Шығыс Қазақстан аумағының геоглогиялық құрылымы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Шығыс Қазақстан облысы

1.Жалпы сипаттама
Біздің өлке ең үлкен континенттің түкпірінде, Жер шарының ұлы жазықтарының бірі - Батыс Сібірдің шекарасында орналасқан.
Шығыс Қазақстан облысы -- Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық бөлігі. 1932 жылы 10 наурызда құрылған. Облыс орталығы Өскемен қаласы. Жер аумағы - 283 300 км2 (ҚР бойынша 3-ші орын ) ,халқының саны (2006) - 1 430 000 адам; Облыс халқының орташа тығыздығы әр 1 км2-ге шаққанда 4,87 адам.
2.Географиялық орналасуы
Математикалық-географиялық координаталары:
Солтүстік шеткі нүктесінің координатасы: 51°43′ с. е. 86°33′ ш. б.
Оңтүстік шеткі нүктесінің координатасы: 46°56′ с. е. 97°28′ ш. б.
Шығыс шеткі нүктесінің координатасы: 50°51′ с. е. 91°16′ ш. б.
Батыс шеткі нүктесінің координатасы: 50°42′ с. е. 79°32′ ш. б.

Физикалылық-географиялық орналасуы
Шығыс Қазақстан облысы (Шығыс Қазақстан) Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігін (Қазақстан Алтайы), Зайсан ойпатын, Қалба үстіртін, Сауыр-Тарбағатай жоталарын, Ертіс маңы жазығын және Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс бөлігін алып жатыр.
Шығыс Қазақстан сыртқы шекарасында солтүстігінде Ресеймен, шығысында Қытай Халық Республикасымен шексетседі. Ал ішкі шекарасында оңтүстігінде Алматы, батысында Павлодар және Қарағанды облыстарымен шектеседі.
Экономикалық-географиялық орналасуына баға беру
Шығыс Қазақстан облысының ерекше (бірегей) географиялық орналасуы, ол ең ірі құрлық Еуразияның орталық бөлігінде, ұлы жазықтардың-Батыс Сібірдің, Орта Азия мен Қазақстанның шекарасында орналасқан. Облыс аумағында планетаның континенталдық полюсі және Еуразияның географиялық орталығы орналасқан. Табиғи жағдайлары мен ресурстарының әртүрлілігі оның экономикалық дамуына қолайлы. Шығыс Қазақстан Ертіс пен Обь бойындағы ұлы су жолының қиылысында орналасқан, республикамыздың көршілес облыстарымен, шаруашылық және мәдени жағынан дамыған мемлекеттермен маңызды теміржол және автомобиль магистральдарымен байланысты. Сондықтан орналасқан жері өте тиімді саналады.
3.Табиғи кешені
Жер бедері мен геологиясы
Шығыс Қазақстан облысының жер бедерінің құрылысы өте күрделі. Жоғарғы Ертіс және Жоғарғы Обь өзендерінің су алаптары Қазақ қатпарлы елі мен Алтай-Саян таулы жүйесінің жапсарында орналасып, Алтайды түгел алып жатыр, жер бедерінің формасы әртүрлі және өте күрделі орографиялық құрылысы бар биік таулы аймақ. Таулары мен жоталары:
Ертіс өзенінен шығысында: Кенді Алтай, Тікирек, Черный, Оба, Становой, Көксу, Иванов, Қоржын, Үлбі, Қызылқарағай, Нарын, Сарымсақты, Тарбағатай, Оңтүстік Алтай, Күршім және Азутау жоталары мен олардың сілемдері.
Ертіс өзенінен батыста:Қалба жотасы, Семей, Арқалық, Мыржық, Қараадыр таулары, Ханшыңғыс, Шыңғыстау, Ақшатау жоталары.
Зайсан көлінің оңтүстігінен: Тарбағатай, Сауыр және Маңырақ жоталары.
Ертіс өзенінің екі жағындағы жоталар аралықтарында оқшаулана орналасқан таулар мен шоқылар: Майлықара, Белтерек, Айыртау, Арқат, Көксеңгір, Сандықтас, Жағалбайлы, Көктас, Атбас, Арасантау, т.б.
Облыстың оңтүстік мен оңтүстік-шығысына Сасықкөл, Қошқаркөл және Алакөл көлдері орналасқан Балқаш - Алакөл ойысының солтүстік-шығыс бөлігі мен Зайсан көлінің қазаншұңқыры орналасқан. Облыстың қиыр солтүстік-батыс бөлігін Бесқарағай ауданының бүкіл аумағын қамтитын Балапан жоны алып жатыр.
Геологиялық құрылымы
Шығыс Қазақстан аумағының геоглогиялық құрылымы өте күрделі. Тарбағатай жоталарын және Сарыарқаны жауып жатқан тау жынымтары пайда болу кезеңіне, жасына, литологиялық құрамына қарай әртүрлі болып келеді. Ежелгі уақыттағы біздің облыстың геологиялық оқиғалары туралы мәліметтер аз. Кейбір геологтар оның аумағы геосинклиналь болды деп санайды.

1.Платформалық чехол
2.Неотектоникалық ойыстар
3.Каледон
4.Герцин
5. Гранитоидтердің магмалық кешені

Шығыс Қазақстан аумағының геологиялық құрылысы

Сарыарқа - өте қатты бұзылған және тегістелген аймақ. Мұнда палеозой шөгінділері кең тараған.
Иілу осі Зайсан - Семей желісі бойынша солтүстік-батыс бағытта созылған, шеттері көтеріңкі: солтүстік-шығыста бұл Таулы Алтай, ал оңтүстік-батыста - Тарбағатай. Бұл шеткі аймақтарда протерозой мен төменгі палеозойдың ең ежелгі жыныстары жер бетіне шығады. Шығыс Қазақстан үшін палеозойдың басталуы теңіз дәуірі болды және таскөмір кезеңіне дейін созылған белсенді жанартау әрекетімен сипатталды.
Төменгі палеозойдың жыныстары қатты өзгертілген әктас, құмды-сазды теңіз және вулканогендік шөгінділер. Тектономагматикалық қызметтің төменгі палеозой циклі процесінде (каледон тау жасалу дәуірі) аймақтың оңтүстік-шығыс бөлігінде Алтайдың тау құрылымдары пайда болды. Герциндік құрылымдар каледондық құрылымдардан Солтүстік-Шығыс және Калба-Шыңғыс жақсы анықталған аймағымен бөлінген.
Шығыс Қазақстанда таралу ауданы бойынша негізгілері каледон іргетасында жоғарғы палеозойлық қатпарлық және магматизм циклі процесінде қалыптасқан Кенді-Алтай, Қалба, Оңтүстік-Алтай көтерілістері түріндегі герциндік құрылымдар болып табылады. Осы уақыттың жыныстарында Кенді Алтайдағы полиметалл кен орындарының көпшілігі орналасқан.
Зайсан геосинклиналының қалыптасуы төменгі палеозойда басталып, жоғарғы палеозойда аяқталды. Сондықтан оның шегінде теңіз шөгінділері кеңінен кездеседі. Континентальды шөгінділер аз рөл атқарады, бірақ олар әлдеқайда қалың (1600 м дейін) және негізінен Саур мен Маңрақтың етегінде кездеседі. Шар ойпатында теңіз палеозой дәуірінің ортасына дейін болған, ал Зайсан геосинклиналының қалған бөлігі құрғақ құрлық болған, бірақ Шығыс субрегионында теңіз шабуылдары жалғасып, қуатты теңіз шөгінділері жинақталды. Тас көмір кезеңінің аяғына қарай аймақтың табиғи жағдайлары күрт өзгерді. Аумақ көтеріле бастайды, теңіз қайтып кетеді. Мезазой эрасында облыстың дамуында геологиялық тыныштық кезеңі болады. Кайназой эрасында тропиктік климат қоңыржайға ауысты, көбінесе жалпақ жапырақты ағаш өсімдіктері көп өсті. Төрттік кезеңнің соңында облыс аумағында климат суына бастайды.Альпілік тау жасалу кезеңінде жер қыртысы белсенді қозғалысқа келеді. Алтай таулары екінші қайтара көтерілуге ұшырайды.
Кайназой эрасының плестоцен кезеңінде Алтай тауларының көп бөлігін мұздықтар басты. Мұздықтардың көп бөлігі Алтай тауларында сақталды. Ылғал сүйгіш өсімдіктердің көп бөлігі жоғалды. Мұздықтар Алтай тауларында 3000м биіктікте кездеседі. Шығыс Қазақстан жер бедерінің толық қалыптасуы неоген кезеңінде аяқталды.
Климаты
Шығыс Қазақстанның климаты қоңыржай континенталдыдан күрт континенталдыға дейін өзгереді. Таулы Алтай және Жоғарғы Ертіс территориясында шұғыл континенталды климат тән. Өте алыстығынан және тау жүйесімен қоршалғандығынан Атлант мұхитынан келетін жылы келетін жылы және ылғал ауа массасы осы өңірге трансформацияға ұшырап келеді, ылғалдың көп бөлігін жоғалтады. Ал Солтүстік Мұзды мұхиттан келетін ауа массасы суық және құрғақ болып келеді. Шығыс субөңірдің табиғи-аумақтық кешендерінің климаттық жағдайлары күрделі таулы жер бедерінің алуантүрлілігіне байланысты көбінесе биіктік белдеулігі заңдылығына, ал Батыс субөңірі- ендік зоналылық заңдылығына бағынады.
Облыс аумағы бойынша жиынтық күн радиациясы солтүстіктен оңтүстікке қарай табиғи түрде өзгереді және солтүстікте 108-110, Орталық бөліктерде (Бұқтырма, Шар, Шаған өзендерінің аңғарлары) 122-124 дейін, ал оңтүстікте - жылына 134-135 ккалсм2 құрайды.
Шығыс Қазақстан орналасқан қоңыржай ендіктерде циклондар мен антициклондарда ауа массаларының батыс тасымалдары басым. Әр түрлі ауа массалары облыс аумағында өзара әрекеттеседі: қоңыржай континентальды және континентальды тропикалық ауа. Олардың пайда болу себебі-жер бетінің біркелкі емес қызуы.
Облыс климатының шұғыл континенталдылығы жылдық және тәуліктік температуралардың үлкен амплитудаларымен түсіндіріледі. Орлов кентінде температураның жылдық амплитудасы 43, Зырянда 42, Ертіс маңы жазығында 35-37, тау бөктерінде шамамен 30°С.
Шығыс Қазақстанның ауа райы жағдайы жоғары және төмен қысым орталықтарының өзара іс-қимылымен айқындалады. Қыста облыстың барлық аумағы қуатты азиялық максимумның батыс сілемінің әсерінде болады. Біздің облыс шегіндегі азиялық антициклонмен жазықтар мен қазаншұңқырлардағы өте суық, жауын - шашынсыз, аязды, желсіз ауа райы, ал тау бөктерінде- қалыпты аязды ауа райы байланысты. Жазда облысымыздың барлық аумағы төмен қысымды орталыққа тәуелді болады. Азиялық минимумның орталығы Қазақстаннан тыс жерде, Иран таулары мен Тар шөлінің үстінде орналасқан.
Материктің үстіндегі қысымның төмендеуі Тынық мұхитынан шығыс ауа массаларының тартылуына әкеледі. Орталық Азияның оңтүстік аудандары арқылы Шығыс Қазақстанға континентальды тропикалық ауа енеді, бұл әдетте жазғы ауа температурасын +38+43°С дейін көтереді. Циклондар бұлтты және жаңбырлы ауа-райын әкеледі.
Жауын-шашынның облыс аумағында таралуы циркуляциялық факторлардың рельефтің ерекшеліктерімен өзара әрекеттесуіне байланысты, ал атмосферада жоғары ағымдар болуы керек.

ШҚО атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері

Шығыс Қазақстанның күрделі рельефі жауын-шашынның біркелкі бөлінбеуіне ықпал етеді. Олардың таралуында жалпы заңдылық байқалады: жауын-шашын мөлшері оңтүстіктен солтүстікке және батыстан шығысқа қарай артады. Таудың баурайларында жауын-шашын биіктігіне қарай ұлғаяды.
Гидрографиясы
Шығыс Қазақстан өзендер мен көлдерге, жер асты суларына бай, ал Оңтүстік Алтайдың тау жүйелері қазіргі мұзданудың орталықтары болып табылады. Сулар климатпен және табиғаттың басқа компоненттерімен тығыз байланысты және оларға тікелей әсер етеді.
Шығыс Қазақстан өзендері Солтүстік Мұзды мұхит бассейніне және ішкі ағынсыз Балқаш-Алакөл бассейніне жатады. Өзен желісінің тығыздығы табиғи жағдайларға: жер бедері, климат, өсімдіктерге байланысты.
Су кадастрының деректері бойынша Шығыс Қазақстанда 1200-ден астам өзен бар, олардың 885 - і ұзындығы 10-нан 100 км-ге дейін, тек 20 өзеннің ұзындығы 100 км-ден асады.

Шығыс Қазақстан облысының өзен желісі

Басты су артегриясы - Ертіс өзені. Ол аумақты Сол жағалау мен оң жағалауға бөледі. Ертіс өз жолында көптеген өзендерді қабылдайды. Олардың ішіндегі ең көп сулы - Бұқтырма, Үлбі, Уба. Сол жағалау өзендері негізінен Қалба мен Шыңғыстаудан бастау алады. Олар аса ұзын емес - олар Кулуджун, Қайыңды, Песчанка, Тайынты, Ұлан, Аблакетка, Қызылсу, Шар, Мұқыр, Шаған және басқалар.
Облыстың оңтүстігінде Бақанас, Аягөз, Үржар, Эмель өзендері маңызды су артериялары болып табылады. Олар Шыңғыс жотасының оңтүстік беткейінен, Батыс Тарбағатайдан Балқаш, Алакөл, Сасықкөл, Ұялы көлдері бағытында ағады.
Ертіске қарай көптеген шағын өзендер ағады. Олардың көпшілігі тау етегіндегі борпылдақ шөгінділерде жоғалып кетеді немесе суаруға бөлінеді.
Шаған, Ащысу,Мұқыр және т.б. сияқты батыс субөңірдің жазық өзендеріне тән белгі-әлсіз су айдындары. Өзен бассейндерінің ішінде ағынсыз учаскелер бөлінеді, онда ойпаттарда еріген сулар жиналып, тұйық көлдер мен сорлар пайда болады.
Зайсан қазаншұңқырында ағынсыз аудандар бар. Сауыр мен Тарбағатай жоталарынан ағатын шағын өзендер өз суларын Зайсан көліне дейін жиі жеткізбейді. Бұл Кендірлік,Қандысу,Үйдене,Ұласты,Қар абұға, Базар өзендері.
Рахман көлінен үш шақырым жерде 1500 м биіктіктегі Кіші Арасан көлі орналасқан, ол арқылы Арасан өзені ағып өтеді. Бұқтырманың жоғарғы ағысында Язевое және Бұқтырма көлдері бар. Көлдер А.Н. Седельниковпен зерттелген. Көлдер ағынды, жағалары шалғындар мен сирек ормандармен жабылған. Бұл көлдердің барлығы Катонқарағай ұлттық табиғи паркі аумағының құрамына кірді.
Біздің облыс су ресурстарына бай, мұнда республиканың жер үсті суларының үштен бірі шоғырланған. Шығыс Қазақстан өзендері халық шаруашылығында өнеркәсіптік қажеттіліктер, қалалық сумен жабдықтау, кеме қатынасы, ағаш ағызу, балық аулау, суару және суландыру үшін кеңінен пайдаланылады, сондай-ақ облыстың негізгі энергетикалық базасы болып табылады.
Ертіс, Бұқтырма, Үлбі, сондай-ақ Оба, Қалжыр, Күршім және басқа өзендер ең үлкен әлеуетке ие. Өзендерде ірі СЭС - Өскемен (1952 ж.), Бұқтырма (1960 ж.), Шүлбі(1987 ж.) және Кіші Үлбі, Тихая, Үйдене шағын өзендерінде бірқатар СЭС жұмыс істейді. Ертіс ағынын су қоймаларымен реттегеннен кейін оның бойында кедергісіз кеме қатынасы үшін жағдайлар жасалды. Өзен мен су қоймалары арқылы нан, кен, машиналар, құрылыс материалдары және басқа да маңызды халық шаруашылығы жүктерін тасымалдау жүзеге асырылады. Навигацияның орташа ұзақтығы-200 күн.
3.4. Топырақ және өсімдік жамылғысы
Шығыс Қазақстан облысының топырағы өте алуан түрлі. Облыстың батыс бөлігіне ендік бағытта созылған топырақ аймақтары тән, ал шығыс бөліктің таулы қыраттары шегінде биіктік белдеуі айқын көрінеді.
Жазық бөлігінде солтүстігінде қара топырақ және қара-қоңыр топырақ, оңтүстігінде - ашық-қоңыр және қоңыр, атыраптарында - шалғынды-батпақты топырақ орналасқан.
Қара-қоңыр топырақ зоналық топырақ типі болып табылады және облыстың оң жағалауының солтүстік бөлігінде - Белағаш орманды жазығында (даласында) таралған

1.күлгін қара топырақ; 2.әдеттегі қара топырақ; 3.кәдімгі қара топырақ; 4.оңтүстік қара топырағы; 5.күңгірт сары топырақ; 6.ашық сары топырақ; 7.сорлар және сортаң. (Сурет Өскенмен қаласында орналасқан Облыстық тарихи- өлкетану мұражайы-нан түсірілген)
Қара күлгін сортаң топырақтар Коростель-Солонов сортаң даласына, сондай-ақ Ертіс маңы жазығының сол жағалауына тән. Мұндай топырақтардың арасында дала сортаңдары кездеседі. Орташа сортаң және қатты сортаң топырақтар егістік жерлер тобына жатады.
Облыстың топырағына тұздану дәрежесі тән: әлсіз, орташа, күшті және сортаң. Сортаңданған топырақтардың таралу аудандары: Ұлан, Күршім, Зайсан, Тарбағатай, Көкпекті ауданының солтүстік бөлігі. Оң жағалаудың аздаған бөлігін аз және орташа гумусты қара топырақ алып жатыр. Ол Солтүстік-Батыс Алтайдың (Шүлбі лессті даласы) тауалды жазықтарында кездеседі.
Ертістің ежелгі аңғарының оң жағалау бөлігінде құм үйінділері дамыған, оларда көбінесе малтатастар мен қиыршық тастар кездеседі. Осындай құмды аумақтарды негізінен қарағайлы таспалы ормандар алып жатыр.
Қазіргі Ертіс алқабында қуатты шымды және органикалық заттардың көп мөлшері бар шалғынды жайылма топырақтар қалыптасады. Оңтүстік Алтайдың аласа таулы белдеуінде (Күршім ауданының оңтүстігінде) құрғақ климат жағдайында қоңыр шөлді-дала топырағы қалыптасқан. Олардың құрамында қарашірік аз - тек 1-1,2%, және тұрақты құрғақ желдің әсерінен беті қиыршық тастармен көмкерілген. Қазір мұндай жерлер күздік жайылымдар ретінде қолданылады.
Қоңыр топырақтар солтүстік шөлдердің аумағына тән. Олар Солтүстік Балқаш маңы ұсақ шоқыларын, Зайсан қазаншұңқырын және Алакөл қазаншұңқырын алып жатыр. Топырақтың мұндай типі шоқылардың беткейлерінде дамыған. Топырақтар сазды құрамға ие, қуаты аз және көбінесе жергілікті жыныстардың шығуымен үзіледі. Үлкен аудандарды қиыршық тастар, тұзды батпақтар алып жатыр, сондықтан олар тек жайылымдарға жарамды.
Ашық-қызғылт топырақтар Қалба мен Тарбағатай тауларының ұсақ шоқылы бедерінің, аласа таулардың, тау бөктерлерінің, тауаралық ойпаттардың қуаң аудандарына тән. Қарашірік қабатының қуаттылығы 25-30 см.
Қара топырақтар Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай мен Қалбаның 1500 м биіктікке дейінгі тауаралық аңғарларында, тау бөктерінде таралған. Қара топырақтар- облыстың ең жақсы егістік жерлері, 40-тан 90-ға дейін және 120 см-ге дейін жететін қуатты қарашірік қабаты бар. Олар көптеген құнды дақылдар, бидайдың қатты сорттары өсірілетін негізгі суарылмайтын ауылшаруашылық аймақ болып табылады. Таулы қара топырақты аймақтар шабындық, жайылымдық жерлер үшін қолданылады.
Тау-тундра топырақтары Кенді және Оңтүстік Алтайда тегістелген альпілік рельефтің 2000 м - ден жоғары бөліктерін алады. Топырақтың қуаты өте аз-30-40 см-ге дейін, шымтезекке бай. Олар табиғи өсімдіктермен сипатталады - бұталы альпілік шөптер мен бұталар. Таулы тундра топырақтарының үстінде тасты шөгінділер мен мұздықтар бар.
Жануарлар дүниесі
Шығыс Қазақстанның табиғи жағдайларының алуан түрлілігі оның жануарлар дүниесі құрамының байлығына әсер етті. Облыста сүтқоректілердің 118 түрі (Республика фаунасының түрлік құрамының 64%), құстардың 413 түрі (85%), бауырымен жорғалаушылардың 26 түрі (46%), қосмекенділердің 5 түрі (49%), балықтардың 45 түрі, жәндіктердің 15000-нан астам түрі мекендейді. Әрбір ландшафтық аймақ, әрбір биіктік белдеуі оларда мекендейтін жануарлар түрлерінің өзіндік жиынтығымен сипатталады.
Облыстың оңтүстігінде Алакөл және Зайсан қазаншұңқырларының шөлдері мен шөлейттерінде жер бетіндегі ең ежелгі жануарлардың бірі - өрмекшітәрізділер мекендейді. Бұл жыртқыш фаланг, улы сарышаян, үлкен тарантула өрмекші.
Шөлдердің қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылар фаунасында кең таралған - көл бақа, сұр және жасыл құрбақалармен қатар сирек, Қызыл кітапқа енген түрлері де бар. Зайсан қазаншұңқырының оңтүстігіндегі Сайқан жотасының бөктерінде және Алакөл көлінің маңында аз зерттелген сирек данатиналық құрбақа мекендейді. Қызыл кітапқа Зайсан қазаншұңқырына тән эндемикалық (яғни оның аумағында ғана мекендейтін) Зайсан дөңгелек басы және Орталық Азия аусылдары, сирек жолақты жылан енгізілген. Алакөл қазаншұңқырының құмды шөлдерінде ала-құла дөңгелек басты кесірткелер кездеседі. Бауырымен жорғалаушылардың қарапайым түрлерінің ішінде шөлдерде түрлі-түсті, жолақты, сызықты және жылдам, өрнекті жылан мекендейді.
Шөл құстарының фаунасы ерекше. Көгершін тәрізділерге жататын саджа және қара белді рябок сусыз жазықтардың арасында ұя салады және ондаған шақырым жерде суару орнына ұшуға мәжбүр.
Жыртқыш құстардың ішінен сұңқар-ителгі, қорған, бүркіт сазды жартастарда орналасады. Олардың көпшілігі-саджа мен рябок, ителгі мен бүркіт, сирек кездесетін әдемі дуадақ республиканың Қызыл кітабына енгізілген.
Шөлді ландшафттар үшін кең таралған - торғай тәрізділер: шөлді каменка және каменка-бишілер, жартастар мен кеміргіштердің тесіктерінде ұя салады. Алыс ертеде оңтүстік тоғайлы және қамыс қопасының тұрғыны қырғауыл Зайсан қазаншұңқырына дейін таралған, бірақ аязды қыстың салдарынан жоғалып кеткен. 70-ші жылдардың соңында қырғауылдар Кендірлік өзенінің жайылмалы баурайына қайта жіберілді, онда олар жақсы бейімделді.
Шөл сүтқоректілерінің көпшілігі түнгі өмір салтын ұстанады. Бұл тақырларда мекендейтін тышқандар-тарбаганчик, оларды мөлшері үшін жер қояны деп аталып кеткен. Шөлдердің кез келген жерінде жыртқыш қасқырды, түлкіні, қарсақты кездестіруге болады.
Алтай тауларының баурайларын қамтитын облыстың ормандары жануарлардың алуан түрлеріне бай. Көптеген өкілдері-Сібір тайга жануарлары: қоңыр аю, сілеусін, Алтай тиіні, бурундук, бұлғын, қасқыр, жұпар бұғы, бұлан, марал, елік. Олардың кейбіреулері орман аймағына қарағанда әлдеқайда кең таралған. Бұлан, саны көп жылдары Алтайдың Қалба жотасының қарағайлы ормандарын мекендеп, Тарбағатай жотасының батыс сілемдеріне дейін жеткен. Бұғы қыста қардың көп болуына байланысты тау бөктерлері мен Зайсан қазаншұңқырының шөлді учаскелеріне түседі. Семей Ертіс өңірінің қарағайлы ормандарында тиіннің ерекше түрлері мекендейді: тиін-телеутка. Алтайлық тиіндардан айырмашылығы, ол үлкенірек және ашық түсті.
Ормандарда ұсақ жәндіктер мен тышқан тәрізді кеміргіштер көп. Тышқан тәрізділердің арасында орман тінтуірі мен құйындары жиі кездеседі-қызыл, қызыл-сұр, қара. Тайгада шығыс азиялық тышқан аз кездеседі.
Тайга ормандарындағы құстардан саңырау құр, тарғақ, қара тоқылдақ кездеседі. Марқакөл көлінің маңындағы таулы ормандарда сирек қара дегелек ұя салады. Торғай отрядының көптеген өкілдері бар: шымшық (үлкен, московка, қоңыр бас).
Балқарағайларда балқарағайлар мен кукша қоректенеді. Жыртқыш құстардан орман үкісі мен қарапайым үкі, қарақұйрық және қарапайым шұңқыр жиі кездеседі. Сақалды үкі мен қаршыға сирек кездеседі.
Бауырымен жорғалаушылардан жылдам кесіртке, қарапайым жылан кездеседі. Орман аймағының су қоймаларында қосмекенділерден -өткір жүзді бақа, қарапайым құрбақа, бауырымен жорғалаушылардан қарапайым жылан кездеседі.
Таулы жерлер өзінің ерекше фаунасымен көзге түседі. Мұнда бауырымен жорғалаушылардан кесіртке, құстардан - клушица және альпілік галка, сирек бүркіт, қара қарғалар кездеседі. Торғайлар салыстырмалы түрде жиі кездеседі.
Биік таулы тундрадағы мұз дәуірінің жәдігерлері тундра мен ақ құр, құмсалғыш-хрустан болып табылады. Биік тау мұздықтарында мекендейтін ірі таулы күркетауық - Қызыл кітапқа енген алтай ұлары Алтайда өте сирек кездеседі. Сауыр-Тарбағатайдың оңтүстік жоталарында Гималай ұларын жиі кездестіруге болады. Маңрақ, Сауыр-Тарбағатай жоталарының жартасты ормансыз тау бөктерлерінде сұр кекілік пен құрдың табындары жиі кездеседі.
Су айдындарында сүтқоректілерден құндыздар, сонымен қатар Солтүстік Америкадан әкелінген және жерсіндірілген америкалық қара күзен мен ондатр мекендейді. Тайга бұлақтарында құндыз кездеседі.
1991 және 1996 жылдары шыққан Қазақстанның Қызыл кітабының екінші және үшінші басылымдарына Шығыс Қазақстанда мекендейтін және құрып кету қаупі төнген, не олардың саны мен аумағы едәуір қысқарған жануарлардың көптеген түрлері енгізілді.
Сонымен, оның беттеріне сүтқоректілердің 13 түрі, құстардың 40 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 5 түрі, қосмекенділердің 1 түрі, балықтың 3 түрі және жәндіктер 31 түрі енгізілген. Тұран жолбарысы, құлан, бөкен, жабайы түйе, құндыздың жергілікті түрлері сияқты түрлер облыс аумағынан біржола жоғалып кетті. 1993 жылы Қазақстанда Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы Заң қабылданды, оның негізінде табиғатты қорғау органдары облыстың аса бай жануарлар дүниесін сақтау шараларын қабылдауда. Биоалуантүрлілікті сақтауға, жаңа қорықтық аумақтарды құруға және қолда бар қорықтық аумақтарды қорғауды жақсартуға ықпал етеді.
4.Шығыс Қазақстан облысының тарихи-географиялық ерекшеліктері
Шығыс Қазақстан облысының аумағы ежелгі заманнан қоныстанған. Оның куәгері есебінде Алтайда, Зайсан қазаншұңқырында, Тарбағатай мен Сауыр жоталарында ежелгі кеніштердің, суландыру жүйелерінің, бекіністер мен қоныстардың іздері сақталған. 15 ғасырдың бас кезінде Ертіс өзені алабының жоғарғы бөлігін ойраттар басып алғаннан кейін бұл жер Жоңғар хандығының құрамында болды. 1758 ж. Қытай әскерлері Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін, қалмақтар Еділ өзенінің арғы бетіне кетті. Ал қалмақтардан ығысып, негізінде Сарыарқаны мекендеген қазақ рулары өздерінің ежелгі қоныстарына қайтып оралды. 18 ғасырдың бас кезінде патшалық Ресей қазақ жерін тереңдей отарлау мақсатымен қазақтарды ата қонысынан тықсыра отырып, қазіргі облыс аумағында Ертіс бекіністер желісін салды. Осы желінің бойымен біртіндеп бекіністер мен форпосттар жүйесі, ал одан кейініректе казак-орыс станицалары құрылды (1718 ж. Семей, 1720 ж. Өскемен, 1763 ж. Бұқтырма бекіністері) салынды. Казак-орыстардың мекендері Ертістің оң жағалауы мен оның салаларының бойында пайда болды. Ертіс өзенінің екі бірдей жағынан он шақырымдық шұрайлы жерлер ("Иртышская десятиверстная полоса") қазақтардан тартып алынып, казак-орыстардың пайдалануына берілді. Яғни, қазақтарға Ертіс өзеніне 10 км-ден жақын жерде қоныстануға тыйым салынды. Қазақтар ең шұрайлы жерлерінен айрылып, ата қоныстарының атауларын жоғалтты, олардың орнына карта беттерінде сақталған орысша атаулар пайда болды. Бүкіл Ертіс өзеніне құятын салалары мен жыра-сайлар, жылғалар орысша аталып кетті. Станицалар біртіндеп оңтүстікке және оңтүстік-батысқа қарай жылжи берді. 1826 ж. Қалба жотасының етегінде Көкпекті бекінісі, 1831 ж. Аягөз өзенінің оң жағасына таяу қазіргі Аягөз қаласына жақын жерде Сергиополь бекінісі, Шәуешек жолының бойында станицалар пайда болды.
19 ғасырдың соңынан бастап Семей қаласында өңдеу өнеркәсібі біршама дами бастады. Оның негізгі салалары: ұн тарту мен жүн жуу болды. Жиналған астық пен бидай ұны Ертіс арқылы кемемен 600 км-дей жердегі Сібір темір жолына жеткізіліп тұрды. Ал Қазақстанның бүкіл шығыс бөлігінен және ішінара Шыңжаң аймағынан (Қытайдан) жиналып әкелініп Семейде жуылған жүн алғашқы өңдеуден өткеннен соң, еуропалық Ресейдің шұға фабрикаларына жеткізілді. Өнеркәсіптің бұл екі саласынан басқа облыс жерінің әр тұсында орналасқан ірі елді мекендерде арақ-шарап пен сыра қайнату, сондай-ақ тері илеу, тон тігу, май және сабын қайнату өндірістері де болды. Зайсан, Марқакөл, Алакөл көлдері мен Ертіс өзенінің салаларында балық аулау кәсібі, Риддер мен Алтай ағаш және темір ұсталық кәсіптер орын алды. 19 ғасырдың екінші жартысында Ертіс өзенінде пайда болған кеме жол қатынасының маңызы күшейді. Кемелер Семейден Омбыға дейін, Зайсан көлі мен Қара Ертіс бойымен жоғары көтерілді.
Шығыс Қазақстан облысы Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында елеулі дами қойған жоқ. Тек 20 ғасырдың 30-жылдары ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және елді индустрияландыру науқанын жүзеге асыруға байланысты Кенді Алтай Қазақстандағы түсті металлургия мен кен өнеркәсібінің ең ірі орталығына айналды. Алтайдың қазақтар тұратын бөліктерінде сан алуан елді мекендер пайда болды. Облыс экономикасының әрі қарай дамуына Түркістан - Сібір темір жолы мен Локоть - Риддер және Өскемен - Зырянов темір жолын салу, Ертіс өзенінің көліктік маңызын көтеру, Түрксіб темір жолы Жаңғызтөбе стансасынан басталатын "Шығыс айналма жолы" деп аталған жақсартылған қара жол салу едәуір әсер етті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары облыс экономикасы тез қарқынмен дамыды. Ертіс өзенінде Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі электр стасасылары салынды. Кенді Алтай бойында түсті металл өндіретін жаңа кеніштер мен оны өңдейтін металлургиялық кәсіпорындар, Семейде бұрынғы одақ көлемінде қуаты жағынан КСРО-да екінші орын алған ет комбинатының қуаты артып, Өскеменде титан-магний комбинаты, жасанды жібек комбинаты сияқты көптеген өнеркәсіп орындары пайда болды. Республикалық маңызы бар Алматы - Семей және облыс ішінде өнеркәсіп орындарын темір жолы стансасыларымен және ауылдық елді мекендерді ірі қалалармен, аудан орталықтарымен байланыстыратын облыстық маңызы бар көптеген автомобильдік жолдары салынды.
5.ШҚО халық саны, қозғалысы
2009 жылғы санақ бойынша Шығыс Қазақстан облысының халқы 1417,764 мың адамды немесе Қазақстан халқының 9% - ын құрайды. 1989 жылы - 1767,2 мың адам, 1999 жылы-1 531,0 мың адам (бұл Қазақстанның барлық халқының 10,2% - ын құрады). 2016 жылдың 1 қаңтарына ШҚО - да 1396 мың адам, 2018 жылдың 1 қаңтарына ШҚО-да 1386 мың адам немесе ҚР халқының 8,9% тұрады.
2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша қала халқы - 59,9% , ауыл халқы - 41,1%.
1940 жылдан 1950 жылға дейін ҰОС оқиғаларымен, халықты эвакуациялаумен, негізгі инженерлік персоналмен бірге өнеркәсіп кәсіпорындарын тылға эвакуациялаумен, сондай-ақ халықтарды депортациялаумен және адамдардың көп санын ШҚО аумағына көшірумен байланысты, осы онжылдықтар ішінде халық саны 65%-ға өсті, 1970 жылы 1559 мың адамды құрады. Халық санының өсуі 1989 жылға дейін сақталды. КСРО ыдырағаннан кейін халық санының азаюы көрінді және 1999 жылға қарай ол 236,2 мың адамға кеміді, яғни 1999 жылы 1531,0 мың адам болды. 1999-2009 жылдар аралығындағы онжылдықта халық саны төмендей берді және 1531,0-ден 113,2 мың адамға қысқарды. Осы онжылдықта халықтың қысқаруының негізгі себебі механикалық қозғалыс - халықтың ТМД елдеріне көшуі болып табылады. 1990 жылдардың басында табиғи өсім жоғары болды және 10%.-ге тең болды, бірақ 1990 жылдардың ортасынан бастап табиғи өсім бала туудың күрт төмендеуіне және өлім-жітімнің жоғарылауына байланысты теріс болды. Табиғи өсім теріс мәндері 2004 жылға дейін сақталды және тек 2000 жылдардың екінші жартысында табиғи өсім оң мәндеріне көшу байқалды.
2008 жылдан бастап көрсеткіштер көші-қонды қысқарту және бала туудың өсуі есебінен біртіндеп өсе бастады және 2010 жылғы 1 қаңтарда облыста халық саны 1419,1 мың адамды құрады. 2009 жылы Шығыс Қазақстан облысы бойынша халықтың 1000 адамына есептегенде бала туудың жалпы коэффициенті 17,2 құрады, өлімнің жалпы коэффициенті 12 құрады, коэффициент ТӨ=5,2. Бұл жылы туу көрсеткішінің артуы және өлім көрсеткішінің кемуі байқалады, яғни табиғи өсім есебі оң нәтиже береді.
Риддер, Алтай, Глубокое аудандарында өлім-жітім коэффициенті басқа аудандарға қарағанда жоғары. Оның себебі түсті металлургияның ең зиянды салаларының осы өңірлерде дамуы және халықтың өмір сүру деңгейінің төмендігі, жұмыс орындарының қысқаруы, медициналық көмектің жетіспеушілігімен байланысты. Экологиялық жағдай мен экологиядан келетін аурулар жалпы табиғи өсім үрдісіне кері әсерін тигізді.
Табиғи қозғалыспен қатар демографиялық жағдай механикалық қозғалыс - көші-қонмен де байланысты, олар бірқатар әлеуметтік-экономикалық және саяси себептерге байланысты 90-жылдары өсу үрдістеріне ие болды. Тек 1999 жылы облысқа көшіп келушілерге қарағанда 2,8 есе көп көшіп кетті. Халық санының азаюы көбінесе жақын шет елдерге (ТМД) көшіп-қонуға байланысты, себебі ол жаққа үш есе көп кеткен. Әсіресе бұл үрдіс Өскемен, Алтай, Риддер қалалары, Курчатов, Глубокое және Шемонаиха аудандары үшін неғұрлым тән (осы өңірлерге көші-қонның жалпы көлемінің 68-ден 74-% ға тиесілі). Абай және Тарбағатай аудандарының тұрғындары Республиканың басқа облыстарына тұрғылықты жерін ауыстырған кезде, ТМД елдеріне көші-қон үрдісі байқалмады. Абай, Аягөз, Зайсан, Күршім және Тарбағатай аудандарының көшіп-қонушыларының құрылымында республиканың басқа облыстарына кететіндердің үлесі басым болды, бұл 85-100%-ды құрайды.
Халықтың облыстан тыс жерлерге кетуі 2000 жылдардың ортасына дейін жалғасты, тек 2005 жылдан бастап ТМД-дан тыс шет елдерге кеткендер санының төмендеуі байқалады. Алайда, жалпы көші-қон ағыны жалғасуда және облыстағы көші-қон сальдосы кері көрсеткіште. 2008 жылы көші-қон сальдосы -5326 адамды құрады. 2000 жылдары облыстан шыққандар саны 33 мыңнан 48 мыңға дейін, 32 мыңнан (2002 ж.) 25 мыңға дейін (2008 ж.).
ТМД және басқа да шет елдерден халық келеді, ТМД елдеріне және Қазақстанның басқа облыстарына көшіп кетеді.ТМД елдерінен келгендердің саны 3022 адамды құрады, олардың 645-і (21,3%) облыс орталығында, 455-і (15,1%) Семей қаласында, 430-ы (14,2%) Алтай қаласында орналасты. ТМД елдерінен Абай және Тарбағатай аудандарына бірде-бір адам көшіп келмеген. Шетелден келген мигранттардың басым бөлігі (82 адам) Өскемен (25) және Семей (21 адам) қалаларын таңдаған. Сонымен қатар, облыстың 15,8 мың тұрғыны Шығыс Қазақстан аумағындағы тұрғылықты жерін ауыстырды. Облысішілік көшіп - қонушылар саны бойынша бірінші орынды Семей қаласы (3410), екінші орынды Өскемен қаласы (3032), үшінші орынды Глубокое ауданы (1498) иеленді.
ШҚО халық санының динамикасы (мың адам)
Жылдар
1994
1995
1996
1997
1999
2009
2010
2021
ШҚО
953
947
1343
1559
1640
1531,0
1419,1
1362,7
Этникалық құрамы жағынан Шығыс Қазақстан облысында қазақтар, орыстар, татарлар өмір сүреді. Қазіргі таңда қазақтар - 60,04%, орыстар - 36,49%, татарлар - 1,19%, басқалары - 2,27%-ды құрайды.
6.Шығыс Қазақстан облысының өндірістік саласы
Қазіргі кезеңде ШҚО-да көпсалалы халық шаруашылығы кешені қалыптасты, онда жетекші салалар түсті металлургия, электр энергетикасы, жеңіл және тамақ өнеркәсібі болып табылады. Шығыс Қазақстанның республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы рөлін бағалау қиын.
2019 жылдың соңында республиканың ЖІӨ-дегі ШҚО үлес салмағы 5,7% - ды құрады. Жалпы өңірлік өнім құрылымында тауарлар өндірісінің үлесі 41,1% - ды, көрсетілетін қызметтер үлесі 58,9% - ды құрады (2019 жылдың соңы).
Облыс жалпы республикалық өнім көлемінен 10% электр энергиясын, 100% магний қорытпаларын және кеуекті титанды, 91% мырышты, 52% тазартылған алтынды, 17% тазартылған күмісті, 93% өңделмеген қорғасынды, 87% өңделмеген қорғасынды өндіреді (2018 ж. деректер).
Шығыс Қазақстанның халық шаруашылығы кешенінің құрылымында өнеркәсіптің үлес салмағы 62% - ды, Ауыл шаруашылығының - 4% - ды, құрылыстың - 4,5% - ды, көліктің-4,5% - ды, қызмет көрсету саласының-12,8% - ды және басқа салалардың-9,8% - ды құрайды.
Өнеркәсіптің негізгі саласы-түсті металлургия болып саналады.
Түсті металлургия
ҰОС-на дейін полиметалл кендерін өндіру және байыту басым болды. Металлургиялық қайта өңдеу тек Лениногор қорғасын және Ертіс мыс балқыту зауыттарындағы қара мыс өндірісімен көрсетілді. Энергетикалық базаның жеткіліксіз дамуына байланысты, мысалы, металл мырышты балқыту ісі болмады, ал байыту фабрикаларында алынатын мырыш концентраттары Беловский және Челябі мырыш зауыттарына әкетілді.
Ұлы Отан соғысынан кейін Өскемен және Бұқтырма СЭС электр энергиясы және жергілікті шикізат базасында түсті металлургияның жаңа кәсіпорындары құрылды.
Қазіргі уақытта ШҚО түсті металлургиясы көптеген кеніштерден, байыту фабрикаларынан және қорғасын, мырыш, мыс және басқа металдарды балқыту жөніндегі бірнеше металлургиялық зауыттардан тұрады. Түсті металлургияның неғұрлым ірі кәсіпорындарының ішінен Қазмырыш ААҚ, Өскемен титан-магний комбинаты ААҚ, Үлбі металлургия зауыты ААҚ, Қазақмыс корпорациясы ААҚ өз мәні бойынша ерекшеленеді. Облыстың түсті металлургиясын дамыту үшін шикізатты кешенді пайдалануды жақсарту қажет. Соңғы уақытқа дейін облыстың түсті металлургиясы кеңінен дамыды, яғни өндіріс көлемі негізінен жаңа кен орындарын игеру есебінен ұлғайды.
Электр энергетикасы
Түсті металлургияны энергияны көп қажет ететін сала ретінде дамыту облыста 58 млрд.кВт-тан жоғары бағаланатын Ертіс пен оның салаларының гидроресурстарын пайдалану негізінде ірі электр энергетикалық база құруды талап етті. Мұнда республиканың әлеуетті кіріспе-энергетикалық ресурстарының 34% - ы шоғырланған.

Өскемен су электр станциясы
Анықталған гидроресурстардың байлығы бойынша ШҚО Қазақстанда бірінші орын алады. Мұнда республиканың әлеуетті кіріспе-энергетикалық ресурстарының 34% - ы шоғырланған. Анықталған гидроресурстардың байлығы бойынша ШҚО Қазақстанда бірінші орын алады. Ұлы Отан соғысына дейін облыста Ертіс өзенінің бойында Үлбі, Жоғарғы Хариузов және Тишин су электр станциялары салынды. Сонымен қатар, бірнеше жылу электр станциялары салынды. Қазіргі уақытта ШҚО-да барлық электр станциялары 7 млрд.кВт астам өндіреді. бұл республикада өндірілген энергияның 12% - ын құрайды. Өскемен, Бұқтырма және Шүлбі ГЭС-ін салу Ертісте ГЭС-тің тұтас каскадын құруды білдіреді. Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстанның жылу және су электр станцияларын біртұтас қуатты энергетикалық жүйеге қосқан жоғары вольтты электр беру желілерінің құрылысының маңызы зор. Облыстың электр энергетикасын дамыту тек Ертіс су ресурстарын игеру есебінен ғана жүре алмайды. Жылу станцияларының қуатын салу және кеңейту экономикалық тұрғыдан тиімді. Мысалы, Өскемен ЖЭО.
Перспективада облыста электр энергиясын өндіру жылына 10-11 млрд. кВт сағ дейін жеткізілуі мүмкін, алайда оған қажеттілік одан да тез өсетін болады және болжам бойынша 15-17 млрд. кВтсағ құрауы тиіс. Ертістің және оның салаларының барлық практикалық мүмкін болатын су энергия ресурстары игерілген, бұл ГЭС-те электр энергиясын өндірудің қандай да бір елеулі өсуін шектейді, ал жергілікті тиімді отын-энергетикалық ресурстардың болмауы оның жылу станцияларындағы өндірісін үлкен мөлшерде ұлғайтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, болашақта облыстың электр балансы теріс сальдосымен қамтамасыз етіледі.
Машина жасау және металл өңдеу
Шығыс Қазақстан облысында машина жасау кешені аймақтағы жылдам дамып жатқан кешендердің бірі болып табылады. Бұл салада 158 кәсіпорын, оның ішінде 12 ірі, 9 орта және 137 шағын кәсіпорындар жұмыс істейді. Кәсіпорындардың барлық түрлерінің өнеркәсіптік өндіріс құрылымының ең үлкен меншікті үлесін ірі және орта кәсіпорындар алады, олардың машина жасау көлеміндегі үлесі 80%-дан асады. Азия Авто АҚ, Казцинкмаш ЖШС, Өскемен арматуралық зауыты АҚ, Востокмашзавод АҚ, Өскемен конденсаторлық зауыты ЖШС, КЭМОНТ АҚ, Семмашзавод АҚ, Семей инжиниринг АҚ, Гидросталь ЖШС, Казэлектромаш ЖШС, СемАз ЖШС, Машзавод ЖШС және басқалары жетекші кәсіпорындар болып табылады.
Машина жасау кәсіпорындары мұнайкәсіпшілік, тау-кен - шахталық және металлургия жабдықтары, жеңіл және жүк автомобилдері, автобустар, дөңгелекті тракторлар, конденсаторлар және басқа электротехникалық өнім, барлық мүмкін түрленімді сорғылар, кәбіл және басқа өнім шығарумен айналысады. БИПЭК АВТО-Азия Авто компаниялар тобына кіретін АЗИЯ АВТО АҚ аймақтың және Қазақстандағы ең ірі машина жасау кәсіпорындарының бірі болып табылады

Машина жасау өнеркәсібі
Өңірде тау-кен металлургия кешені, тамақ өнеркәсібі, ауыл және орман шаруашылығы кәсіпорындары үшін жабдықтар; ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.