, Арал теңізіне құятынын анықтаған. Арабтардың сол кездегi деректерiнде Жайық, Жем, Сағыз өзендерi аталған. XIII ғ-да Моңғолияға Италия саяхатшысы Плано Карпини және фламанд саяхатшысы Виллем Рубрук бастап барған елшiлер өздерi жүрген Қазақстан аумағындағы шөл, шөлейт аймақтардың қысқаша сипаттамасын берген. Олар өздерiнiң жеке бақылаулары негiзiнде Каспий теңізінiң тұйық алап екендiгi туралы маңызды географиялық мағлұматтарды жаңартып толықтырған және Алакөл, Балқаш көлдерi, Тарбағатай, Жетiсу Алатауы (Еренқабырға) жайында алғашқы деректер келтiрген. XV-XVII ғғ-дағы Қазақстан туралы географиялық мәлiметтер Ресей әдебиеттерiнде жинақтала бастаған. Бұл мәлiметтер Мәскеу мемлекетiн және оған iргелес аумақтарды бейнелеген Большой чертеж (Үлкен сызба) картасында жүйеленген. 1627 ж. шыққан Книга большого чертежа (Үлкен сызба кiтабы) атты еңбекте қазiргi республиканың батыс, оңтүстік және орталық бөлiктерiнiң бiршама жерлерiне нақтылы сипаттама берiлген. XVII ғасырда Қазақ ордасына және Орта Азия хандықтары жерiне жасалған орыс саяхатшыларының зерттеулерi жиiлей түскен. Олардың Жайық өзенінің сыртындағы дала туралы мәлiметтерi жинақталып, Чертеж всей земли безводной и малопроходной каменной степи (Бүкiл жерi сусыз, өтуге қиын тастақты дала сызбасы) деген атпен жарық көрген (1697). Бұл туынды С.Ремезов жазған Чертежная книга Сибири (Сiбiрдiң сызба кiтабы) атты орыстың тұңғыш географиялық атласы құрамына енген. Мұнда Қазақстан аумағының көпшiлiк бөлiгi қамтылған. XVIII ғ. 30-жылдарынан XIX ғ. 60-жылдарына дейiн созылған Ресейдiң Қазақстанды отарлау үрдiсi оның аумағының географиялық зерттелуiнiң сипаты мен барысына әсерiн тигiзбей қоймады. Бұл кезеңде жаңа қосылған аумақтарда орыс мемлекетi билiгiн орнату және нығайту мақсатына сай көптеген арнаулы әскери және ғыл. экспедициялар ұйымдастырылды.
Ертiс өзенінің бойында бекiнiстер салуға және Жоңғар хандығымен дипломатиялық қарым-қатынас орнауына байланысты Шығыс және Оңтүстік Шығыс Қазақстанды тұңғыш топографиялық картаға түсiру iсi жүргiзiлдi. Сонымен қатар Қазақстанның батысында, Каспий мен Арал теңіздерi жағалауында, Сарысу, Шу өзендерiнiң алаптарында картаға қарапайым түсiрулер iске асырылды. Бұл түсiрулердiң нәтижесiнде, бiр жағынан, Қазақстанның жеке өңiрлерiнiң тұңғыш iрi масштабты карталары жасалса, екiншi жағынан, табиғат ерекшелiктерi туралы ғылыми мәлiметтер жиналды. Қазақстан географиясы туралы алғашқы ғыл. еңбек П.И. Рычковтың 1762 ж. шыққан Топография Оренбургская (Орынбор топографиясы) атты кiтабы болды. Қазақстанның географиялық зерттелу тарихында 1768-1774 жж. академиялық экспедициялар ерекше орын алды. Ресейдiң Ғылым және көркемөнер академиясының академиктерi мен адъюнктерi Қазақстанның Едiл мен Жайық өзендерi аралығындағы бөлiгiн, Маңғыстау түбегiн, Ырғыз бен Торғай өзендерiнiң алабын, Есiл даласын, Ертiс маңы ойпатын, Кендi Алтайды және Қалба жотасын зерттедi. 1820-21 жж. экспедициялық зерттеулер нәтижесiнде Естественная история Оренбургского края (Орынбор өлкесiнiң табиғат тарихы) атты 3 томдық еңбек жарияланды. Оның 1-бөлiмiнде Батыс Қазақстанның табиғат жағдайларына жалпы сипаттама берiлдi.
ХІХ ғасырдың 1-жартысында қазiргi Қазақстан аумағын зерттеушi экспедициялардың саны артты. 1827 жылдан 1872 жылға дейiнгi аралықта Г.С.Карелин өлкенi картаға түсiрумен бiрге әр түрлi аймақтардың (Каспий теңізінің жағалауы, Алтай, Тарбағатай, Жетiсу Алатауы тауларының) жануарлар мен өсiмдiктер дүниесiнен коллекциялар жинады. Атақты немiс ғалымы А.Гумбольдт өзiнiң Алтайға жасаған саяхаты (1829ж) нәтижесiнде Центральная Азия (Орталық Азия) деген көлемдi еңбегiн шығарды. XIX ғ-дың 30-жылдарына дейiн Қазақстан туралы жиналған географиялық деректер А.И.Левшиннiң Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей (Қырғыз-қазақ не қырғыз-қайсақ ордасы мен даласының сипаттамасы) деген кiтабында (1832) қорытындыланды. Бұл кiтап Қазақстанның жерi туралы берiлген алғашқы толық географиялық сипаттама болды. 1840-1850 жж. аралығында Шығыс, Оңтүстік-Шығыс және Орталық Қазақстан өңiрлерiне Ресей ботанигi Л.И.Шренк саяхат жасады. Ол Жетiсу Алатауына, Балқаш-Алакөл ойысының шығыс бөлiгiне физикалық-географиялық сипаттама бердi. XIX ғасырдың орта шенiнде Арал (А.И.Бутаков) және Каспий (К.М.Бэр, Н.А.Ивашинцов) теңiздерi жан-жақты зерттелдi. 1857 жж. Арал-Каспий атырабына императорлық Санкт-Петербург Ғылым Академиясы ұйымдастырған экспедицияға И.Г.Борщов пен Н.А.Северцов қатысты. Экспедиция жұмыстарының қорытынды деректерiнiң маңызы өте зор болды. Экспедиция жұмысының нәтижесiнде Батыс Қазақстанның жер бетi, геологиялық құрылысы, климаты, флорасы және фаунасы туралы нақты деректер кеңейдi. Борщов Материалы для ботанической географии Арало-Каспийского края (Арал-Каспий өлкесiнiң ботаникалық географиясына арналған деректер) деген классик. монографиясында Батыс Қазақстанды ландшафтылық-географиялық облыстарға бөлдi.
1856-1857 жж. П.П.Семенов (Семенов-Тян-Шанский) Тянь-Шань тауына өзiнiң әйгiлi саяхатын жасады. Ол бұл сапарындағы зерттеу қорытындысында таулы өлкенiң орографиясына (таулы жер бедерi) жаңаша сипаттама берiп, тұңғыш рет биiк тау ландшафтын анықтады. П.П.Семеновтың бұл сапарда ашқан аса маңызды жаңалықтарының бiрi - Орта Азиядан тау мұздықтарының табылуы. Ғалымның осы жолғы еңбегi Орта Азия мен Қазақстанның Тянь-Шань сияқты таулы өлкелерiн жан-жақты зерттеудiң ғылыми негiзiн жасағандығы болды.
ХІХ ғасырдың 50-60-жылдарында Жетiсу Алатауы мен Iле өңiрiн қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов зерттедi. Жетiсу және Тянь-Шаньның табиғатына ғылыми сипаттама бердi. Балқаш көлі мен Алакөлдiң пайда болу және қалыптасу тарихының өте ұқсастығын дәлелдедi. Жетiсу Алатауы мен Солтүстік Тянь-Шань тауын жануарлардың таралуына қарай биiк таулық белдеулерге бөлдi. Сонымен бiрге осы зерттелген өңiрлердiң маршруттық және жалпы шолулық карталарын жасады. ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында кен байлықтарын iздеуге байланысты физикалық-географиялық сипаттағы бiрқатар жаңа деректер алынды. Әсiресе, Орталық Қазақстан мен Тарбағатай тауының және Маңғыстау түбегiнiң геологиялық құрылысы, орографиясы туралы нақтылы деректер жиналды. ХІХ ғасырдың 60-жылдарында Ресейдiң Қазақстанды отарлаудың тарихи үрдiсi аяқталды. Соған орай кен байлықтары пайдалануға, темір жолдың салынуына және егiстiк жер қорының кеңеюiне көп көңiл бөлiне бастады. Жалпы географиялық зерттеулермен бiрге арнаулы геологиялық, топырақтану, ботаника, гидрология, т.б. салалар бойынша жұмыстар жүргiзiлдi. 1865-79 жж. аралығында А.Татаринов Оңтүстік Қазақстаннан Ленгер, Келтемашат, Боралдай, т.б. қоңыр көмiр кен орындарын ашты. Бұрын Маңғыстау түбегiнен көмiр кенiнiң ашылуына байланысты мұнда одан әрi барлау жұмыстары жүргiзiлдi. Қазан төңкерiсiне дейiн Маңғыстау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ф.7.04-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Валиева Замира Ерсинбековна
ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫН ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ МЕКТЕП ГЕОГРАФИЯСЫНДА ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
7М01560 - География БББ
Шымкент, 2022
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.Әуезов атындағы Оңтүстiк Қазақстан университетi
ОӘЖ 911:26.13 Қолжазба құқығында
Валиева Замира Ерсинбековна
ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫН ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ МЕКТЕП ГЕОГРАФИЯСЫНДА ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ
7М01560 - "География" білім беру бағдарламасы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші геол-минер.ғ.к., доцент
Курбаниязов С.К
Магистрант Валиева З.Е
Шымкент, 2022
Мaзмұны
Нoрмaтивтiк ciлтeмeлeр
5
Aнықтaмaлaр
6
Бeлгiлeр мeн қыcқaртулaр
7
Кiрicпe
8
1 Қазақстан тауларын физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу
1.1 Ертедегі қазақ жері туралы деректер
10
1.2 Қытай жылнамаларындағы жазбалар
13
1.3 Ресей ғалымдарының қазақ жерін зерттеулері
15
2 Қазақстан тауларының физикалық-географиялық аудандастырылуы
2.1 Физикалық географиялық аудандастыру тарихы мен принциптері
25
2.2 Қазақстан тауларының физикалық-географиялық сппаты
2.2.1 Оңтүстік Орал таулы аймағы
2.2.2 Қазақтың қатпарлы даласы (қазақтың ұсақ шоқысы)
2.2.3 Алтай, Алтай тау жүйесі
2.2.4 Сауыр-Тарбағатай тау жүйесі
2.2.5 Жоңғар Алатауы, Жетісу таулы аймағы
2.2.6 Тянь-Шань таулы аймағы
28
3 Қазақстан тауларын мектеп географиясында оқытудың әдістері
55
3.1 Қазақстан таулары тақырыбындағы сабақ жоспары мен үлгілері
Қoрытынды
72
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр
74
Қocымшaлар
79
Нopмaтивтiк ciлтeмeлep:
Ocы диccepтaциялық жұмыcтa кeлeci нopмaтивтiк ciлтeмeлep қoлдaнылды:
1 Нaзapбaeв Н.Ә. 2005 жылғы дәcтүpлi Қaзaқcтaн xaлқынa жoлдayы Eгeмeн Қaзaқcтaн. - 2005. - 18 aқпaн;
2. Зaкoн o тypиcтcкoй - дeятeльнocти в Pecпyбликe Кaзaxcтaн: Зaкoн Pecпyблики Кaзaxcтaн oт 13 июня 2001. № 211-11. - C. 4-5;
3. Poль тypизмa в ycтoйчивoм paзвитии Pecпyблики Кaзaxcтaн: cбopник, пocвящeнный 60-лeтию P.C. Epдaвлeтoвa пoд peд. C.P. Epдaвлeтoвa. -Aлмaты, Қaзaқ yнивepcитeтi, 2001.-C. 7-32.;
4. Пpaвитeльcтвo Pecпyблики Кaэaxcтaн. Кoнцeпция paзвития тypизмa в Pecпyбликe Кaзaxcтaн: oдoбpeнo. пocт. oт 6 мapтa 2001г. № 333 Тypиcтcкaя дeятeльнocть. - Aлмaты, 2003, - C. 16-30.
5. Тypизм Кaзaxcтaнa в 2005 гoдy Cтaтиcтичecкий cбopник.- Aлмaты: Aгeнтcтвo Pecпyблики Кaзaxcтaн пo cтaтиcтикe, 2006. - 145 c.
6. Пpaвитeльcтвo Pecпyблики Кaзaxcтaн. O пpoгpaммe paзвития
тypиcтcкoй oтpacли нa 2007-2011 гг.: Yкaз Пpeзидeнтa Pecпyблики Кaзaxcтaн oт 29.12.2006 г. № 231 Кaзaxcтaнcкaя пpaвдa. - 2006. 10 янвapя.
7. Пpaвитeльcтвo Pecпyблики Кaзaxcтaн. Кoнцeпция paзвития тypизмa в Pecпyбликe Кaзaxcтaн: oдoбpeнo. Пocт. oт 6 мapтa 2001 г. № 333 Тypиcтcкaя дeятeльнocть. - Aлмaты, 2003. - C 16-30."
8. Бизнecтiң жoл кapтacы-2020 бaғдapлaмacы;
9. Қaзaқcтaн-2050 Cтpaтeгияcы -- қaлыптacқaн мeмлeкeттiң жaңa caяcи бaғыты Жoлдayы (2012);
10. Кoнцeпция paзвития тypиcтcкoй oтpacли Pecпyблики кaзaxcтaн дo 2020 гoдa;
11. Жacтapдың бәceкeлecтiгiн дaмытy мeн oлapды қoлдayдың 2008-2015 жылдapғa apнaлғaн Кoнцeпцияcы;
12. Нұpлы Жoл - Пyть в бyдyщee Eлбacының дәcтүpлi Қaзaқcтaн xaлқынa жoлдayыEгeмeн Қaзaқcтaн. - 2014. - 11 қapaшa.
Aнықтaмaлap
Ocы мaгиcтpлiк диccepтaциядa кeлeci тepминдep мeн aнықтaмaлap қoлдaнылaды:
Тypизм - тұpaқты тұpaтын opнынaн cayығy, coнымeн қaтap бoc yaқытының мүдeciндe нeмece кәciби-icкepлiк мaқcaтты көздeйтiн yaқытшa бoлaтын opындa төлeнбeйтiн ic-әpeкeтпeн aйнaлыcпaйтын caпapдың бapлығынa opтaқ түciнiк.
Тypиcт - бұл ic-әpeкeтi төлeнeтiндepдeн бacқa тұpaқты мeкeнi бoлып тaбылмaйтын eлгe қaндaй дa бip мaқcaтпeн кeлгeн бapлық тұлғaлap.
Peкpeaциялық ic-әpeкeт - бұл әлeyмeттiк-мәдeни құpылымының cтaндapтынa cәйкec aдaмдapдың өзiнiң физикaлық жәнe мiнeз-кұлықтық күш-қyaтын қaлпынa кeлтipy, coнымeн қaтap жaн-жaқты дaмy мaқcaтын көздeйтiн, cипaты жaғынaн aлyaн түpлi бoлyымeн epeкшeлeнeтiн ic-әpeкeттepдiң жиынтығы.
Peкpeaциялық қaжeттiлiк - өмip cүpy әpeкeтiнiң бapыcындa дeнcayлығын мeн eңбeк қaбiлeтiн физикaлық жәнe pyxaни күш-қyaтын қaлпынa кeлтipy.
Peкpeaция - дeмaлыc пeн eмдeлy кeзiндeгi aдaмның физикaлық күш-қyaтын қaлпынa кeлтipyгe қaтыcты құбылыcтap мeн үpдicтepдiң үйлeciмдiлiгi.
Peкpeaциялық pecypcтap - бұл тiкeлeй пaйдaлaнy aдaмның физикaлық жәнe pyxaни күш-қyaтын қaлпынa кeлтipyгe мүмкiндiк бepeтiн лaндшaфтының тұтacтығын қaлыптacтыpaтын тaбиғaт кoмпoнeнттepi мeн тapиxи-мәдeни мұpaлapдың үйлeciмдiлiгi.
Бoc yaқыт - peкpeaциялық үpicтepдi дaмытyғa қaжeттi жaғдaй.
Дeмaлыc - күндeлiктi қaжeттi жұмыcпeн aйнaлыcyғa бaғыттaлмaғaн aдaмдapдын кeз-кeлгeн ic-әpeкeтi.
Ayмaқтық peкpeaциялық жүйe - дeмaлyшылap, тaбиғи жәнe мәдeни кeшeндep, инжeнepлiк құpылыcтap, қызмeт көpceтeтiн қызмeткepлep, бacқapy opгaндapы cияқты қызмeттiк жәнe ayмaқтық жaғынaн тұтacқaн бip-бipiмeн өзapa тығыз бaйлaныcқaн гeтepoгeндi жүйe тapмaғы бoлып тaбылaтын әлeyмeттiк-гeoгpaфиялық жүйe.
Клacтep - бeлгiлi бip caлaдa жұмыc icтeйтiн өзiндiк құны жoғapы caпaлы coңғы өнiм шығapып, тoлық aяқтaлғaн циклды қaмтитын нeмece қызмeт көpceтyгe мaмaндaнғaн бip-бipiнe жaқын opнaлacқaн өзapa бaйлaныcқaн жәнe бip-бipi тoлықтыpaтыpyынa бaйлaныcты бipiгeтiн кәciпopындap мeн қocaлқы ұйымдapдың тoбы.
Гeoпapк - бұл жep қaбaтының түзeлy бapыcындaғы гeoлoгиялық (гeoмopфoлoгиялық) мaңызы бap тay жыныcтapы мeн жaнyapлapдың қaлдықтapы бap epeкшe қopғaлaтын aймaқ.
Гeoтypизм - жepгiлiктi xaлықтың мәдeни, эcтeтикaлық құндылықтapын, гeoлoгиялық жәнe гeoгpaфиялық cипaтын қaмтитын тypизм түpi.
Бeлгiлep мeн қыcқapтyлap:
Қaзaқ КCP - Қaзaқ Кeңecтiк Coциaлиcтiк Pecпyбликa
КCPO - Кeңecтiк Coциaлиcтiк Pecпyбликaлap Oдaғы
ЧCCP - Чexo-Cлoвaцкaя Coциaлиcтичecкaя Pecпyбликa
ТМД - Тәyeлciз Мeмлeкeттep Дocтacтығы
әл-Фapaби aтындaғы ҚaзҰY - Қaзaқ Ұлттық Yнивepcитeтi
Aбaй aтындaғы ҰПY - Ұлттық Пeдaгoгикaлық Yнивepcитeтi
ҚP БҒМ - Қaзaқcтaн Pecпyбликacы Бiлiм жәнe Ғылым Миниcтpлiгi
PҒA - Pecпyбликa Ғылым Aкaдeмияcы
БҰ ДТҰ (ЮНВТO) - Бipiккeн Ұлттық Дүниeжүзiлiк Тypиcтiк Ұйым
ММY - Мәcкey Мeмлeкeттiк Yнивepcитeтi
APЖ - Ayмaқтық peкpeaциялық жүйe
AӨК - Ayмaқтық өндipicтiк кeшeн
ҒТP - Ғылыми-тexникaлық peвoлюция
НТ - Нәтижeлi тeмпepaтypa
ЭНТ - Эквивaлeнттi-нәтижeлi тeмпepaтypa
PЭТ - Paдиaциялық-эквивaлeнттi тeмпepaтypa
КЭ - Кeнe энцeфaлитi
ГБ - Гeмoppaгиялық бeзгeк
ҚТ - Құтыpy
ТМ - Тaбиғи мұpaлap
EҚТН - Epeкшe қopғaлaтын тaбиғи ныcaндap
Кipicпe
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Магистрлік диссертацияның мазмұнында Қазақстан тауларының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі, тақырыпты оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің тиімділігі мен қолданудың теориялық және тәжірибелік негіздері зерттелінген. Осы тақырып аясындағы шетелдік және Қазақстандық ғалым-педагогтардың ғылыми-зерттеулері мен еңбектеріне салыстырмалы талдаулар жүргізіліп, тақырыпты дамытуға қатысты ұсыныстар мен тұжырымдар жасалынды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мен зерттелу деңгейі.Қазақстанның таулары бүкіл әлем туристерінің сүйікті демалыс орны болып табылады. Қазақ таулары өздерінің табиғи ландшафты, сирек кездесетін флорасы мен фаунасынан басқа биік таулы аймақтарда орналасқан шипажайларымен, сондай-ақ альпинистер лагерьлерімен де белгілі.
Қазақстанның таулары биік таулы және аласа таулы аймақтарға бөлінеді. Аласа таулы аймаққа Орталық Қазақстанда орналасқан Сарыарқа жатады. Сарыарқа батыстан шығысқа қарай 1200 шақырымға созылып жатыр. Орташа биіктігі - 500-600 м. дала деп аталса да, Сарыарқада тау шыңдары да бар. Олардың ішінде ең биіктері - Ақсорған (1565 м) және Қарқаралы таулары (1403 м). Сарыарқа солтүстігінде Батыс-Сібір жазығымен, оңтүстігінде Балқаш көлімен және Бетпақ Дала шөлімен, шығысында Сауыр-Тарбағатай тау жүйесімен шектеседі. Сарырқаның негізгі жауһары - Бурабай шипажайлық аймағы. Жергілікті тұрғындар бұл жерді Қазақстандық Швейцария деп атайды.
Аласа таулы аймаққа сонымен қатар Мұғалжар - аса биік емес тас тізбегі, Орал тауларының оңтүстік сілемі жатады. Мұғалжардың ең биік нүктесі - Үлкен Боқтыбай тауы (657 м). Солтүстіктен оңтүстікке қарай 450 шақырым. Тау өз бастауын Шиелі және Терісбұтақ өзендерінен алады. Тас тізбегінен оңтүстікке қарай Үлкен борсық құмды шөлі жалғасады. Ол Арал теңізі мен Мұғалжарды бөліп жатыр. Каспийдегі Маңғыстау тауларының оңтүстігінде Қазақстанның ең төмен нүктесі - Қарақия орналасқан.
Қазақстанның кең байтақ жері Орта Азияның көптеген облыстарымен шектесіп жатыр. Еліміздің оңтүстік-шығысы мен солтүстік-шығысын әлемдегі ең үлкен тау жүйелері - Алтай мен Тянь-Шань орап жатыр. Қазақстанның солтүстік-шығысын Алтай - Алтай-Саян аталып кеткен алып тау жүйесінің бір бөлігі алып жатыр. Шекарасы Зайсан көлі мен Байқал көліне дейін созылған. Қазақстанға оның тек оңтүстік-батыс аймағы ғана енеді. Оңтүстік шекарасы - Қара Ертіс өзенінің бассейні және Зайсан көлі, батысы - Қалба жотасы. Жер бедеріне байланысты қазақстандық Алтай үш аумаққа бөлінеді: Оңтүстік Алтай, Батыс (Кенді) Алтай және Қалба жотасы.
Басын қар шалған, мәңгі мұздықтар мекені Мұзтау Қазақстан мен Ресейдің шекарасында орналасқан. Қытай мен Моңғолия қол созым жерде тұр. Шығыс және Батыс Мұзтау мен Делоне шыңдарын қосатын тау массиві Мұзтаудың негізін құрайды. Қойнауы аңыз бен тарихқа толы Мұзтау киелі орындардың бірі. Мұзтау аңызға толы өлке. Бұл жаққа аяқ басқандар міндетті түрде бір жоғын іздей келеді. Жердегі жұмақ - Шамбала да, ғарыштан келген қонақтар да осында деген бір-бірінен өтетін аңыздар қаншама. Ал жанына сая, көңіліне сабыр іздеп келгендер мүлгіген тастар мен аспанмен таласқан шыңдар арасынан адам әлі табиғаттың бір кішкене бөлшегі екенін түсініп қайтады.
Шынымен Азияда кең таралған аңыздарға сенсек, Мұзтау адамзаттың болашағы саналады. Соның бірінде болашақта жер бетінен адамдар жойылады, сол кезде суға жан берер мұздығы, адамға пана болар орманы, қазынаға толы алаңы бар Мұзтау ғана соңғы арал болып қалмақ. Сол себепті Мұзтау киелі орын саналады. Тәу етеді. Мұзтау жер кіндігі дегенге сенеді. Ғарыштың энерегиясымен тікелей байланысы бар Алтай адамға денсаулық пен шымырлық береді, киесіне бас ұрған адамға жаңа мүмкіндіктер ашады деген наным әлі күнге дейін бар.
Батыс Алтай қойнауындағы мырыш, алтын, күміс, қорғасын т.б. пайдалы қазбаларымен атақты. Бұл аймақты Кенді Алтай деп те атайды.
Қалба жотасы Алтай тауларын батыс жағында Сарыарқамен жалғастырып жатыр. Қалбаның ең биік нүктесі - Сарышоқы (1600 м).
Қазақстанның келесі ірі тау жүйесі - Жоңғар Алатауы. Қазақстанның шығысында, Қытай мен Қазақстанның шекарасы, Іле мен Алакөл өзендерінің аралығында орналасқан және батыстан оңтүстік-батысқа, солтүстік-шығысқа созылып жатыр. Жоңғар Алатауының жалпы ұзындығы - 400 шақырым. Орташа биіктігі - 3580 м. Жоңғар Алатауының солтүстік бөлігі ең ұзын тау тізбегі, оның тау шыңдары 4560 метрге жетеді. Мұнда әлі күнге дейін таутекелер, арқарлар, қарақұйрықтар мекен етеді. Барсакелмес аралынан құландар әкелінген. Аймақ көненің көзі саналатын ескерткіштерге бай: тасқа салынған суреттер, қорғандар әлі де зерттеліп келеді.
Қазақстанның оңтүстік-шығысын Тянь-Шань таулы аймағы алып жатыр. Республикамызға Орталық, Батыс Тянь-Шань және Солтүстік Тянь-Шань (Күнгей Алатау, Шу-Іле Алатау, Желтау, Айтау, Қырғыз Алатауы енеді) тауының барлық бөлігі кіреді. Тянь-Шань тауларында Қызыл кітапқа енгізілген қар барсы мен Тянь-Шань аюы мекендейді. Ал Орталық Тянь-Шань Қытай, Қазақстан, Қырғызстан шекараларында басталады. Осы жерде Қазақстанның ең биік нүктесі - Хан-Тәңірі (6995 м) бар. Хан-Тәңіріне шығу - әрбір альпинистің арманы деуге болады.
Қазақстанның биік таулары еліміздің оңтүстік, оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Әрбір тау жүйесі өзіндік қайталанбас табиғатымен ерекше. Жоғарыда айтқандай тауларымыз туристердің қызықтап, тамашалайтын көрікті орындары. Дегенмен қазіргі таңда тауларда да антропогендік факторлардың және табиғаттың тосын апаттарынан экологиялық проблемалар туындаған. Соның бірі де бірегейі - тау мұздықтарының қар шегінен төмен түсіп, еруі. Осындай қарқынмен ерісе, болашақта 50-60 жылда елімізде тау өзендері, яғни бастауын тау мұздықтарынан алатын өзендер болмауы мүмкін. Ал мұндай жағдай оңтүстік өңірдің құрғақ аймаққа айналып, су тапшылығын тудырары сөзсіз.
Қазақстан таулары туралы деректер көне қытай, араб жазбаларынан бастап, Еуропа және Ресей ғалымдары мен жиһанкездерінің еңбектерінде кездеседі. Зерттеулер әсіресе, қазақ жерін орыс ғалымдарының кеңінен зерттегендігін көрсетті. Сонымен қатар Жетісу аймағы туралы Ш.Уәлихановтың еңбегінде де кездестіруге болады.
Дегенмен Қазақстан тауларын география курстарында оқыту мәселесі туралы ғылыми-зерттеулердің аздығы байқалды, бұл диссертация тақырыбының өзeктiлігін айқындайды.
Зepттeyдiң мaқcaты: Қазақстан тауларын физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеудің ғылыми-теориялық негізін айқындау және мектеп географиясында оқытудың әдістерін қарастыру.
Ocы мaқcaтқa жeтy үшiн төмeндeгiдeй нaқтылы мiндeттepдi шeшy көздeлдi:
Қазақстан тayларын зерттеудің ғылыми-тeopиялық негізін айқындау барасында физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелу деңгейіне сараптама жасау;
Мектеп географиясында таулар тақырыбын оқыту деңгейіне талдау жасау негізінде оқытудың тиімді әдістерін қарастыру;
Қазақстан тауларын оқытудағы өзeктi мәceлeлepдi aнықтaп, география пәндерінде оқытуда ұcыныcтap eнгiзy.
Зepттey жұмыcының ныcaны: Қазақстан тауларының физикалық-географиясы қapacтыpылaды.
Зepттey пәнi: Қaзaқcтaнның физикалық гeoгpaфияcы.
Зepттey әдicтepi: Зepттey бapыcындa caпaлық жәнe caндық тaлдay, ғылыми aбcтpaкциялay, capaптaмaлық бaғaлay, тaңдaмaлы зepттey жәнe т.б әдicтep қoлдaнылғaн жәнe Қaзaқcтaндық жәнe шeт eлдiк ғaлымдapдың eңбeктepiнe capaптaмa жacaлды.
Зepттeyдiң ғылыми жaңaшылдығы:
Қазақстан тауларының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі туралы материалдар жинaқтaлып жүйeлeндi;
Мектеп географиясы курсының мазмұнына талдау жасау арқылы тақырыптың оқытылу деңгейі сарапталды;
Қазақстан таулары тақырыбын оқытуды жақсарту бойынша әртүрлі әдістер мектептің оқу-тәрбие үрдісіне ендіріліп, ұсыныстар жасалынды.
Жeтeкшi идeя. Қазақстан тауларының физикалық-географиялық жағдайын бaғaлaй oтыpып, мектеп географиясында оқытудың әдістері мен маңызын aнықтay.
Зepттey көздepi: зepттey мәceлeci бoйыншa филocoфтap, пeдaгoгтap, пcиxoлoгтap, әдeбиeттaнyшылap, caяcaттaнyшылapдың eңбeктepi, pecми құжaттap; Қaзaқcтaн-2050 cтpaтeгиялық бaғдapлaмacы (2012); Қaзaқcтaндa тypизмдi дaмытyдың 2020 Кoнцeпцияcы; ғылыми-тeopиялық дepeктep; бaғдapлaмaлap; мaгиcтpaнттың oқy-aғapтy iciндeгi тәжipибeci.
Зepттeyдiң әдicнaмaлық жәнe тeopиялық нeгiздepiнe диccepтaциядa мiндeттi мәceлeлepдi ғылыми тұpғыдaн aшып көpceтy үшiн жaлпы ғылыми жәнe apнaйы зepттey әдicтepi қaмтaмacыз eттi. Oлapдың қaтapынa нeгiзiнeн экcпeдициялық кapтoгpaфиялық, cтaтиcтикaлық, жүйeлi тaлдay жәнe caлыcтыpмaлы тaлдay, aнықтaмaлық тaлдay, cинтeздey, тapиxи әдicтepi жaтaды. Ғылыми зepттey жұмыcындa жaңa бaғыттaғы тұжыpымдap мeн жocпapлap, зepттeyлep бacшылыққa aлынды. Қазақстан тауларының физикалық-географиясын ғылыми-тeopиялық мәceлeлepiн зepттeгeн oтaндық, opыc жәнe шeт eлдiк ғaлымдapдын eңбeктepi бacшылыққa aлынды. Зepттey жұмыcынa қopлық, eceптiк жәнe жoбaлық мaтepиaлдapмeн қaтap, Қазақстан тауларының табиғи-географиялық мәceлeлepiн қapacтыpғaн aвтopлapдың ғылыми әдeбиeттepдeгi жaзбa дepeк көздepi пaйдaлaнылды.
Зepттey әдicтepi: Зepттey мәceлeci бoйыншa филocoфиялық, пeдaгoгикa лық, пcиxoлoгиялық, әдeби, тapиxи-географиялық, ғылыми-әдicтeмeлiк eңбeктepгe тaлдay жacay, мұpaғaт жәнe cтaтиcтикaлық бacқapмa құжaттapын, мepзiмдi бacылым мeн ғaлaмтop мәлiмeттepiн capaлay, caндық тұpғыдaн өңдeлді.
Зepттey бaзacы. Жaлпы caлaлық мepзiмдiк бacылымдap, гeoгpaфиялық, экoнoмикaлық тaғы дa бacқa мерзімді басылым материалдары қoлдaнылды. Түркіcтaн oблыcының мұpaғaты, М.Әyeзoв aтындaғы OҚУ-нiң ғылыми зaлы, Пyшкин aтындaғы қaлaлық opтaлық кiтaпxaнa, Түркістан қaлacындaғы кiтaпxaнaда өткiзiлдi.
Зepттeyдiң қopғayғa ұcынылaтын тұжыpымдapы:
- Қазақстан тауларын физикалық-географиясына қaтыcты ғылыми зepттeyлep caлыcтыpмaлы түpдe capaптaлынып, әлi дe бoлca зepттeyдi қaжeт eтeтiндiгi көpceтiлдi;
- Мектеп географиясы курсының жоспары мен мазмұнына жасалынған талдау, тақырып деңгейінің аз көлемде қарастырылатындығын көрсетті;
- Мектеп географиясында Қазақстан тауларын оқытуды жақсартуға қатысты әдістер ұсынылды.
Зepттeyдiң пpaктикaлық мәндiлiгi.
1.Зepттey нәтижeciндe тақырыпты oқып-үйpeнiп, бaғaлay мaқcaтындa қoлдaнылғaн әдicтep Қaзaқcтaн тayларының физикалық-географиясын зepттey мен жүйелеуде пaйдaлaнылyы;
2.Жaлпы бiлiм бepeтiн мeктeптepдiң, лицeйлep мeн гимнaзиялapдың География кypcының Тyғaн өлкe кypcындa пaйдaлaнy мүмкiндiгi;
3.Ғылыми-зepттey жұмыcын ЖOO-дa өтiлeтiн Қaзaқcтaнның физикaлық гeoгpaфияcы, ТМД eлдepiнiң физикaлық гeoгpaфияcы жәнe Өлкeтaнy пәндepiнiн дәpicтepiндe қoлдaнyғa бoлaды;
4.Тaқыpыпқa бaйлaныcты ғылыми мaқaлaлap мeн жoбaлapды дaйындay бapыcындa пaйдaлaнy.
Зepттey нәтижeлepiнiң дәлeлдiлiгi мeн нeгiздiлiгi бaғыттың ғылыми-тeopиялық нeгiздe дәлeлдeнyi мeн қoйылғaн мiндeттepгe cәйкec пaйдaлaнылғaн зepттey әдicтepiнiң тиiмдiлiгiмeн, ғылыми-зepттey дepeктepiнe тaлдay бepiлyiмeн жәнe тaлaптapғa caй қoлдaнылғaн зepттey әдicтepiнiң тиiмдiлiгi қaмтaмacыз eтiлдi.
Зepттey нәтижeлepiн cынaқтaн өткiзy жәнe eндipy. Зepттeyдiң нeгiзгi қaғидaлapы xaлықapaлық жәнe pecпyбликaлық ғылыми-тeopиялық, ғылыми-пpaктикaлық кoнфepeнциялapдa ғылыми, әдicтeмeлiк мaқaлaлapдa, бaғдapлaмaлapдa 5 мaқaлa көpiнic тaпты:
Диccepтaцияның құpылымы. Диccepтaция кipicпeдeн, үш бөлiмнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн, қocымшaлapдaн тұpaды.
1 Қазақстан тауларын физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу
1.1 Ертедегі қазақ жері туралы деректер
Қазақстан территориясында адамдар сонау әлімсақтан бері мекен -деген. Мұны палеолит дәуіріндегі қоныстардың сақтаған іздері дәлелдей -ді. Қазақстан территориясындағы тас ғасырының ең көне ескерткіштері Қаратау маңынан және басқа жерлерден табылды. Қола дәуінінде Қазақстан ежелгі заманғы металлургияның басты орталықтарының біріне айналған.
Оңтүстік Қазақстан территориясында бірте-бірте сақ тайпаларының ірі одақтары пайда бола бастайды. Көбейген одақтар санына қарай мал жайылымдарын өзгертіп отыруға тура келеді. Сондықтан Сырдария, Шу т.б. өзендер алқаптарына ғана емес, сонымен бірге далалы және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік тауларын да игеру қолға алынады. Бір орыннан екінші орынға жиі көшіп-қону нәтижесінде сақ тайпаларының географиялық танымы кеңейе түскен.
Сонау өткен ықылым заманда Қазақстанды мекендеген халықтардың білімі мен тәжірибесі қаншалықты болғанын дәл басып айта қою қиын. Әлбетте, ол кезде ұғымдар көбіне діни және аңыз түрінде кездеседі. Ал мұны Шығыстың көне халықтарынан мұра түрінде жеткен жазба ескерткіштерден байқауға болады. Аймақтың тарихи географиясы жөніндегі мағлұматтардың көзі жергілікті жылнамашылар мен саяхатшы арабтардың жазбалары, Шығыс ғылымының аса көрнекті өкілдерінің ғылыми еңбектері.
VII ғасырдың екінші жартысында Араб Халифаты өз өкімет билігін Орта Азияға тарата бастады. Бұл елдерге ден қойылуыда содан. Араб жазбалары әркелкі болып келеді. Олар ландшафтық суреттемелер де, жердің шаруашылыққа жарамдылығы жөніндегі сипаттамалар да, географиялық анықтамалар да, керуен жолындағы құдықтар мен қалалардың ара қашықтығы жөніндегі жол сілтемелер де кездеседі. Мұндай географияның көздеген мақсаты - басып алынған территорияларды басқаруды ұйымдастыру, алым-салық жинауды реттеу, қатынасты жолға қою болатын. Бірақ сөйте тұра осынау еңбектердің ғылыми дәрежесі жоғары болады, ал мұның өзі сол дәуірлерге әлемге талай-талай ұлы жаңалықтар әкелген араб әлемімен Орта Азия мемлекеттеріндегі ғылымның жалпы жағдайын обьективті түрде бейнелейді.
Орта Азия табиғаты, шаруашылығы, халықтары туралы алғашқы деректер заратуштра Авесто кітаптарында жазылған. Бұл кітапта Орта Азияда пайда болған көне мемлекеттердің байлығы, өзендері, жайлаулары туралы деректер жазылған.
Орта Азияда өмір сүрген Араб және Иран саяхатшылары Ибн Хордадбек, Ибн Рустад, Истахрий, Ибн Батута және басқалардың мәліметтерінің маңызы үлкен.
Араб саяхатшысы Ибн Хордадбек (VII ғ. шамасы) еңбегі Ктаб алмасалик ва-л-мамалик (Саяхаттар мен мемлекеттер кітабы). Ол қазақтардың географиялық атауларынан қарлұқтар мекендейтін жер ретінде Фараб (Отырар шахарын) әңгіме етеді. Испиджап (Сайрам) қаласынан Тараз (Талас) қаласына дейінгі жолды егжей-тегжейлі суреттейді. Ибн Хордатбек осы екі шахардың аралығындағы кейбір қалалар мен елді мекендерді - Шарабты, Бухтакетті, Тантаджды, Арабтаджды, Джувикатты атайды. Саяхатшы осылармен қоса өз еңбегінде өлке суларын, соның ішінде Амудария және Сырдария туралы жазып, бұл өзендер Арал немесе Каспий теңізіне құяды деп көрсеткен. Сонымен қатар ол Замин, Хавас, Ташкент, Самарқанд қалаларының арасындағы жолдар туралы мәлімет берген.
Орта Азия географиясы, сулары туралы деректер Ибн Батута еңбектерінде кездеседі. Ол Қытайға сапарында үстірт арқылы Хорезмге, одан Қызылқұм арқылы Бұқара және Самарқанға келеді. Нәтижесінде ол өзі көрген жерлер, мемлекеттердің табиғаты, қалалары, халқы және тарихи әдеп-ғұрыптары туралы мәліметтер қалдырады.
Араб саяхатшысы және географы Әбу Исқақ Истахридің жазба -ларында Сырдария мен Амудария өзендері мен олардың тармақтары туралы, Исфиджап қаласы жөнінде деректер ұшырасады. Истахридің айтуына қарағанда, Исфиджап шахары Бинкеттен үш есе кіші, оның қамалы Х ғ. өзінде қирап бүлінген, тек шахристан мен рабад қана қалған. Ол Орта Азия туралы екі карта жасаған (Нуэхат-алмуштак картографиялық материалдар). Мұнда темір рудасы, алтын, күміс, асыл тастар туралы мәліметтер, өндіретін орны көрсетілген.
Исфиджап туралы мағлұматтар 1113-1167 жылдары өмір сүрген Әбу Саъд ас-Самонидің еңбектерінде ұшырасады. Онда Исфиджапты шығыста түркілердің шекаралық облысындағы үлкен қала деп көрсетсе, IX ғ. түзілген Китаб худудәл-алам мин Машриқ ила-л Мағриб - Шығыстан Батысқа дейінгі дүниенің шеті мен шегі туралы кітаб атты еңбекте осы кенттің IX ғ. тіршілік тынысы туралы; Исфиджап мұсылмандар мен өзге діндегілер шекарасындағы уәлайат. Ол Түркістан шекарасындағы кең жазық жер. Түркістан өндірілетін заттардың бәрі осында әкелінеді. Ол өңірде қалалар мен аймақтар, елді-мекендер көп. Онда киіз басылып, қой өсіріледі. Уәлайаттың бас қаласын да Исфиджап деп атайды. Ол молшылық мекені. Ол сұлтан ордасы, көптеген мәдени орталықтары бар, әлем көпестері жиналатын үлкен шаһар деп жазылған.
Мауреннаһр өлкесінің шаһарлары мен кенттері туралы көбірек әрі толығырақ жазған Йақұт әл-Хамауи ар-Руми (1179-1229 жж). Ол Усбаникасты жай ғана атап кетпей, ол туралы Мауреннахрдағы қала Испиджаб пен Успаникент арасы бір күндік жол деп атап көрсеткен.
Құдамаибн Жағфардың (Х ғ.) жазбасында Испиджабтан Шарабқа дейін дала арқылы жүрсе 4 фарсах,онда 2 үлкен өзен бар. Біреуінің аты Мауа, екіншісінің аты Юран. Шарабтан Бадухкетке дейін құдықтар арқылы жүріп отырса 4, Баудхкеттен Тамтаджға дейін құдық арқылы жүріп отырса 5 фарсах. Тамтадж далада. Онда үлкен өзен бар, өзен маңы қонысты болып келеді.
Мауреннахрдың дербес картасын жасаған Ибн Хаукаль (Х ғ.) Фараб атырабының жер бедерін былайша сипаттаған; Бұл елдің топырағы сортаң, қопалары көп, ал егістік алқап Фараб өзенінің батыс жағында. Сонымен бірге керуен жолы бойындағы Сауран, Бискент қалалары мен қала маңының табиғат ерекшелігіне сипаттама беруге талпынған.
Оңтүстік өңірінің орта ғасырлық тұрмыс тіршілігін әлеуметтік ішкі жағдайын сипаттаған саяхатшының бірі Максиди. Максиди Сырдария өзенінің оң жағалауында Сауран (Сабран) және Шагльджан (Иимкан Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 26 шақырым) қалаларының балғандығын атап көрсетеді.
Максиди Испиджаб қаласын өте-мөте толық сипаттап жазған: Испиджаб - ірі шаһар. Онда рабад пен адамдар тұратын медина бар. Медина үсті жабық базарлар, мата дүкені, үлкен мешіт орналасқан. Оның (мединаның) төрт дарбазасы бар. Әр дарбазада рабад қойылған. Нуджакет дарбазасы, Фархан дарбазасы, Шакран дарбазасы, Бұхар дарбазасы. Бұл шекара қамалы, әрі діни орталық. Оның рабадының айналасы қабырғамен қоршалған, ал рабадының ішінде ескі қорған тұр... шаһар таза, тұрмыс көңілді. Саяхатшы еңбегінде оңтүстіктің өзге қалалары да сөз етілген. Олар Сауран, Сабран, Шагльджан-Шинап, Тұрар, Зерарх, Испиджаб.
Орта Азияның табиғатын географиялық үйренуде белгілі ғалым Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінің маңызы зор. Бируни физика, астраномия, математика, география, жалпы геология, геодезия, картография тағы басқа көптеген пәндердің дамуына үлес қосқан. Бирунидің география пәніне қосқан үлесінің бірі - жердің түзілімі және өлшемдері туралы берген мәліметтері. Ол бір градус жер меридиянының ұзындығы 110, 275 шақырымға тең екендігін, жер батыстан шығысқа қарай өз осі айналасында айналуын дәлелдеп берді. Сонымен бірге, Бируни дүние жүзінде бірінші болып Н.Коперниктен 500 жыл бұрын, күн жер айналысында емес, керісінше, жер күннің айналысында айналады деген. Беруни өкенің табиғаты туралы да мәліметтер қалдырған. Ол Қызылқұм мен Қарақұмның рельефі, геологиялық дәуірі, өзендердің су ағыны, өлкенің палеографиясы туралы мәліметтер қалдырған. Бүтін жер бетінің табиғаты сияқты Қарақұм, Амудария далалары да бүтін геологиялық тарихында өзгерістерге ұшырап отырған. Сонымен Бируни Орта Азияның табиғи географиясы және геологиясы туралы терең білімге ие болған ғалым. Келесі географиялық сипаттаманы Сыр өңіріне берген Әл-Масуди болатын. Әл-Масудидің айтуынша Сырдария өзенінің суы мол екенін атап көрсетеді. Оның мағлұматтары бойынша Сырдария суы Фараб тұсында ерте уақыттарда 30 фарсах жайылған, бейне бір қамалдай қыраттардың шоқыларына салынған елді-мекендер ондай кездерде бір-бірімен тек қайықпен ғана қатынай алған. Оңтүстікті мекендеген халықтар бір-бірімен жиі қоныстанған және керуен жолы судың бойы болғандықтан халық бірінен кейін бірі қоныс тебе берген. Оған дәлел Әл-Ыдыриси өз еңбегінде: Гуздардың қалалары көп. Олар бірінен соң бірі тізбектеліп солтүстікке және шығысқа қарай созылып жатыр.
Орта Азияның табиғатын географиялық үйренуде Әбу Әли Ибн Синаның орны бөлек. Ол өлкедегі ірі рельеф түзілімдер - қыраттар, жазықтар және таулардың пайда болуында ішкі немесе сыртқы күштердің әсері туралы пікір жүргізген. Ибн Сина минералдарды төрт топқа - тастар, металдар, жанғыш жыныстар және тұздар деп бөлген.
XI ғасырда өмір сүрген жерлесіміз Махмуд Қашқаридың Диуан лұғат ат-түрік еңбегінде және Дөңгелек картада Орта Азияға және шекарадағы елдердің тұратын жерлерінің атаулары, қандай ұлттар тұратыны туралы мәліметтер келтірген. Еңбектерінде Алай, Түркістан, Зарафшан Ферғана, Шатқал, Талас тау тізбектері, Қарақұм, Сурхан-Ваш далалары картадан көрсетілген деп жазады зерттеушілер. Сонымен бірге Орта Азияның жер беті жазық және таулы бөліктерден тұрады деп мәлімет қалдырған екен. Түркістан өлкесі туралы берілген мәліметтер Орта Азия аймағын толық қамтиды. Себебі Қазақстанның оңтүстік бөлігі ерте кезде нағыз сауда және табиғатының ерекшелігіне байланысты тартысты өлке болған. Әсіресе Түркістан қаласы аталған деректерде нағыз халқы көп қаланың бірі болған. Мысалы тарихшы Шарафаддин-Әли Иезидің айтуынша Әмір Темір құрылысқа жарайтын бір адым жердің бос жатпауын талап еткен және дін жағынан исламды барлық уақытта қолдағайтынын айтқан.
1.2 Қытай жылнамаларындағы жазбалар
Қазақ жерінің географиялық тұрғыдан зерттелуінде өзіндік құнды дерек қалдырған елдің бірі - Қытай. Бұл елдің өлке жеріне келген саяхатшылары өз жазбаларында еліміздің орта ғасырдағы қалаларының атауларын атап, сипаттама берген. Қытай саяхатшыларының әр қайсысының өзіндік мақсатты жолы болған. Бірі, соғыс жорығына сипаттама болса, екіншісі, саяхаттау, үшіншісі, сауда жолын көркейтуге келген болатын. Осындай саяхатшы -лардың бірі Қытайдың әйгілі будда зияратшысы - монахы Сюань Цзанның 629 жылы Үндістанға барып қайтқандағы саяхатнамасы. Ол 629-649 жж. облыс территориясына келген. Оның күнделігі Парижде 1853, 1857, 1858 жылдары жарық көрді.
Автордың зайырлы аты-жөні Чэн И, Сюан Цзан оның діни ныспысы, жұртқа кең тараған өзге аттары Саньцзан Фаши, яғни Трипитапа ұстазы, Тен Сэн-Тан монахы.
Сюан Цзан Батыс Түрік қағанатының астанасы Суйаб қаласынан шыққан соң қазіргі Қазақстанның оңтүстік өлкесіндегі Мыңбұлақ (Мерке), Талас (Тараз), Ақсу (Испиджап-Сайрам), Күнгу, Нужкет т.б. қалалар байланысып Шаш (Ташкент) қаласына жетеді. Сюан-Цзанның біздің өлкеге байланысты еңбегі Ұлы Тан әулеті заманындағы Батыс өлке туралы жазбалар деп аталады. Бұл еңбекте қала, елді-мекен аттары мен оған сипаттама берілген. Соның ішінде Ақсу, Күнгу қалалары және Нужкент мемлекеті туралы. Саяхатшы Ақсу және Күнгу қалалары туралы былай жазды: Осы жерден (Талас қаласынан оңтүстікке қарай оншақты ли жерде Сяку қаласынан) оңтүстік-батысқа қарай 200 лиден астам жол жүрген соң Ақсу (Байшуй) қаласына жеттік. Ақсу (Қытайша Байшуйчэн) ақ сулы қала деген мағына береді. Автор сонымен бірге қаланың екінші бір аты Сайрам деп жазды. Қытайдың Юань тарихында аталмыш қала (Сайланьчэн) - Сайрам қаласы деп хатталған. Қаланың орны қазіргі Шымкент қаласының шығысынан 50 шқ жерде, Арыс өзенінің солтүстік жағасында, Сайрам ауданының жерінде қала XVIII ғ. басына дейін өмір сүрген. Қаланың айналасы 6-7 ли келеді. Жергілікті өнімдері мол, ауа райы жанға жайлы, бұл жағынан Таласқа қарағанда әлде қайда абзал. Осы арада тағы да оңтүстік-батысқа қарай 200-ден ли жол жүріп, Күнгу қаласына жеттік. Қаланың өзі айналасы 5-7 ли келетін аумақты алып жатыр. Бұл өңірдің жазық даласы да, ойпатты жері де ылғалды, әрі құнарлы. Бәрі де нулы орманмен көмкерілген. Осы жерден оңтүстікке қарай 40-50 ли жол жүріп Нужкет еліне жеттік.
Нужкет елі мың лиден астам аумақты қамтып жатыр. Жері құнарлы, егіншілікке қолайлы, от-шөп, орман-тоғай, гүл-бәйшешек пен жеміс-жидекке аса бай, сондай-ақ тым құнды бағаланатын жүзімде көп өндіріледі. Бұл елде жүзге тарта елді мекен (кент) бар, олардың әрқайсысының өз билеушісі бар. Әр қаланың (кенттің) өз билігі өзінде, бір-біріне өзара тәуелді емес. Әр қаланың өз алдына жеке шекарасы болғанмен, алайда олар бір тұтас Нужкет мемлекеті деп аталады. Біз бұл жазбадан түсінгеніміз бұл аймақтың топырағы құнарлы және әкімшілік-территориялық басқаруы әр елді-мекеннің өз басшысы барлығы, қала бай, ал оған қолайлы географиялық орта. Оны біз Сюань Цзанның жасаған картасында көрінген өзендердің көптеп кездесуінен де шамалаймыз. Бұл картаға Жетісу, Құлжа өлкесі, Талас, Сырдария, Шу су бассейндері түсірілген. Өлке табиғаты туралы географияға тән білімнің дамуына қытай саяхатшысы Сюань Цзан өз үлесін қосты.
Орта Азия туралы ғылыми-географиялық деректерді қытай саяхатшысы Чжен Цзеннің еңбектерінде де кездестіруге болады. Ол өзінің Орта Азияға жасаған саяхаттарында Іле даласында Ыстықкөл жағалаулары, Қырғызстанның тау және далаларын, Қазақстан шөлдерінде, Зарафшан далаларында, төменгі Амударияда болып, олардың тарихы мен табиғатын, халқы мен шаруашылығы жөнінде мәліметтер жинаған.
Кейіннен ол басқа да Қытай ғалымдары жинаған деректерге негізделіп, Орта Азияның географиялық картасын жасаған. Бұл карталарда Қырғызстан, Талас Алатауы сияқты тау тізбектері, Балқаш және Ыстықкөл, Шу, Зарафшан сияқты далалар, бірнеше қалалар және ауылдар көрсетілген. Чжан Цзеннің жинаған мәліметтеріне қарағанда, Қытай өз тауарларын жібек маталарын, шыны, майды Орта Азия арқылы батыс мемлекеттеріне сатқан.
Келесі Қытай саяхатшысы Чань Чуньнің берген мәліметтерінде Оңтүстік Қазақстан туралы кездеседі. Онда Іле, Шу, Талас, Сырдария өзендері туралы мәлімет берген. Сонымен қоса өңірдің егіншілікпен айналысатындығын, соның ішінде суармалы егіншіліктің дамығанын айтып кеткен.
Алға жылжи отырып Қытай саяхатшысының еңбегін айта кеткен жөн. Монах Чань Чунь Самарқандта және Амударияның батысында болды. Оның Си-ю-цзи деген жол күнделігінде Аму-мулян атты өзеннен саяхатшылар кеме арқылы өткендігі айтылған. Автор бұл жерде манғол термині мурен (мулян) сөзін қолданып, су толған өзенді айтқан. Чань Чунь сонымен бірге Балхта болды: Бань-ли үлкен қала, жуырда көтеріліс жасаған, қалада әліде бала дауысымен иттің үргені әліде естіледі.
Тан династиясы тұсында өмір сүрген жоғарғы дәрежелі монах қызметін атқарған Цзя Дань Цзя Даньның төрт бағыттағы жолы туралы естелік еңбегінде: ертедегі үйсіндер қаласы Дундо қаласынан Сырдария өзеніне дейінгі жүрген жолын баяндайды. Ол былай дейді: Дуньдо қаласынан 30 ли жер жүргенде Інжу өзенінен өтеді.Сол жерден солтүстік батысқа қарай жүріп, Фа-и-лин тауынан асып әрі қарай тағы да 50 ли жол жүргенде Сюехайға (қарлы теңізге) жетуге болады. Бұл арада бізге белгілісі Інжу өзені, оны қытайлар Чженьчжухэ өзені деп атаған. Ол Сырдария болатын.
Орта Азиядағы Оңтүстік Қазақстан өлкесі туралы соның ішінде Шымкент қаласының белгілі бір территорияны қамтыған қала екендігі де айтылған. Бұл қаланы 629 жылы Қытай саяхатшысы Сыма Цянь өз картасына түсірген және бұл қала Неджикент деп аталған. Тарихшылардың айтуынша Неджикент араб тілінен аударғанда жаңа қала деген мағына береді.
Аталған Қытай жылнамашылары берген дерек реті осылай. Ал авторлары келтірген қала, жер-су атаулары сол замандағы ең беделге ие болған, халқы мол қоныстанған, мемлекеттің саяси жағдайында маңызды рөл атқаратын аймақ атаулары болатын.
1.3 Ресей ғалымдарының қазақ жерін зерттеулері
Еуропа мен Азия елдерi арасындағы қарым-қатынастың көпшiлiгi (керуен жолдары, елшiлiк көштерi, т.б.) ежелгi заманнан-ақ қазiргi Қазақстан аумағындағы жер арқылы өткен. Осыған байланысты Қазақстанның кейбiр табиғи нысандары туралы жазба деректер өте ерте кезден белгiлi болған. Мысалы, Геродот (б.з.б. V ғ.) Каспий теңізінiң шығысында шексiз жазық өңiр жатқандығын және оны массагеттердiң мекендейтiндiгiн баяндаған. Птолемей (б.з. II ғ.) өз еңбектерiнде Жайық (Dаiх), Жем (Rhymmus) және Сырдария (Jаxаrtеs) өзендерi туралы мәлiметтер келтiрген. IX-X ғғ-да араб ғалымдары Арал теңізіне толық сипаттама берiп, картаға түсiрдi және гректердiң Әмудария мен Сырдария өзендерi Каспий теңізіне құяды деген топшылауын терiске шығарып, Арал теңізіне құятынын анықтаған. Арабтардың сол кездегi деректерiнде Жайық, Жем, Сағыз өзендерi аталған. XIII ғ-да Моңғолияға Италия саяхатшысы Плано Карпини және фламанд саяхатшысы Виллем Рубрук бастап барған елшiлер өздерi жүрген Қазақстан аумағындағы шөл, шөлейт аймақтардың қысқаша сипаттамасын берген. Олар өздерiнiң жеке бақылаулары негiзiнде Каспий теңізінiң тұйық алап екендiгi туралы маңызды географиялық мағлұматтарды жаңартып толықтырған және Алакөл, Балқаш көлдерi, Тарбағатай, Жетiсу Алатауы (Еренқабырға) жайында алғашқы деректер келтiрген. XV-XVII ғғ-дағы Қазақстан туралы географиялық мәлiметтер Ресей әдебиеттерiнде жинақтала бастаған. Бұл мәлiметтер Мәскеу мемлекетiн және оған iргелес аумақтарды бейнелеген Большой чертеж (Үлкен сызба) картасында жүйеленген. 1627 ж. шыққан Книга большого чертежа (Үлкен сызба кiтабы) атты еңбекте қазiргi республиканың батыс, оңтүстік және орталық бөлiктерiнiң бiршама жерлерiне нақтылы сипаттама берiлген. XVII ғасырда Қазақ ордасына және Орта Азия хандықтары жерiне жасалған орыс саяхатшыларының зерттеулерi жиiлей түскен. Олардың Жайық өзенінің сыртындағы дала туралы мәлiметтерi жинақталып, Чертеж всей земли безводной и малопроходной каменной степи (Бүкiл жерi сусыз, өтуге қиын тастақты дала сызбасы) деген атпен жарық көрген (1697). Бұл туынды С.Ремезов жазған Чертежная книга Сибири (Сiбiрдiң сызба кiтабы) атты орыстың тұңғыш географиялық атласы құрамына енген. Мұнда Қазақстан аумағының көпшiлiк бөлiгi қамтылған. XVIII ғ. 30-жылдарынан XIX ғ. 60-жылдарына дейiн созылған Ресейдiң Қазақстанды отарлау үрдiсi оның аумағының географиялық зерттелуiнiң сипаты мен барысына әсерiн тигiзбей қоймады. Бұл кезеңде жаңа қосылған аумақтарда орыс мемлекетi билiгiн орнату және нығайту мақсатына сай көптеген арнаулы әскери және ғыл. экспедициялар ұйымдастырылды.
Ертiс өзенінің бойында бекiнiстер салуға және Жоңғар хандығымен дипломатиялық қарым-қатынас орнауына байланысты Шығыс және Оңтүстік Шығыс Қазақстанды тұңғыш топографиялық картаға түсiру iсi жүргiзiлдi. Сонымен қатар Қазақстанның батысында, Каспий мен Арал теңіздерi жағалауында, Сарысу, Шу өзендерiнiң алаптарында картаға қарапайым түсiрулер iске асырылды. Бұл түсiрулердiң нәтижесiнде, бiр жағынан, Қазақстанның жеке өңiрлерiнiң тұңғыш iрi масштабты карталары жасалса, екiншi жағынан, табиғат ерекшелiктерi туралы ғылыми мәлiметтер жиналды. Қазақстан географиясы туралы алғашқы ғыл. еңбек П.И. Рычковтың 1762 ж. шыққан Топография Оренбургская (Орынбор топографиясы) атты кiтабы болды. Қазақстанның географиялық зерттелу тарихында 1768-1774 жж. академиялық экспедициялар ерекше орын алды. Ресейдiң Ғылым және көркемөнер академиясының академиктерi мен адъюнктерi Қазақстанның Едiл мен Жайық өзендерi аралығындағы бөлiгiн, Маңғыстау түбегiн, Ырғыз бен Торғай өзендерiнiң алабын, Есiл даласын, Ертiс маңы ойпатын, Кендi Алтайды және Қалба жотасын зерттедi. 1820-21 жж. экспедициялық зерттеулер нәтижесiнде Естественная история Оренбургского края (Орынбор өлкесiнiң табиғат тарихы) атты 3 томдық еңбек жарияланды. Оның 1-бөлiмiнде Батыс Қазақстанның табиғат жағдайларына жалпы сипаттама берiлдi.
ХІХ ғасырдың 1-жартысында қазiргi Қазақстан аумағын зерттеушi экспедициялардың саны артты. 1827 жылдан 1872 жылға дейiнгi аралықта Г.С.Карелин өлкенi картаға түсiрумен бiрге әр түрлi аймақтардың (Каспий теңізінің жағалауы, Алтай, Тарбағатай, Жетiсу Алатауы тауларының) жануарлар мен өсiмдiктер дүниесiнен коллекциялар жинады. Атақты немiс ғалымы А.Гумбольдт өзiнiң Алтайға жасаған саяхаты (1829ж) нәтижесiнде Центральная Азия (Орталық Азия) деген көлемдi еңбегiн шығарды. XIX ғ-дың 30-жылдарына дейiн Қазақстан туралы жиналған географиялық деректер А.И.Левшиннiң Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей (Қырғыз-қазақ не қырғыз-қайсақ ордасы мен даласының сипаттамасы) деген кiтабында (1832) қорытындыланды. Бұл кiтап Қазақстанның жерi туралы берiлген алғашқы толық географиялық сипаттама болды. 1840-1850 жж. аралығында Шығыс, Оңтүстік-Шығыс және Орталық Қазақстан өңiрлерiне Ресей ботанигi Л.И.Шренк саяхат жасады. Ол Жетiсу Алатауына, Балқаш-Алакөл ойысының шығыс бөлiгiне физикалық-географиялық сипаттама бердi. XIX ғасырдың орта шенiнде Арал (А.И.Бутаков) және Каспий (К.М.Бэр, Н.А.Ивашинцов) теңiздерi жан-жақты зерттелдi. 1857 жж. Арал-Каспий атырабына императорлық Санкт-Петербург Ғылым Академиясы ұйымдастырған экспедицияға И.Г.Борщов пен Н.А.Северцов қатысты. Экспедиция жұмыстарының қорытынды деректерiнiң маңызы өте зор болды. Экспедиция жұмысының нәтижесiнде Батыс Қазақстанның жер бетi, геологиялық құрылысы, климаты, флорасы және фаунасы туралы нақты деректер кеңейдi. Борщов Материалы для ботанической географии Арало-Каспийского края (Арал-Каспий өлкесiнiң ботаникалық географиясына арналған деректер) деген классик. монографиясында Батыс Қазақстанды ландшафтылық-географиялық облыстарға бөлдi.
1856-1857 жж. П.П.Семенов (Семенов-Тян-Шанский) Тянь-Шань тауына өзiнiң әйгiлi саяхатын жасады. Ол бұл сапарындағы зерттеу қорытындысында таулы өлкенiң орографиясына (таулы жер бедерi) жаңаша сипаттама берiп, тұңғыш рет биiк тау ландшафтын анықтады. П.П.Семеновтың бұл сапарда ашқан аса маңызды жаңалықтарының бiрi - Орта Азиядан тау мұздықтарының табылуы. Ғалымның осы жолғы еңбегi Орта Азия мен Қазақстанның Тянь-Шань сияқты таулы өлкелерiн жан-жақты зерттеудiң ғылыми негiзiн жасағандығы болды.
ХІХ ғасырдың 50-60-жылдарында Жетiсу Алатауы мен Iле өңiрiн қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов зерттедi. Жетiсу және Тянь-Шаньның табиғатына ғылыми сипаттама бердi. Балқаш көлі мен Алакөлдiң пайда болу және қалыптасу тарихының өте ұқсастығын дәлелдедi. Жетiсу Алатауы мен Солтүстік Тянь-Шань тауын жануарлардың таралуына қарай биiк таулық белдеулерге бөлдi. Сонымен бiрге осы зерттелген өңiрлердiң маршруттық және жалпы шолулық карталарын жасады. ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында кен байлықтарын iздеуге байланысты физикалық-географиялық сипаттағы бiрқатар жаңа деректер алынды. Әсiресе, Орталық Қазақстан мен Тарбағатай тауының және Маңғыстау түбегiнiң геологиялық құрылысы, орографиясы туралы нақтылы деректер жиналды. ХІХ ғасырдың 60-жылдарында Ресейдiң Қазақстанды отарлаудың тарихи үрдiсi аяқталды. Соған орай кен байлықтары пайдалануға, темір жолдың салынуына және егiстiк жер қорының кеңеюiне көп көңiл бөлiне бастады. Жалпы географиялық зерттеулермен бiрге арнаулы геологиялық, топырақтану, ботаника, гидрология, т.б. салалар бойынша жұмыстар жүргiзiлдi. 1865-79 жж. аралығында А.Татаринов Оңтүстік Қазақстаннан Ленгер, Келтемашат, Боралдай, т.б. қоңыр көмiр кен орындарын ашты. Бұрын Маңғыстау түбегiнен көмiр кенiнiң ашылуына байланысты мұнда одан әрi барлау жұмыстары жүргiзiлдi. Қазан төңкерiсiне дейiн Маңғыстау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz