Қазақ музыкасының, операсының дамуы жайында
Жоспар:
1- Бөлім
0.1- Қазақстандағы опера дамуы.
0.2- Қазақстандағы кәсіби музыка қалыптасуы.
0.3- Қазақ операларының стильдік ерекшеліктері.
1- Бөлім
0.1- Қазақстандағы опера орындаушылар.
0.2- 1921-1960 жылдар аралығындағы қазақ опера ерекшеліктері мен зерттеулері.
Қорытынды.
1.1 Қазақстандағы опера дамуы.
Қазақ ұлттық опера театрының даму кезеңдері :
1 Қазақ музыкасын, операсын дамыту курсын алды бірауыздан мақұлдау. Ондағы екі сызықтың тіркесімі-жан-жақты озық тәжірибені игерумен бірге ұлттық тамырларды байыту, бауырлас халықтардың мәдениеті-жалғыз дұрыс және қазақ өнерінің өркендеуі үшін жемісті бағыт. Жаңа бұл кезеңде жас театрға бірқатар негізгі міндеттерді шешу қажет болды:
2 - музыкалық деңгейін көтеру,
3 - жаңа кадрларды тарту және өсіру,
4 - жаңа репертуар жасау,
5 - педагогтар мен режиссерлердің жаңа тәжірибелі күштерін өнерге тарту, кәсіби деңгейін көтеру қабілеттілігін арту.
6 Осы міндеттердің барлығы қазақ театрының келешектегі жоспарына арқау болды.
Опера - бір үлкен өнердің топтастырылған күрделі жанры. Ол музыка ғана емес, бүтін театр, яғни біртұтас драмалық қойылым. Ең алғаш опера XVI-XVII ғасырларда Италияда пайда болады. Италияндық композитор Клаудио Монтеверди операға күрделі ариялар, вокалдық ансамбльдер, хор ұжымы мен оркестр сүйемелін енгізеді. Опера үшін театрлар салынды. Опера тез дамып, халықтың аңызы мен жырларын тарихын негізге алды. Операның басты рөлінде - орындаушы - әншілер - балет әртістері - хор ұжымы болады. Қазақстанда опера жанры XX ғасырдың 30 жылдары туды. Алғашқы опералық шығармалар музыкалық пьеса және драма түрінде болды. Олар түгелдей қазақтың халық музыкасына, оның ән-күй байлығына негізделіп жазылды. 1934 жылы Е.Г. Брусиловский казақтың тұңғыш операсы "Қыз Жібекті", одан кейінгі жылдары Жұбанов пен Л.А. Хамиди "Абай" (1944), М.Төлебаев "Біржан - Сара" (1946), Қ.Қожамияров "Назугум" (1956), С.Мұхамеджанов "Айсұлу" (1964), Е.Рахмадиев "Қамар сұлу" (1963) және Ғ.Жұбанова "Еңлік-Кебекті" (1975) жазып, ұлттық операны кәсіби тұрғыда жаңа белеске көтерді. Егемендік алғаннан кейінгі жылдары қазақ операсы жаңа сатыға көтерілді. Е.Рахмадиевтің "Абылай хан" операсы (2004) елеулі оқиғаға айналды. 2000 жылы Астана қаласында Опера және балет театры ашылды. 2013 жылы Астана қаласында жаңа "Астана-опера" ұлттық опера және балет театры ашылды.
Ал қазақстандық опера орындаушыларына музыкалық өте қабілетті талантты əртістер - Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, Құрманбек Жандарбеков, Күлəш пен Қанабек Байсейітовтер, Серғали Əбжанов, Үрия Тұрдықұлова жəне басқалар болды. Қазіргі таңдағы танымал опера өнерінің иесіне Майра Мұхамедқызын, Толқын Забированы, Жанат Бақытжанұлы, Бақнат Жаннат, Сүндет Әбдірахманұлы т.б. жатқызамыз. Қазіргі таңдағы танымал опера өнерінің иесіне Майра Мұхамедқызын, Толқын Забированы, Жанат Бақытжанұлы, Бақнат Жаннат, Сүндет Әбдірахманұлы т.б. жатқызамыз. 2004 жылы Абай атындағы Мемлекеттік Академиялық опера және балет театрының құрылғанына 70 жыл толады. Осы айтулы мереке қарсаңында "Асыл мұра" жобасы "Қазақстан опера өнерінің негізін салушы сахна жұлдыздары" атты саз дискісін жарыққа шығарып Қазақстан опера өнерінің негізін салған алғашқы қарлығаштарымен Қазақстан музыкалық мұрасының даңқын асырып осы өнердің басында тұрғандарды тағы да бір еске түсіріп құрмет көрсетіп отыр. Әрине, театр бірден аяғынан тік тұрып кеткен жоқ. Көп ізденістермен сынақтардан өтті (1934 жылы Алматыда Қазақтың музыкалық театры болып ашылды, 1937 жылдан қазіргі атауы, 1941 жылдан академиялық, 1945 жылдан Абай аты берілді). Алғашында оның негізгі құрамында драма театрының музыкалық өте қабілетті талантты әртістері Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, Құрманбек Жандарбеков, Күләш пен Қанабек Байсейітовтер, Серғали Әбжанов, Үрия Тұрдықұлова және басқалар болды. Кейін бұлардың көбі Қазақстан опера өнерінің қайраткерлері атанды.
Жаңа театрдың шымылдығы 13 қаңтар 1934 жылы музыкалық "Айман-Шолпан" спектаклімен ашылып таңқалдырар табысқа жетті. Сол кезді өз естелігінде Қанабек Байсейітов былай деп жазады: - "15 мамырға дейін "Айман-Шолпан" 100 рет қойылды. Соншама аз мезгілде спектакльдің сахнаға 100 рет шығуын ешбір қойылым көтере алмас еді. Қалада әңгіме тек спектакль жайында болып жұрт гуілдеп оның әндерін айтып жүрді".
Көп ұзамай-ақ театр тарихының жарқын беттеріне жазылған даңқты қойылымдар бірінің артынан бірі сахнаға шыға бастады. Алғашқы жылдың өзінде ғана халық атақты "Айман-Шолпаннан" басқа "Шұға" музыкалық пьесасымен және Е.Брусиловскийдің "Қыз Жібек" атты тұңғыш ұлттық операсымен танысты. Бұдан кейін 1935 жылы "Жалбыр" қойылды, 1936 жылы Мәскеуде алғаш рет қазақ әдебиеті мен өнерінің Декада күндеріне қатынасты, 1937 жылы Е.Брусиловскийдің "Ер-Тарғын" операсының премьерасы Ленинградта қойылды. Театр туындыларының Мәскеу мен Ленинград қалаларының бүкілодақтық сахналарына шығуы театр ұжымын жігерлендіріп жаңа табыстарға бастады, театрға шеттен басқа композиторлардың назары ауып өз шығармаларын ұсынды: 1939 жылы И.Надировтың "Терең көлі" мен В.Великановтың "Тұтқын қызы", 1940 жылы А.Зильбергтің "Бекеті" және Е.Брусиловскийдің "Алтын астық", 1942 жылы "Гвардия алға" спектакльдері қойылды.
Қазақстанның опера өнері тарихында 1944 жыл жаңа бір үлкен бетбұрыс кезеңі болды. Театрға жаңа буын жас әншілер келіп қосылды. Олар П.Чайковский атындағы Мәскеу консерваториясының жанындағы студия түлектері Байғали Досымжанов, Ришат пен Мүсілім Абдуллиндер, Шабал Бейсекова, Кәукен Кенжетаевтар еді. Біраздан соң өз композиторларымыз жазған алғашқы ұлттық операларымыз дүниеге келді. 24 желтоқсан 1944 жылы А.Жұбанов пен Л Хамиди бірігіп жазған "Абай", 7 қараша 1946 жылы М.Төлебаевтың "Біржан-Сара" операсы қойылды.
Опера труппасы бұнымен қатар классикалық шығармаларды да игеріп жұмыс істей бастады. 1936 жылдан бастап құрамында опера өнерінің асқан шеберлері ҚазКСР-ң халық әртістері Н.Самышина, А.Круглыхина, Н.Куклина бар орыс труппасы қазақ солистерімен бірлесіп "Кармен", "Евгений Онегин", "Қарғаның мәткесі", "Демон", "Фауст", "Аида" спектакльдерін сахнаға шығарды. Соғыс кезіндегі бес жылдың ішінде театр ұжымы ұлттық опералардан басқа үлкен-үлкен қомақты "Иван Сусанин", "Мазепа", "Отелло", "Чио-Чио-сан", "Даиси" сияқты классикалық шығармаларды сахналады. Бұған эвакуация жылдары Алматыда тұрған Кеңестер Одағының Үлкен театры солистерімен өнер адамдары баға жетпес үлкен көмек көрсетті.
Аталған дискі театрдың аса бір жарқын табысты да қиын жылдарын яғни алғашқы ұлттық опера өнерінің тууымен ең жоғарғы шыққан биігін, шарықтау шегіне дейінгі кезеңін қамтиды. Қазақстан композиторлары шығармаларының сол биік тұғырдағы туындылары ішінде "Қыз Жібек", "Абай", "Біржан-Сара" опералары шын мәніндегі қазақ ұлттық кәсіби музыка өнерінің шоқтығы биік тамаша шынайы шығармалары болып саналғандықтан дискінің негізін осы опералардан үзінділер құрайды.
Е.Брусиловскийдің "Қыз Жібегі" республикамыздың кәсіби опера өнерінің ашылған бірінші беті, ғажап туындысы. "Әу" - деп басталғаннан-ақ тұла бойы, мазмұны, жазылуы, қойылуы, тіпті сахналық таңқаларлық тағдырымен болсын айырықша көркем дүние. Халықтың сүйіп тыңдайтын, рахаттана көретін операсы болғандықтан күні бүгінге дейін театр репертуарынан түспей келеді. Бұл керемет шығарма ұлы өнер саңлақтары композитор Е.Брусиловский мен жазушы Ғ.Мүсіреповтың және орындаушылардың шығармашылық достығы тудырған аса биік өнер үлгісі. Оның табысты өтуі заңды әрі соның бір айғағындай. Шығарманың музыкалық арқауын көбіне халық композиторларының әндері мен күйлері құрайды. Халықтың сүйікті әндері түрленіп, әдемі күйге малынып құлпырып жарқырап шыға келді. "Қыз Жібек" операсы өз сахнамызда ғана табысты өтіп қойған жоқ, сол кездегі еліміздің Үлкен театрында көрсетіліп қазақ өнерінің Декада күндері кезінде де зор шабытпен шырқалды. Мәскеуліктер қазақтың бірінші операсына аса зор ықыласпен сүйсініп ұзақ қол соқты. Спектакль баспасөз беттерінде төбесі көкке жете мақталды. Әсіресе сахнаны жайнатып жіберетін бұлбұл әнші Күләш Байсейітова талғампаз Мәскеу халқының жүрегін баурап алды. "Қыз Жібекті" қойған опера өнерінің негізін салушы - жұлдызды құрамы Қазақстан халқының аға буын өкілдері үшін мәңгі есте қалды.
Ұлттық композиторларымыздың алғашқы тырнақалды шығармасы А .Жұбанов пен Л.Хамиди бірігіп жазған "Абай" операсы театр репертуарынан берік орын тепті. 1944 жылы жазылғаннан бері театр өзінің әрбір ашылу маусымын тек осы "Абаймен" ашады. "Абай" операсы театрдың шығармашылық сапарларында атақты опера сахналарында қойылды. Ленинград, Берлин, Дрезден, Лейпциг, Тәшкен, Ярославль қалаларында көрсетіліп, 1958 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің Декада күндерінде Үлкен театр сахнасында басты рольді Ришат Абдуллин орындаған "Абай" операсы зор құрметке ие болды. Ришат Абдуллин сомдаған Абай қайталанбас бейне ретінде халық жадында мәңгі өшпес орын алады және есте сақталады.
"Біржан-Сара" операсы 1946 жылы жарық көрді. Кейбір жекеленген үзінділері премьераға дейін-ақ концерттерде айтылып радиодан жиі беріліп жүрді. Халық премьераны асыға күтті. Үміт ақталып, Қазақстан опера өнерінің жарқын туындысының соңы тамаша мерекеге ұласты. Мұқан Төлебаев бірден қазақ музыка өнерінің классигі боп шыға келді. Содан күні бүгінге дейін бірде-бір театр маусымы тамаша туынды "Біржан - Сарасыз" өтіп көрген емес. "Біржан-Сара" операсы 1958 жылы Мәскеуде өткен Декадада Үлкен театр сахнасында қойылып оның табысы жөнінде "Правда" газеті былай деп жазды: - "Композитор Мұқан Төлебаев өзін Біржанның ізбасарындай сезініп бір тылсым ақындық әлемнің құпиясына шомып кеткендей оның сиқырлы сырлы әлемін сезіну арқылы нағыз толыққанды әсерлі ұлттық опералық шығарма тудырды".
Опера өнерінің тарихында ұлттық опера мектептері ерекше рөл атқарады. Опера жаңа топыраққа еніп, онымен бірге музыкалық мәдениеттің барлық элементтерін алып жүрді және сол арқылы осы елдің мәдениетін дамытуға серпін берді.. Екінші жағынан, опера жаңа ұлттық құралдармен байытылып, оларды әлемдік музыкалық өнердің игілігіне айналдырады. Осыған байланысты XIX ғасырдағы орыс операсының тәжірибесі орыс музыкасын әлемдегі ең жақсы жетістіктермен теңестіріп, сонымен бірге жалпы еуропалық музыканың даму жолына айтарлықтай әсер етті.
Қазаннан кейінгі дәуірде біздің еліміздің бұрын өз опералары болмаған халықтары да опера жанрын дамыту мен дамыту процесіне белсенді түрде қатысады. КСРО-ның барлық одақтас және көптеген автономиялық республикаларында қазіргі уақытта ұлттық мәдениеттің тиісті белгілері бар жанрдың "халықаралық" негіздерін синтездеу мәселесін дербес шешудің белгілі дәстүрлері бар өздерінің опера мектептері дамыды. Мұнда да, Еуропа елдеріндегі сияқты, өз операсының пайда болуы әр республикада музыкалық өнерді дамыту үшін де, бүкіл кеңестік көпұлтты музыкалық театр үшін де пайдалы болды.
1934 жылдан бергі Қазақ ұлттық операсы тарихи қысқа мерзім ішінде айтарлықтай күрделі жолдан өтті. Бұл жолда сөзсіз шығармашылық сәттілік пен "үнсіздік" кезеңдері болды. Қазақ опера өнерінің тарихында ерекше рөл (бірқатар белгілері бойынша) жетпісінші жылдардағы эпикалық операларға тиесілі еуропалық және ұлттық музыкалық дәстүрлерді синтездеу мен өзара байытудың аталған проблемалары қазақ операсының дамудың жаңа кезеңіне өтуі туралы айтуға мүмкіндік беретін деңгейде шешілген, ол қалыптасу кезеңінің аяқталуымен және "бастапқы жинақталуымен" және кемелдену кезеңінің басталуымен сипатталады.
Опера өнерінің заңдылықтарын және оның тарихи дамуын, музыкалық жанрлар жүйесіндегі Операның функцияларын, спектакльдің үш құрамдас элементтерінің (оның музыкалық, драмалық және әдеби-сюжеттік жақтары) өзара байланысының сипаты мен бағытын зерттеу және операмен байланысты басқа да көптеген мәселелер әрқашан кеңестік музыкатанудың назарында болды. Еуропалық және орыс опера классиктерін зерттеу жанрдың тарихи даму процесінің мәні мен мағынасын ашуға, опера драматургиясы теориясы мен формасының айқын контурларын қалыптастыруға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта музыкалық театрдың тарихы мен теориясының заңдылықтарын одан әрі түсіну жас опера мектептерінің қалыптасуы мен даму процестерімен байланысты болып көрінеді, өйткені бұл салада жанрды жаңа элементтермен байыту, жаңа аудитория қалыптастыру жүзеге асырылады (мысалы, Қазақстанда халықты опера классикасына тарту ұлттық театрдың қалыптасуы арқылы жүрді) және басқа да бірқатар процестер. Жетпісінші жылдардағы қазақ эпикалық операсы бұл тұрғыда зерттеу үшін өте пайдалы материал болып табылады. Біріншіден, республикадағы опера өнерінің жетілуінің жоғарыда аталған белгілері осы жылдары дәл эпикалық операларда көрінді. Екіншіден, өзінің өміршеңдігін дәлелдеген және қазақ атындағы МАОБТ репертуарында берік орын алған осы туындылар.Абай әлі күнге дейін музыкатану әдебиетінде тиісті түрде жарияланбаған. Жоғарыда айтылғандардың бәрі осы зерттеудің өзектілігін растайды.
Диссертацияда қазақ композиторларының жетпісінші жылдары жасаған және республикадағы музыкалық театрдың дамуында белгілі бір кезең - с.Мұхамеджановтың "Еумбақ-қыз", Ғ. Еубанованың "Ешшк и Кебек", Е. Рахмадиевтің "Алпамыс" атты үш эпикалық операсы зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Операның ішкі құрылымының да, оның сыртқы байланыстар жүйесінің де күрделілігі мен көп үйлесімділігі өмірге ықтимал аспектілердің алуан түрлілігін тудырады
Оны зерттеу. Осы жұмыс аясында олардың ішіндегі ең маңыздылары бізге мыналар ұсынылды: Тарихи аспект, жетпісінші жылдардағы опералардағы дәстүрлі және инновациялық, ұлттық және халықаралық қатынастардың проблемасы, драматургия және опералардың формалары.
Аталған аспектілер талқылауға шығарылатын зерттеу міндеттерінің шеңберін анықтады:
- жетпісінші жылдардағы қазақ эпикалық операсының қазақ және жалпы қазақстандық Операның қалыптасуы мен дамуының тарихи үдерісіндегі орны мен рөлін анықтау;
- эпикалық опералардың опера өнерінің эволюциясы үдерістерімен, атап айтқанда, кеңестік көпұлтты музыкалық театрда жүріп жатқан байланыстарын анықтау;
- алдыңғы кезеңдегі қазақ операсының өзіндік дәстүрлерін қалыптастыру бастауларын, жетпісінші жылдары осы дәстүрлердің сыну ерекшеліктерін анықтау, осы шығармалардағы дәстүрлі және жаңашылдық арақатынасын талдау;
- ОМ зерттеуі.көрсетілген опералардың сахналық және композициялық жақтарын, олардың бейнелік-тақырыптық драматургиясы мен алақандық дамуын;
-әр түрлі ауқымды деңгейде қалыптастыру мәселесін зерттеу, осы тұрғыда қазақ халқының және халықтық-кәсіби шығармашылықтың еуропалық қалыптастырушы қағидаттары мен дәстүрлерінің өзара іс-қимылын талдау.
Осы сәттердің барлығы зерттеудің басты мақсатына - Қазақ ұлттық операсының дамуының тарихи процесін негіздейтін заңдылықтар жүйесін табуға, жетпісінші жылдар кезеңінің бұл үдерістегі бетбұрыс рөлін, композиторлардың кәсібилігі деңгейіндегі сапалы ілгерілеулерді, олардың ойлау сипатын анықтауға алып келеді.
Зерттеудің әдіснамалық негізі-кеңестік музыка ғылымы әзірлеген опералық шығармашылық саласындағы талдау әдістері және Б. Асафьевтің іргелі еңбектері, ӘЖ.Протопопова, В. ФерМана, Б. Ярустовского, А. Хохлошияой, М. Сабининой, А. Гозен-пұт. Қалыптастыру мәселелеріне байланысты В.Бобровскийдің, Л. Мазельдің, З. Назайкинскийдің, в. Цуккер-манның жұмыстары негіз болды. Опера театрының даму ерекшеліктері анықталған кезде республика және оның генетикалық байланыстары Л. Гончарова, Т. Жұмалиева, А. Байғас-Кина, а. зерттеулерінде маңызды ақпарат алынды..Мұхамбетова және т.б.Операдағы әдеби дереккөздердің ұлттық ерекшеліктеріне байланысты я.Пеккер, и. А. безгауз, с. Верини, Н. Себов, Н. Комахи, е. Иа-сырова, Ф. Абукова және т. б. шығармаларында қамтылған басқа республикаларда ұлттық операның қалыптасу мәселелерін зерттеді, филологтар, түркітанушылар, этнографтар, атап айтқанда Ш. Уәлиханов, в. Радлов, В. Жирмунский, М. Әуезов шығармаларындағы деректерді тарту қажеттілігі туындады.
Бұл ғылыми жаңалық мыналардан туындайды: музыкатану әдебиетінде әлі күнге дейін жарияланбаған жетпісінші жылдардағы қазақ эпикалық операсы әр шығарманың жеке ерекшеліктеріне де, Қазақстандағы опера өнерінің дамуының осы кезеңіне тән белгілерді қалыптастыратын бірқатар жалпы қасиеттерге де қатысты әр түрлі көзқарастардан алынған жұмыста алғаш рет зерттелді. Зерттеу осы эволюцияның кейбір тарихи заңдылықтарын анықтады, бұрын жарияланған еңбектерде көрсетілмеген, жетпісінші жылдар кезеңінің маңызды рөлін көрсетті, жанрдың дамуын нақтыланған кезеңдеу ұсынылды.
0.2 Қазақстандағы кәсіби музыка қалыптасуы.
Көне заманнан музыка мен әннің табиғаттан тыс, табиғаттан тыс пайда болуы туралы қазақ халқының аңызы біздің заманымызға дейін жетті. Қазақ көшпенділерінің ұлы даласында аспанда қалықтаған құдай әні тым төмен батып кеткенін, сондықтан оны естіген халықтың музыкалық дарыны мен қабілет-қарымына табиғи дарын иесі екенін айтады. Ал халық та: Алла тағала әр қазақтың жан дүниесіне туған күнінен бір түйір күй салып қойған дейді. 18-19 ғасырлардағы қазақтардың өмірі мен тыныс-тіршілігін бақылап отырған сырттан келген халықтың жаңадан келгені кездейсоқ емес, таң қалдырмай, таңданыссыз емес, халықтың жасампаздыққа, шапшаңдығына таң қалды. музыкалық-поэтикалық импровизация, бөбектен бастап қарияға дейін бүкіл халықты музыка ойнау саласына кеңінен тарту.
Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы әрбір жас және жыныс руының сәйкес музыкалық аспаптары мен жанрларының жиынтығы, репертуары мен орындаушылық формалары болды. Балалар балшықтан жасалған үрмелі аспаптарда ойнап көңілді болды - саз сырнай, тастауке, үскірік, олар шебердің немесе баланың өзі қолында жануарлардың, құстардың, балықтардың, көп басты жылқылардың таңғажайып пішіндерін алған, жарқын боялған және жарқыраған. глазурь. Балалар әндері мен музыкалық ойындарын орындау, ананың бесік жыры мен ересек ерлердің ән-үйретулері (бұғы балталары) арқылы балалар қоршаған әлемді танып, өздерінің әлеуметтік-мәдени қоғамдастығының толыққанды мүшесі болды.
Домбыра мен сыбызговтың аспаптық дәстүрінің даму тарихы да ғасырларға созылады. Археологиялық олжалар домбыра музыкасының ертеден пайда болғанын айғақтайды: ежелгі Хорезм қаласын қазу кезінде екі шертпелі ішекте ойнайтын музыканттардың терракоталық мүсіндері табылды. Ғалымдар кем дегенде екі мың жыл бұрын өмір сүрген хорезмдік екі ішекті қазақтың домбырасымен типологиялық ұқсастығы бар екенін және Қазақстанда өмір сүрген ерте көшпенділердің кең тараған аспаптарының бірі болғанын атап өтеді.
Домбыра мен сыбызғы музыкасының ең көне үлгілеріне құстар мен жануарлардың аттары жазылған күй аңыздары - Аққу (Аққу), Қаз (Қаз), Нар (Түйе), ақсақ жаратылыс туралы күйлер және байғұс аңшылық - Ақсақ қыз (Ақсақ қыз), Ақсақ құлан (Ақсақ құлан), суға батқан балалар мен жануарлардың төлдерін жырлау - Жорға аю, Зарлау (Жылау), Жетім қыз (Жетім қыз) т.б. Олардың барлығы халықтың ежелгі дін түрлерінің жаңғырығын, культі мен тотемдік идеяларын сақтап, әлі күнге дейін үнсіз өткен мыңжылдықтардың тірі тарихын алып келеді. .
Тек ХІХ ғасырда ғана қазақ музыкасы дін мен ырым-жырымның бұғауынан арылып, өзіндік құнды өнер туындысы ретінде дами бастады. Бұл кезең халықтың негізгі музыкалық дәстүрлері - аспаптық, жыршылық, ақындық өнерді тудырған ұлттың шын мәніндегі рухани жаңғыруына айналды. Қазақстанның ұлан-ғайыр жерінде әртүрлі жергілікті кәсіби композиторлық және орындаушылық мектептер құрылуда, олардың әрқайсысында белгілі бір дәстүрлерді дамытудың өзіндік мамандығы бар. Осылайша, Батыс Қазақстан аумағы домбыра күй төкпе өнерін дамытудың орталық аймағына, ал Сары Арқа ауданы (Орталық Қазақстан) кәсіпқой әннің ошағына, оңтүстік-батыс өңірі (Қармақшы ауданы) домбыра күйін сақтап, дамытты. эпостық әңгіменің ең бай дәстүрлері, ал Жетісу - айтыс дәстүрі - ақын-импровизаторлардың бәсекелес өнері. Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Қазанғап, Дина, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Естай, Ыбырай, Нартай, Мәди, Мұхит, Абай, Кенен Әзірбаев есімдері қазақтың ғана емес, әлемдік музыка мәдениетінің тарихына енді. Стильдің жарқын даралығымен, өзіндік бейнелілігімен және музыкалық-экспрессивтік құралдарының ауқымымен ерекшеленетін олардың шығармашылығы қазақ музыка мәдениетінің мақтанышы, классикасы болып табылады. Биік өнер тудырып, қарапайым халықты құдайдың сыры - музыкамен таныстыра отырып, олар көзі тірісінде қоғамда үлкен сүйіспеншілік пен құрметке бөленіп, әрқашан баршаның назары мен назарында болды. Халық ең үздік жоғары атақтарды - сало мен күкіртті марапаттады. 19 ғасырдағы кәсіби музыканттардың шығармашылық қызметі, әдетте, тек орындаушылық немесе композиторлық саламен шектеліп қалмады, сонымен қатар көркемдік формалардың барлық алуан түрін - поэтикалық импровизацияны, шешендік өнерді қамтиды. Қазақ дала өнерпаздарын Батыс Еуропаның ортағасырлық музыканттары - жонглерлер, трубадурлар, трюверлер, шеберлер және миннизерлермен көп жағынан жақындастырған өнер, жетілген вокалдық техника, музыкалық аспапты виртуоздық меңгеру, театр және цирк спектаклінің элементтері.
20 ғасырда қазақтың музыкалық мәдениеті музыка жасаудың жаңа түрлерімен және жанрларымен байыды. Тарихтағы қысқа уақыт ішінде республика полифонияны және классикалық еуропалық музыканың бүкіл жанрлық арсеналын игерді. Музыка - опера, симфония, балет, аспаптық концерт, кантата, оратория, ансамбль, оркестр және хор орындаушылық формалары, шығармашылықтың жазба түріне негізделген жаңа кәсіби композиторлық мектеп құрды. Ұлттық мазмұн мен еуропалық формалардың органикалық синтезі негізінде 20 ғасырдың 30-40 жылдарында қазақ опера өнерінің классикалық туындылары - Е.Брусиловскийдің Қыз Жібек, А.Жұбановтың Абай, Л. Хамиди, Біржан мен Сара М.Төлебаева. Олардың драмалық-музыкалық негізі қазақ фольклоры мен ауызша кәсіби музыкасының сарқылмас байлығы болды. Опера театрының сахнасы қазіргі көрерменнің көз алдында 19 ғасырдағы Біржан мен Сара ақындардың ескі үйлену тойы мен жалынды айтысы өтетін, 19 ғасырдағы халық батырының жырын тыңдайтын аренаға айналды. азаттық көтерілісі, ақын-күйші Махамбет ішкі құмарлық пен зарлы жерлеу мен еске алу жыры төгілген жоқтау.
60-70-жылдары. республикада еуропалық аспаптық музыканың күрделі жанрларының бірі - симфониялық музыка өркендеп, оның аясында формасы жағынан классикалық шығармаларға жақын екі шығарма - Ғ.Жұбанова, Қ.Құжамьяров симфониялары және жаңа жанрлық синтез - симфониялық күйлер пайда болды. Қазақтың монодикалық музыкасының оркестрлік және хорлық интерпретациялары отандық көрермендердің үлкен сүйіспеншілігіне ие болды. Күнделікті өмір тәжірибесінен кеткен көнеден құралған Отырар сазы фольклорлық-этнографиялық оркестрі ерекше танымалдылыққа ие болды.
Одан кейінгі тәуелсіз өмір жастардың ойын-сауықтары мен міндетті түрде музыканың қатысуымен өтетін ойын-сауық - қайым-айтыс, тартыс, қара маралдың күнделікті әндерін диалогтік түрде айту арқылы жаңа көркемдік білім мен тәжірибе берді. Жас шақтардың репертуары махаббат лирикасымен және қалыңдықтың мұңды қоштасуы мен жастық шақтағы жігерлі қызу толқындармен, ұрмалы аспап - дабыл, дауылпаз немесе аң аулау кезіндегі шындауылдың дабыл қағыстары бар қазақ тойының алуан түрлі әндері мен салт-дәстүрлерімен толықтырылды. жануар немесе әскери жорық кезінде. Осыған орай, салмақтылық пен тәжірибені арқалаған кемелдік ірі мемлекеттік және қоғамдық істерді тындыруға, ру, жыр мүшәйраларында - айтыстарда ру мүддесін қорғауға, халықтық салт-дәстүрлік мерекелер мен рәсімдерді - заршы - ғұрыпты ұйымдастырушы және орындаушы. Ал кәрілік пен даналық жастарға музыкалық-поэтикалық нұсқаулармен сүйемелденіп, өмірдің мәні мен қайтпас өткен жастық шақ туралы толғаулар, философиялық әндер шырқады, сіздің жасыңыз енді ғана қалған кезде тез өтіп кеткен тәтті уақыт туралы. жиырма бес (жырма шайтан). Қазақ көшпелісінің мәңгілік музыкалық өмір циклі жылдан жылға, ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз жаңғырып, түрлі халықтық музыкалық дәстүрлердің толыққанды қызмет етуін қамтамасыз етіп, ұлы Абайдың атақты жолдарын тудырды:
...Дүние есігін саған жыр ашты.
Ән шаңды жерге дейін сүйемелдеп, қайғырады.
Ән - жер қуанышының мәңгілік серігі,
Сондықтан оны мұқият тыңдаңыз және бағалаңыз, сүйіңіз!
Ұлттың бүкіл рухани мұрасы ХХ ғасырдың басына дейін жазылмаған түрде дамып, ауыздан-ауызға атадан балаға, ұстаздан шәкіртке, өткеннен болашаққа жетіп отырды. Басқарудың көшпелі және жартылай көшпелі түрі халық аспаптары мен музыкалық дәстүрлердің өзіндік ерекшелігін, олардың қазақ қоғамының өмірі мен күнделікті өміріне кіріктірілгенін және көркем шығармашылықтың басқа түрлерінен - сөздік және поэтикалық тұрғыдан ажырамастығын алдын ала анықтады.
Дамудың алғашқы кезеңінде музыка толығымен ежелгі көшпелі қоғамның утилитарлық қажеттіліктеріне қызмет етуге бағынды және ең маңызды діни және тұрмыстық рәсімдерді сүйемелдеді. Қазақ этносының қалыптасуы кезінде пайда болған ірі эпостық аңыз-жырларды жыраулар (эпикалық дәстүрді жеткізушілер) орындап, алғашында әскери магия және ата-бабалар культін басқару рәсімдерімен байланысты болды. Жүзден астам аңыз халық жадында сақталған, олардың әрқайсысында мыңдаған поэтикалық жолдар бар, қылқобыз - екі шаш ішекті садақ музыкалық аспап немесе жұлма аспап - домбыра сүйемелдеуімен орындалады. Қобланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Қамбар, Қыз Жібек, Қозы-Көрпеш пен Баян-сұлу атты қаһармандық және лирикалық-тұрмыстық эпикалық аңыздар халық шығармашылығының ең сүйікті жанрларының бірі , Еңлік пен Кебек және көптеген басқалары проках пен қазақ тарихының аңызға айналған, мифологиялық формалы-нақты тарихи оқиғаларын ұрпаққа жеткізген.
Сәл кейінірек пайда болған халық аспаптық музыкасының архаикалық үлгілері - күйлер де өзінің пайда болу кезеңінде магиялық қызмет атқарған. Екі дәстүрдің де - эпикалық және аспаптық шығу тегі халық санасы мен аңыздарда аңызға айналған әулие - Қорқыт - тұңғыш жырау мен бақсы, күй атасы және музыкалық аспапты жасаушы - қыл есімімен байланысты болған. -қобыз. Құрылымы мен бөліктерінің атаулары қобызбен бірге Әлемнің 3 деңгейлі үлгісін (жоғарғы, орта және төменгі) бейнелейді.
Қазіргі даму кезеңінде Қазақстанда музыка мәдениетінің салалы құрылымы қалыптасты. Мұнда әркім өзіне ұнайтын нәрсені таба алады. Республикада еуропалық жанрларда орындау және композиторлықпен қатар, музыкалық өнердің дәстүрлі түрлері, әлемдік бұқаралық музыка (рок, эстрада, джаз) және әлемдік концессиялық діни музыка, Қазақстанды мекендейтін халықтардың фольклорлық және ауызша кәсіби дәстүрлері дамып келеді. Ұйғырлар, корейлер, немістер, дүнгендер, орыстар, татарлар. Республикада әр түрлі көркемдік бағыттағы орындаушылық ұжымдар - Мемлекеттік симфониялық оркестр, С. Құрманғазы, хор капелласы, халық би ансамблі, Мемлекеттік квартет, эстрадалық ансамбльдер, үрмелі және джаз оркестрлері. Қазақстан - көптеген әлемдік деңгейдегі классикалық музыканың көрнекті орындаушылары - Е.Серкебаев, Б.Төлегенова, Ғ.Есімов, А.Днишев, Г.Қадырбекова, А.Мұсаходжаева, Ж.Әубәкірованың отаны және қазақ жұлдыздарының бесігі.
шетелдегі музыкалық диаспора - М.Бисенғалиев, Е.Құрманғалиев, апалы-сіңлі Нақыпбековтер. Бүгінгі күні мамандандырылған балалар музыка мектептері С. Қ.Байсейітова және А.Жұбанов атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясы Құрманғазы, Астанадағы Ұлттық музыка академиясы, Мемлекеттік опера және балет театры Абай атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясы Джамбула, Қазақконцерт, атындағы Әдебиет және өнер институты М.Әуезов және басқа да музыка, оқу, ғылым және мәдениет мекемелері. Егеменді республикамыз жыл сайын Жаңа музыка күндері, Жігер, Алтын алма фестивальдерінде, Азия дауысы халықаралық байқауында шығармашылық дарынды жастарды, дәстүрлі музыканың халықаралық фестивалінде халық күйшілерін жинайды. Күннен-күнге, жылдан-жылға бұрынғыдай әуен шырқалып, түрлі дәуірлер мен ұрпақтарды біріктіреді, өткенді, бүгінді және болашақты байланыстырады.
АБАЙ Құнанбаев (1845-1904) - ақын, ағартушы, қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, қазақ әдеби тілінің негізін салушы, философ, композитор, аудармашы, саясаткер. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, әлеуметтік, адамгершілік мәселелерін алға тартты. Оның үлкен философиялық мағынаға, азаматтық жаңғыруға толы өлеңдері езгі мен надандыққа қарсы күреске шақырды. Абай жаңашыл ақын ретінде қазақ әдебиетінде поэма жанрының орнығуына үлес қосты. Өлеңдердің сюжеттерін (Масғұд, Ескендір) Абай Шығыс классикалық әдебиетінің ерекше қайта ойластырылған мотивтеріне салған. Абайдың көркем әдебиеттің дамуына қосқан сүбелі үлесі - көптеген тарихи-педагогикалық, құқықтық мәселелерді қозғаған, Абайдың қоғамдық-саяси көзқарастарын білдірген Тәрбиелі сөздер немесе Сөз кітабы. Олардың айрықша ерекшелігі - ену, интонацияға сенімділік, тілдің бейнелілігі. Ақынның адамның азаматтық борышы, өмірдің мәні туралы сырлы ойлары жас ұрпаққа арналған.
Қазақтың ұлттық өнер тарихында Абайдың музыкалық мұрасы ерекше орын алады. Абайдың музыкалық дарыны терең халықтық негізде нәрлендіріп, ақынның көңіл-күйін, оның рухани көңіл-күйін білдіретін әуезді лирикалық әндерде көрініс тапты. Абайдың Көзімнің қарасы, Нот іздейсің көңілім, Айтым сәлем, Қаламқас, Татьянаның хаты тағы басқа әндері халық әндеріне жаңа әуезді ырғақтарды, ана тілінің көркемдік-өрнек құралдарын пайдаланудың жаңа принциптерін енгізді. Абай өзінің әншілік өнерімен халық музыкасының ырғақ-интонациялық құрылымын байыта отырып, жаңашылдық танытты. Композиторлар М.Төлебаев, С.Мұхамеджанов, Ғ.Жұбанова, М.Қойшыбаев, Н.Тілендиев, Н.Меңдіғалиев Абай өлеңдеріне ән мен романын жазды.
ӘБІЛТАЕВ ШӘМІЛ - домбырашы, күйші-композитор. 1948 жылы Атырау облысында дүниеге келген. Алматы мемлекеттік университетін бітірген
атындағы консерватория Құрманғазы (домбыра класы Қ. Жантілеуов пен Қ. Мұхитов). 1994 жылдан - Құрманғазы халықаралық қорының президенті. Әбілтаев төрт жасынан домбыра тарта бастаған. Алғашқы ұстаз - әке. Әбілтаевқа домбырашы ретінде атақты күйшілер - Көшелі, Кәмеш, Серкебай үлкен әсер еткен. Құрманғазының, Динаның, Абылдың, Мәменнің күйлерін тамаша орындаушы. Соңғы жылдары ол композитор ретінде де танымал. Ол барша қазақстандықтар сүйіп оқитын әндер мен күйлердің авторы. Әсіресе, Заман-ай, Домалақ ана, Шақшақ Жәнібек күйлері, сондай-ақ толғау әндері: Күй ата, Ордабасы, Аңсау, Өрікгүл.
АҚАН-СЕРІ Ақжігіт Қорамсұлы (1843-1913) - ақын, сазгер. Ол сазгер де, ақын да, виртуоздық орындаушы ретінде де қатар жүріп, жанды лирикалық әндерімен шындықты асқақтатты. Ол Сырымбет, Мақпал, Қарамар, Ақкөйлек, Ақтоқты, Перизат, Хай көк және т.б лирикалық әндерді көп жазды.Сонымен қатар оның жырларында сұңқар суреті бейнеленген. шын жүректен, түрлі-түсті, алыс кезіп жүргендер, ат шаптырушы бейнесі. Оның кейде күлкілі, көңілді, айлалы, кейде мұңды, жұмсақ, жанды, жылы үндері бар әндері бүкіл Қазақстанға тарап, сүйікті және танымал болды. Қазақ әдебиетінде ақын, сазгер, әнші образы роман, драма, поэма, көптеген поэмалардың тууына негіз болды. Ақан-сераның өмірі мен шығармашылығы С.Мұхамеджановтың Ақан-сері - Ақтоқты операсына арналған.
СЕЙДОЛЛА БАЙТЕРЕКОВ (1945-1998) - композитор. Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері. атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген. Құрманғазы ұстаздық қызметін осында жалғастырды. Содан кейін С.Бәйтереков Қазақконцерт гастрольдік-концерттік бірлестігінің көркемдік жетекшісі және дирижері болып жұмыс істеп, жас орындаушылардың шығармашылық әлеуетін дамытуға көп көңіл бөлді. 1990 жылдан соңғы күндеріне дейін Саз мемлекеттік дыбыс жазу студиясының директоры болды. С.Бәйтереков - фильмдер мен драмалық спектакльдерге музыканың авторы. Оның симфониялық және хорлық шығармалары Қазақстан композиторларының үздік шығармаларының қатарына жатады. Оның ән жазуы нәзік лиризмімен, әуезділігімен ерекшеленеді. Әлия, Күнге табыну, Дос туралы жыр, Түркістан әндері Қазақстанның да, шет елдегі де қалың тыңдарманның сүйіп тыңдайтын әндерінің бірі.
БЕКЕЖАНОВ НАРТАЙ (1890-1954) - ақын, сазгер. Қызылорда облысы, Чийлі ауданында дүниеге келген. Ол 10 жасында ән айта бастады. Нартай шығармасында қоғамдағы теңсіздік, байлардың, молдалардың екіжүзділігі мәселелері көрсетілген (Саран бәйге, Мырзалық емес). Ақын жырлары кедей-кепшіктерді адам құқығы үшін күресуге шақырып, барымта мен арамдықты айыптады. Нартай ақындар Нұрлыбек Баймұратов, Қазанғап Байболовтармен айтысқа қатысқан. Нартайдың Толқын, Нартай сазы, Өсиет терме әндері халық арасында кең тараған, сүйіспеншілікке толы. Оның өмірі мен шығармашылығы М.Рүстемовтың Нартай деректі повесінде баяндалады.
БІРЖАН-САЛ Біржан Қожағұлұлы (1834-1897) - композитор, ақын. Керемет вокалдық шеберлігі бар, домбырада шебер ойнаған Біржан жастайынан үлкен атаққа ие болды. Біржан шығармашылығындағы басты орынды махаббат тақырыбы алады. Оған арнаған әндер: Айтбай, Ғашығым, Ғашық жыр, Жамбас Сыпар және басқалары биік сезімге, сезімге, шынайылық пен шынайы лирикаға толы. Біржан шығармасы шығу тегі мен мәні жағынан терең халықтық, ол форма жаңалығымен, тақырыптық алуандығымен ерекшеленді. Біржан әндері ұлттық ән өнерін биікке көтеріп, ән мен айтыстың орындалуына алуан түрлілік, өзіндік көркемдік мәнер әкелді. Біржанның өмірі мен шығармашылығы қазақтың үздік операларының бірі Біржан мен Сараның негізін қалады. Онда оның әндері кеңінен қолданылады. Аңыздар тарауында Біржанның атақты Жанбота әнінің шығу тарихы баяндалады.
ДӘУЛЕТКЕРЕЙ Шығайұлы (1820-1887) - композитор, күйші. Дәулеткерей адамның рухани дамуының жақтаушысы болды, оның ұстанымы мен сенімін үнемі қорғап отырды. Көп саяхаттап, өнер өкілдерімен, дін қайраткерлерімен кездесті, қарапайым халықтың тұрмыс-тіршілігін, тұрмысын зерттеді. Композитор өміріндегі маңызды оқиғалардың бірі - ұлы Құрманғазымен кездесуі. Дәулеткерей шығармашылығына Құрманғазыдан бөлек Соқыр Есжан, Байжұма, Мүсірәлі сынды күйшілер ерекше әсер еткен. Астында осындай ұлы тұлғалардың ықпалы оның азаматтық көзқарасын, шығармашылық дамуын қалыптастырды. Дәулеткерей шығармаларында прогрессивті әлеуметтік көзқарастар, өмір философиясы, заман лирикасы, халық тарихы көрсетіледі. Дәулеткерей - Ақбала қыз, Ат қалған, Байжұма, Жігер, Құдаша және тағы басқа күйлері қазақ музыка мәдениетінің қазынасына енді.
ДҮЙСЕКЕЕВ КЕНЕС - композитор. 1946 жылы Қызылорда облысында дүниеге келген. атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген. Құрманғазы композиция сыныбында проф. Бычкова А.В. Дүйсекеевтің музыкасында қазақтың халық дәстүрі қазіргі музыка тілінің сан алуан құралдарымен ерекше үйлеседі. Композитордың қолжазбасының ерекше белгілеріне эмоционалды ашықтық пен интонацияның жеңілдігі жатады. Шығармашылығының бұл ерекшеліктері келесі шығармалардан көрінді: камералық оркестрге арналған Жайлау таңы, Көшпенді, акапелла хорында О, туған жер!. Бірақ Дүйсекеев ән жанрында өз стилін табуға басты мән береді. Оның әндері жастардың да, аға буынның да сүйіспеншілігіне ие және танымал. Сәлем саған, туған ел әні эстрада жұлдыздары Р.Рымбаева мен Н.Есқалиеваның репертуарына мықтап енді.
ЕСТАЙ Беркімбаев (1874-1946) - ақын, композитор, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген өнер қайраткері. Естай ән-поэтикалық ортада өсті: анасы Күлипа мен Байтұлы ағамыз елге танымал әнші болған. Солардан Естай жыр, дастан, толғау айту тәсілін қабылдаған. Ол 16 жасында халық әндерін дарынды орындаушы ретінде танылды. Естай халық музыка өнерінің дәстүрін жалғастырды. Жай қоңыр, Наз қоңыр, Майда қоңыр, Сандуғаш, Еркем, Гүлнар т.б әндері көркемдік кемелдігімен, әуезділігімен ерекшеленсе, Хорлан әні Естайға кеңінен танымал болды. Бұл әннің әуені М.Төлебаевтың Біржан мен Сара, Е.Г.Брусиловскийдің Ер Тарғын операларында, С.Шабельский мен Л.Шаргородскийдің оркестрмен қобызға арналған концерттерінде қолданылған. М.Әлімбаевтың Естай - Хорлан поэмасы Естайға арналған. Аңыздар тарауында Естейдің Хорлан есімді қызға деген сүйіспеншілігінің драмалық оқиғасы баяндалады.
ЖАЯУ МҰСА Мұса Байжанұлы (1835-1929) - сазгер, ақын, ақын. Мұса бала кезінде ән айтып, домбыра, қобыз, сырнай, сонымен қатар далаға арналған экзотикалық аспап - скрипкада ойнаған. Жаяу Мұса шығармашылығы халық өнерінің дәстүрімен тығыз байланыста дамыды. Жаяу Мұсаның көптеген жырлары автордың озық азаматтық ұстанымымен ерекшеленеді: Ос, Хаулау, Толғау, Сүйіндік; композитор шығармашылығында лирикалық әндер бар: Шолпан, Сәлем қыздар, Гаухар қыз; туған жердің табиғатын дәріптейтін Баян ауыл, Ұлытау, Қаршыға, Көгершін әндері бар. Жаяу Мұса - Қыз күй, Күй Қозбалы, Қамшылау күйлерінің де авторы. Ол да бізге мол әдеби мұра қалдырды. Әйгілі Олжабай батыр лирикалық поэмасымен қатар көптеген жырлар жазды. Мұсаның көптеген қанатты сөздері халық арасында әлі де бар. Жаяу Мұса образы Ж.Ақышевтың аттас романында жаңғырған.
ЖҰМАНИЯЗОВ БАЗАРБАЙ - композитор, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, профессор. 1936 жылы Орал облысында дүниеге келген. А. атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген. Құрманғазы (проф. Е.Г. Брусиловскийдің сыныбы). Туған жерге деген сүйіспеншілік - Б.Жұманиязов шығармашылығының негізгі тақырыбы. Бұл кантаталар: Жер, Достық, Отан туралы кантата, Шексіз Отаным. Б.Жұманиязов сонымен қатар Махамбет операсын, Халқым әні вокалды-симфониялық поэмасын, Дала симфониялық картинасын, Шаттық симфониялық күйін; симфониялық оркестрге, балеттерге және көптеген әндер мен романстарға арналған сюита; Ш.Хұсайыновтың пьесасы бойынша Сырымбет саласында, Б.Майлиннің пьесасы бойынша Шұға және т.б. драмалық спектакльдерге музыка; Мұхтар аға, Достықтан рухтанған, Мұсылман және т.б деректі және телефильмдерге Б.Жұманиязовты Қазақстанның ең көрнекті композиторларының бірі деп атауға болады.
ЖҰБАНОВ АХМЕТ (1906-1968) - композитор, дирижер, музыкатанушы, этнограф, Қазақ КСР халық әртісі, өнертану ғылымының докторы, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. 1932 жылы Ленинград консерваториясының тарих-теориялық факультетін бітірген. 1932-1933 жж. - Өнертану академиясының аспиранты. 1934 жылы қазақ халық аспаптар оркестрін (қазіргі Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі) ұйымдастырды. Жұбанов Алматы мемлекеттік консерваториясын басқарды, оның алдына І. Джамбула. атындағы Әдебиет және өнер институтына кейіннен түскен өнертану секторын ұйымдастырып, республика Ғылым академиясының негізін салушылардың бірі болды. М.О.Әуезова. Жұбановтың Қазақстанның музыка мәдениетінің қалыптасу тарихындағы ұйымдастырушылық, шығармашылық, ғылыми-педагогикалық, қоғамдық қызметі тұтас бір дәуірді құрады. Ол кәсіби музыкалық білімнің, музыкалық шығармашылықтың, музыка ғылымының алдыңғы қатарында болды. Академик-композитор Жұбановтың есімі қазақ мәдениеті құрылысының іргетасын қалаған көрнекті қайраткерлердің есімдерімен қатар тұр. Л.Хамидимен бірге Абай және Төлеген Тоқтаров опералары, симфониялық шығармалары: Құрманғазыны еске алу марш, Жез киік, қазақ би сюитасы, Саранжап, Көроғлы фортепианолық шығармалары, хорлар, әндер, романстар. , театр мен киноға арналған музыка, ғылыми-зерттеу жұмыстары: 19 ғасыр мен 20 ғасыр басындағы қазақ халық композиторларының өмірі мен шығармашылығы, Ғасырлар сазы, Ғасырлар бұлбұлдары, Мұқан Төлебаев, Құрманғазы, этнографиялық зерттеулер. Қазақтың халық әндері мен күйлері, Құрманғазы мен Дәулеткерей күйлерінің жазбалары және А.Жұбановтың басқа да көптеген шығармалары қазақ музыка мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосты.
ҚҰРМАНҒАЗЫ Сағырбаев (1818-1889) - күйші-композитор, қазақ аспаптық музыкасының классигі. Құрманғазы Қазақстанның музыка мәдениетінде ерекше орын алады. Қазақ жерінің лүпілі мен тынысын естігің келсе, шексіз даланың еркін желінің нені жырлайтынын білгің келсе, ұшқан аттардың жылдам жүгіруінің қуанышын сезінгің келсе, оның не екенін түсінгің келсе. Қазақ халқының күші - Құрманғазының күйлерін тыңдау. Оның Сары-арқа, Балбырауын, Серпер, Адай күйлері қазақ арасындағы Отан бейнесімен байланысты. Халық арасынан шыққан Құрманғазы өмір бойы қазақ байларының заңсыздығына қарсы күресті, қарапайым халықтың құқығын қорғады. Билікті қудалау, әділетсіз айыптау, түрме - күйшіні ештеңе сындыра алмады. Айналада болып жатқан оқиғаларға өткір үн қата отырып, Құрманғазы қазақ халқының өмірінің кең панорамасын жан-жақты жаңғыртты. Сары-арқа, Алатау, Бұлбұлдың қорғаны күйлері туған жердің сұлулығын асқақтатса, Кішкентай, Төремұрат, Адай күйлері батыр-батырлардың құдіретті бейнелерін, Қайран шешем, Қызыл қайын, Ксен ашқан күйшінің өміріндегі нақты оқиғаларды бейнелейді. Құрманғазының күйлерінің басым көпшілігі динамикалық сипатымен, шапшаң ырғағымен, кең көлемді формаларымен, бүкіл домбыраның диапазонын қамтитынымен ерекшеленеді. Күй өнері Батыс Қазақстан домбыра мектебінің даму шыңын көрсетеді, өйткені Құрманғазы өз шығармасында осы өлке мәдениетінде басым орын алған батырлар тақырыбын тамаша бейнелеген. Халық Құрманғазының шығармашылығын мұқият сақтаған, қазір 60-тан астам күйлері белгілі. Ұлы данышпанның рухына тағзым ретінде Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі, Алматы мемлекеттік консерваториясы, балалар музыка мектептері, жас орындаушылар байқаулары оның есімімен аталады. Аңыздар тарауында Құрманғазының Сарыарқа атты дәуірлік шығармасының жасалу тарихы баяндалады.
ҚОРҚЫТ - IX ғасырда Сыр даласында өмір сүрген тарихи тұлға, ақын, сазгер. Қобызды жасаушы, ертегіші, ақындардың, күйшілердің, думандардың қамқоршысы. Аңыздарға қарағанда, Қорқыт түйе сойып қобыз жасаған. Қорқыт кітабы (Қорқыт атамның кітабы) - түркі халықтарының жазба эпикалық ескерткіші. Әр аңыздың өз сюжеті бар және олардың әрқайсысында басты кейіпкер Қорқыт ата - данышпан, ру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1- Бөлім
0.1- Қазақстандағы опера дамуы.
0.2- Қазақстандағы кәсіби музыка қалыптасуы.
0.3- Қазақ операларының стильдік ерекшеліктері.
1- Бөлім
0.1- Қазақстандағы опера орындаушылар.
0.2- 1921-1960 жылдар аралығындағы қазақ опера ерекшеліктері мен зерттеулері.
Қорытынды.
1.1 Қазақстандағы опера дамуы.
Қазақ ұлттық опера театрының даму кезеңдері :
1 Қазақ музыкасын, операсын дамыту курсын алды бірауыздан мақұлдау. Ондағы екі сызықтың тіркесімі-жан-жақты озық тәжірибені игерумен бірге ұлттық тамырларды байыту, бауырлас халықтардың мәдениеті-жалғыз дұрыс және қазақ өнерінің өркендеуі үшін жемісті бағыт. Жаңа бұл кезеңде жас театрға бірқатар негізгі міндеттерді шешу қажет болды:
2 - музыкалық деңгейін көтеру,
3 - жаңа кадрларды тарту және өсіру,
4 - жаңа репертуар жасау,
5 - педагогтар мен режиссерлердің жаңа тәжірибелі күштерін өнерге тарту, кәсіби деңгейін көтеру қабілеттілігін арту.
6 Осы міндеттердің барлығы қазақ театрының келешектегі жоспарына арқау болды.
Опера - бір үлкен өнердің топтастырылған күрделі жанры. Ол музыка ғана емес, бүтін театр, яғни біртұтас драмалық қойылым. Ең алғаш опера XVI-XVII ғасырларда Италияда пайда болады. Италияндық композитор Клаудио Монтеверди операға күрделі ариялар, вокалдық ансамбльдер, хор ұжымы мен оркестр сүйемелін енгізеді. Опера үшін театрлар салынды. Опера тез дамып, халықтың аңызы мен жырларын тарихын негізге алды. Операның басты рөлінде - орындаушы - әншілер - балет әртістері - хор ұжымы болады. Қазақстанда опера жанры XX ғасырдың 30 жылдары туды. Алғашқы опералық шығармалар музыкалық пьеса және драма түрінде болды. Олар түгелдей қазақтың халық музыкасына, оның ән-күй байлығына негізделіп жазылды. 1934 жылы Е.Г. Брусиловский казақтың тұңғыш операсы "Қыз Жібекті", одан кейінгі жылдары Жұбанов пен Л.А. Хамиди "Абай" (1944), М.Төлебаев "Біржан - Сара" (1946), Қ.Қожамияров "Назугум" (1956), С.Мұхамеджанов "Айсұлу" (1964), Е.Рахмадиев "Қамар сұлу" (1963) және Ғ.Жұбанова "Еңлік-Кебекті" (1975) жазып, ұлттық операны кәсіби тұрғыда жаңа белеске көтерді. Егемендік алғаннан кейінгі жылдары қазақ операсы жаңа сатыға көтерілді. Е.Рахмадиевтің "Абылай хан" операсы (2004) елеулі оқиғаға айналды. 2000 жылы Астана қаласында Опера және балет театры ашылды. 2013 жылы Астана қаласында жаңа "Астана-опера" ұлттық опера және балет театры ашылды.
Ал қазақстандық опера орындаушыларына музыкалық өте қабілетті талантты əртістер - Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, Құрманбек Жандарбеков, Күлəш пен Қанабек Байсейітовтер, Серғали Əбжанов, Үрия Тұрдықұлова жəне басқалар болды. Қазіргі таңдағы танымал опера өнерінің иесіне Майра Мұхамедқызын, Толқын Забированы, Жанат Бақытжанұлы, Бақнат Жаннат, Сүндет Әбдірахманұлы т.б. жатқызамыз. Қазіргі таңдағы танымал опера өнерінің иесіне Майра Мұхамедқызын, Толқын Забированы, Жанат Бақытжанұлы, Бақнат Жаннат, Сүндет Әбдірахманұлы т.б. жатқызамыз. 2004 жылы Абай атындағы Мемлекеттік Академиялық опера және балет театрының құрылғанына 70 жыл толады. Осы айтулы мереке қарсаңында "Асыл мұра" жобасы "Қазақстан опера өнерінің негізін салушы сахна жұлдыздары" атты саз дискісін жарыққа шығарып Қазақстан опера өнерінің негізін салған алғашқы қарлығаштарымен Қазақстан музыкалық мұрасының даңқын асырып осы өнердің басында тұрғандарды тағы да бір еске түсіріп құрмет көрсетіп отыр. Әрине, театр бірден аяғынан тік тұрып кеткен жоқ. Көп ізденістермен сынақтардан өтті (1934 жылы Алматыда Қазақтың музыкалық театры болып ашылды, 1937 жылдан қазіргі атауы, 1941 жылдан академиялық, 1945 жылдан Абай аты берілді). Алғашында оның негізгі құрамында драма театрының музыкалық өте қабілетті талантты әртістері Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, Құрманбек Жандарбеков, Күләш пен Қанабек Байсейітовтер, Серғали Әбжанов, Үрия Тұрдықұлова және басқалар болды. Кейін бұлардың көбі Қазақстан опера өнерінің қайраткерлері атанды.
Жаңа театрдың шымылдығы 13 қаңтар 1934 жылы музыкалық "Айман-Шолпан" спектаклімен ашылып таңқалдырар табысқа жетті. Сол кезді өз естелігінде Қанабек Байсейітов былай деп жазады: - "15 мамырға дейін "Айман-Шолпан" 100 рет қойылды. Соншама аз мезгілде спектакльдің сахнаға 100 рет шығуын ешбір қойылым көтере алмас еді. Қалада әңгіме тек спектакль жайында болып жұрт гуілдеп оның әндерін айтып жүрді".
Көп ұзамай-ақ театр тарихының жарқын беттеріне жазылған даңқты қойылымдар бірінің артынан бірі сахнаға шыға бастады. Алғашқы жылдың өзінде ғана халық атақты "Айман-Шолпаннан" басқа "Шұға" музыкалық пьесасымен және Е.Брусиловскийдің "Қыз Жібек" атты тұңғыш ұлттық операсымен танысты. Бұдан кейін 1935 жылы "Жалбыр" қойылды, 1936 жылы Мәскеуде алғаш рет қазақ әдебиеті мен өнерінің Декада күндеріне қатынасты, 1937 жылы Е.Брусиловскийдің "Ер-Тарғын" операсының премьерасы Ленинградта қойылды. Театр туындыларының Мәскеу мен Ленинград қалаларының бүкілодақтық сахналарына шығуы театр ұжымын жігерлендіріп жаңа табыстарға бастады, театрға шеттен басқа композиторлардың назары ауып өз шығармаларын ұсынды: 1939 жылы И.Надировтың "Терең көлі" мен В.Великановтың "Тұтқын қызы", 1940 жылы А.Зильбергтің "Бекеті" және Е.Брусиловскийдің "Алтын астық", 1942 жылы "Гвардия алға" спектакльдері қойылды.
Қазақстанның опера өнері тарихында 1944 жыл жаңа бір үлкен бетбұрыс кезеңі болды. Театрға жаңа буын жас әншілер келіп қосылды. Олар П.Чайковский атындағы Мәскеу консерваториясының жанындағы студия түлектері Байғали Досымжанов, Ришат пен Мүсілім Абдуллиндер, Шабал Бейсекова, Кәукен Кенжетаевтар еді. Біраздан соң өз композиторларымыз жазған алғашқы ұлттық операларымыз дүниеге келді. 24 желтоқсан 1944 жылы А.Жұбанов пен Л Хамиди бірігіп жазған "Абай", 7 қараша 1946 жылы М.Төлебаевтың "Біржан-Сара" операсы қойылды.
Опера труппасы бұнымен қатар классикалық шығармаларды да игеріп жұмыс істей бастады. 1936 жылдан бастап құрамында опера өнерінің асқан шеберлері ҚазКСР-ң халық әртістері Н.Самышина, А.Круглыхина, Н.Куклина бар орыс труппасы қазақ солистерімен бірлесіп "Кармен", "Евгений Онегин", "Қарғаның мәткесі", "Демон", "Фауст", "Аида" спектакльдерін сахнаға шығарды. Соғыс кезіндегі бес жылдың ішінде театр ұжымы ұлттық опералардан басқа үлкен-үлкен қомақты "Иван Сусанин", "Мазепа", "Отелло", "Чио-Чио-сан", "Даиси" сияқты классикалық шығармаларды сахналады. Бұған эвакуация жылдары Алматыда тұрған Кеңестер Одағының Үлкен театры солистерімен өнер адамдары баға жетпес үлкен көмек көрсетті.
Аталған дискі театрдың аса бір жарқын табысты да қиын жылдарын яғни алғашқы ұлттық опера өнерінің тууымен ең жоғарғы шыққан биігін, шарықтау шегіне дейінгі кезеңін қамтиды. Қазақстан композиторлары шығармаларының сол биік тұғырдағы туындылары ішінде "Қыз Жібек", "Абай", "Біржан-Сара" опералары шын мәніндегі қазақ ұлттық кәсіби музыка өнерінің шоқтығы биік тамаша шынайы шығармалары болып саналғандықтан дискінің негізін осы опералардан үзінділер құрайды.
Е.Брусиловскийдің "Қыз Жібегі" республикамыздың кәсіби опера өнерінің ашылған бірінші беті, ғажап туындысы. "Әу" - деп басталғаннан-ақ тұла бойы, мазмұны, жазылуы, қойылуы, тіпті сахналық таңқаларлық тағдырымен болсын айырықша көркем дүние. Халықтың сүйіп тыңдайтын, рахаттана көретін операсы болғандықтан күні бүгінге дейін театр репертуарынан түспей келеді. Бұл керемет шығарма ұлы өнер саңлақтары композитор Е.Брусиловский мен жазушы Ғ.Мүсіреповтың және орындаушылардың шығармашылық достығы тудырған аса биік өнер үлгісі. Оның табысты өтуі заңды әрі соның бір айғағындай. Шығарманың музыкалық арқауын көбіне халық композиторларының әндері мен күйлері құрайды. Халықтың сүйікті әндері түрленіп, әдемі күйге малынып құлпырып жарқырап шыға келді. "Қыз Жібек" операсы өз сахнамызда ғана табысты өтіп қойған жоқ, сол кездегі еліміздің Үлкен театрында көрсетіліп қазақ өнерінің Декада күндері кезінде де зор шабытпен шырқалды. Мәскеуліктер қазақтың бірінші операсына аса зор ықыласпен сүйсініп ұзақ қол соқты. Спектакль баспасөз беттерінде төбесі көкке жете мақталды. Әсіресе сахнаны жайнатып жіберетін бұлбұл әнші Күләш Байсейітова талғампаз Мәскеу халқының жүрегін баурап алды. "Қыз Жібекті" қойған опера өнерінің негізін салушы - жұлдызды құрамы Қазақстан халқының аға буын өкілдері үшін мәңгі есте қалды.
Ұлттық композиторларымыздың алғашқы тырнақалды шығармасы А .Жұбанов пен Л.Хамиди бірігіп жазған "Абай" операсы театр репертуарынан берік орын тепті. 1944 жылы жазылғаннан бері театр өзінің әрбір ашылу маусымын тек осы "Абаймен" ашады. "Абай" операсы театрдың шығармашылық сапарларында атақты опера сахналарында қойылды. Ленинград, Берлин, Дрезден, Лейпциг, Тәшкен, Ярославль қалаларында көрсетіліп, 1958 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің Декада күндерінде Үлкен театр сахнасында басты рольді Ришат Абдуллин орындаған "Абай" операсы зор құрметке ие болды. Ришат Абдуллин сомдаған Абай қайталанбас бейне ретінде халық жадында мәңгі өшпес орын алады және есте сақталады.
"Біржан-Сара" операсы 1946 жылы жарық көрді. Кейбір жекеленген үзінділері премьераға дейін-ақ концерттерде айтылып радиодан жиі беріліп жүрді. Халық премьераны асыға күтті. Үміт ақталып, Қазақстан опера өнерінің жарқын туындысының соңы тамаша мерекеге ұласты. Мұқан Төлебаев бірден қазақ музыка өнерінің классигі боп шыға келді. Содан күні бүгінге дейін бірде-бір театр маусымы тамаша туынды "Біржан - Сарасыз" өтіп көрген емес. "Біржан-Сара" операсы 1958 жылы Мәскеуде өткен Декадада Үлкен театр сахнасында қойылып оның табысы жөнінде "Правда" газеті былай деп жазды: - "Композитор Мұқан Төлебаев өзін Біржанның ізбасарындай сезініп бір тылсым ақындық әлемнің құпиясына шомып кеткендей оның сиқырлы сырлы әлемін сезіну арқылы нағыз толыққанды әсерлі ұлттық опералық шығарма тудырды".
Опера өнерінің тарихында ұлттық опера мектептері ерекше рөл атқарады. Опера жаңа топыраққа еніп, онымен бірге музыкалық мәдениеттің барлық элементтерін алып жүрді және сол арқылы осы елдің мәдениетін дамытуға серпін берді.. Екінші жағынан, опера жаңа ұлттық құралдармен байытылып, оларды әлемдік музыкалық өнердің игілігіне айналдырады. Осыған байланысты XIX ғасырдағы орыс операсының тәжірибесі орыс музыкасын әлемдегі ең жақсы жетістіктермен теңестіріп, сонымен бірге жалпы еуропалық музыканың даму жолына айтарлықтай әсер етті.
Қазаннан кейінгі дәуірде біздің еліміздің бұрын өз опералары болмаған халықтары да опера жанрын дамыту мен дамыту процесіне белсенді түрде қатысады. КСРО-ның барлық одақтас және көптеген автономиялық республикаларында қазіргі уақытта ұлттық мәдениеттің тиісті белгілері бар жанрдың "халықаралық" негіздерін синтездеу мәселесін дербес шешудің белгілі дәстүрлері бар өздерінің опера мектептері дамыды. Мұнда да, Еуропа елдеріндегі сияқты, өз операсының пайда болуы әр республикада музыкалық өнерді дамыту үшін де, бүкіл кеңестік көпұлтты музыкалық театр үшін де пайдалы болды.
1934 жылдан бергі Қазақ ұлттық операсы тарихи қысқа мерзім ішінде айтарлықтай күрделі жолдан өтті. Бұл жолда сөзсіз шығармашылық сәттілік пен "үнсіздік" кезеңдері болды. Қазақ опера өнерінің тарихында ерекше рөл (бірқатар белгілері бойынша) жетпісінші жылдардағы эпикалық операларға тиесілі еуропалық және ұлттық музыкалық дәстүрлерді синтездеу мен өзара байытудың аталған проблемалары қазақ операсының дамудың жаңа кезеңіне өтуі туралы айтуға мүмкіндік беретін деңгейде шешілген, ол қалыптасу кезеңінің аяқталуымен және "бастапқы жинақталуымен" және кемелдену кезеңінің басталуымен сипатталады.
Опера өнерінің заңдылықтарын және оның тарихи дамуын, музыкалық жанрлар жүйесіндегі Операның функцияларын, спектакльдің үш құрамдас элементтерінің (оның музыкалық, драмалық және әдеби-сюжеттік жақтары) өзара байланысының сипаты мен бағытын зерттеу және операмен байланысты басқа да көптеген мәселелер әрқашан кеңестік музыкатанудың назарында болды. Еуропалық және орыс опера классиктерін зерттеу жанрдың тарихи даму процесінің мәні мен мағынасын ашуға, опера драматургиясы теориясы мен формасының айқын контурларын қалыптастыруға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта музыкалық театрдың тарихы мен теориясының заңдылықтарын одан әрі түсіну жас опера мектептерінің қалыптасуы мен даму процестерімен байланысты болып көрінеді, өйткені бұл салада жанрды жаңа элементтермен байыту, жаңа аудитория қалыптастыру жүзеге асырылады (мысалы, Қазақстанда халықты опера классикасына тарту ұлттық театрдың қалыптасуы арқылы жүрді) және басқа да бірқатар процестер. Жетпісінші жылдардағы қазақ эпикалық операсы бұл тұрғыда зерттеу үшін өте пайдалы материал болып табылады. Біріншіден, республикадағы опера өнерінің жетілуінің жоғарыда аталған белгілері осы жылдары дәл эпикалық операларда көрінді. Екіншіден, өзінің өміршеңдігін дәлелдеген және қазақ атындағы МАОБТ репертуарында берік орын алған осы туындылар.Абай әлі күнге дейін музыкатану әдебиетінде тиісті түрде жарияланбаған. Жоғарыда айтылғандардың бәрі осы зерттеудің өзектілігін растайды.
Диссертацияда қазақ композиторларының жетпісінші жылдары жасаған және республикадағы музыкалық театрдың дамуында белгілі бір кезең - с.Мұхамеджановтың "Еумбақ-қыз", Ғ. Еубанованың "Ешшк и Кебек", Е. Рахмадиевтің "Алпамыс" атты үш эпикалық операсы зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Операның ішкі құрылымының да, оның сыртқы байланыстар жүйесінің де күрделілігі мен көп үйлесімділігі өмірге ықтимал аспектілердің алуан түрлілігін тудырады
Оны зерттеу. Осы жұмыс аясында олардың ішіндегі ең маңыздылары бізге мыналар ұсынылды: Тарихи аспект, жетпісінші жылдардағы опералардағы дәстүрлі және инновациялық, ұлттық және халықаралық қатынастардың проблемасы, драматургия және опералардың формалары.
Аталған аспектілер талқылауға шығарылатын зерттеу міндеттерінің шеңберін анықтады:
- жетпісінші жылдардағы қазақ эпикалық операсының қазақ және жалпы қазақстандық Операның қалыптасуы мен дамуының тарихи үдерісіндегі орны мен рөлін анықтау;
- эпикалық опералардың опера өнерінің эволюциясы үдерістерімен, атап айтқанда, кеңестік көпұлтты музыкалық театрда жүріп жатқан байланыстарын анықтау;
- алдыңғы кезеңдегі қазақ операсының өзіндік дәстүрлерін қалыптастыру бастауларын, жетпісінші жылдары осы дәстүрлердің сыну ерекшеліктерін анықтау, осы шығармалардағы дәстүрлі және жаңашылдық арақатынасын талдау;
- ОМ зерттеуі.көрсетілген опералардың сахналық және композициялық жақтарын, олардың бейнелік-тақырыптық драматургиясы мен алақандық дамуын;
-әр түрлі ауқымды деңгейде қалыптастыру мәселесін зерттеу, осы тұрғыда қазақ халқының және халықтық-кәсіби шығармашылықтың еуропалық қалыптастырушы қағидаттары мен дәстүрлерінің өзара іс-қимылын талдау.
Осы сәттердің барлығы зерттеудің басты мақсатына - Қазақ ұлттық операсының дамуының тарихи процесін негіздейтін заңдылықтар жүйесін табуға, жетпісінші жылдар кезеңінің бұл үдерістегі бетбұрыс рөлін, композиторлардың кәсібилігі деңгейіндегі сапалы ілгерілеулерді, олардың ойлау сипатын анықтауға алып келеді.
Зерттеудің әдіснамалық негізі-кеңестік музыка ғылымы әзірлеген опералық шығармашылық саласындағы талдау әдістері және Б. Асафьевтің іргелі еңбектері, ӘЖ.Протопопова, В. ФерМана, Б. Ярустовского, А. Хохлошияой, М. Сабининой, А. Гозен-пұт. Қалыптастыру мәселелеріне байланысты В.Бобровскийдің, Л. Мазельдің, З. Назайкинскийдің, в. Цуккер-манның жұмыстары негіз болды. Опера театрының даму ерекшеліктері анықталған кезде республика және оның генетикалық байланыстары Л. Гончарова, Т. Жұмалиева, А. Байғас-Кина, а. зерттеулерінде маңызды ақпарат алынды..Мұхамбетова және т.б.Операдағы әдеби дереккөздердің ұлттық ерекшеліктеріне байланысты я.Пеккер, и. А. безгауз, с. Верини, Н. Себов, Н. Комахи, е. Иа-сырова, Ф. Абукова және т. б. шығармаларында қамтылған басқа республикаларда ұлттық операның қалыптасу мәселелерін зерттеді, филологтар, түркітанушылар, этнографтар, атап айтқанда Ш. Уәлиханов, в. Радлов, В. Жирмунский, М. Әуезов шығармаларындағы деректерді тарту қажеттілігі туындады.
Бұл ғылыми жаңалық мыналардан туындайды: музыкатану әдебиетінде әлі күнге дейін жарияланбаған жетпісінші жылдардағы қазақ эпикалық операсы әр шығарманың жеке ерекшеліктеріне де, Қазақстандағы опера өнерінің дамуының осы кезеңіне тән белгілерді қалыптастыратын бірқатар жалпы қасиеттерге де қатысты әр түрлі көзқарастардан алынған жұмыста алғаш рет зерттелді. Зерттеу осы эволюцияның кейбір тарихи заңдылықтарын анықтады, бұрын жарияланған еңбектерде көрсетілмеген, жетпісінші жылдар кезеңінің маңызды рөлін көрсетті, жанрдың дамуын нақтыланған кезеңдеу ұсынылды.
0.2 Қазақстандағы кәсіби музыка қалыптасуы.
Көне заманнан музыка мен әннің табиғаттан тыс, табиғаттан тыс пайда болуы туралы қазақ халқының аңызы біздің заманымызға дейін жетті. Қазақ көшпенділерінің ұлы даласында аспанда қалықтаған құдай әні тым төмен батып кеткенін, сондықтан оны естіген халықтың музыкалық дарыны мен қабілет-қарымына табиғи дарын иесі екенін айтады. Ал халық та: Алла тағала әр қазақтың жан дүниесіне туған күнінен бір түйір күй салып қойған дейді. 18-19 ғасырлардағы қазақтардың өмірі мен тыныс-тіршілігін бақылап отырған сырттан келген халықтың жаңадан келгені кездейсоқ емес, таң қалдырмай, таңданыссыз емес, халықтың жасампаздыққа, шапшаңдығына таң қалды. музыкалық-поэтикалық импровизация, бөбектен бастап қарияға дейін бүкіл халықты музыка ойнау саласына кеңінен тарту.
Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы әрбір жас және жыныс руының сәйкес музыкалық аспаптары мен жанрларының жиынтығы, репертуары мен орындаушылық формалары болды. Балалар балшықтан жасалған үрмелі аспаптарда ойнап көңілді болды - саз сырнай, тастауке, үскірік, олар шебердің немесе баланың өзі қолында жануарлардың, құстардың, балықтардың, көп басты жылқылардың таңғажайып пішіндерін алған, жарқын боялған және жарқыраған. глазурь. Балалар әндері мен музыкалық ойындарын орындау, ананың бесік жыры мен ересек ерлердің ән-үйретулері (бұғы балталары) арқылы балалар қоршаған әлемді танып, өздерінің әлеуметтік-мәдени қоғамдастығының толыққанды мүшесі болды.
Домбыра мен сыбызговтың аспаптық дәстүрінің даму тарихы да ғасырларға созылады. Археологиялық олжалар домбыра музыкасының ертеден пайда болғанын айғақтайды: ежелгі Хорезм қаласын қазу кезінде екі шертпелі ішекте ойнайтын музыканттардың терракоталық мүсіндері табылды. Ғалымдар кем дегенде екі мың жыл бұрын өмір сүрген хорезмдік екі ішекті қазақтың домбырасымен типологиялық ұқсастығы бар екенін және Қазақстанда өмір сүрген ерте көшпенділердің кең тараған аспаптарының бірі болғанын атап өтеді.
Домбыра мен сыбызғы музыкасының ең көне үлгілеріне құстар мен жануарлардың аттары жазылған күй аңыздары - Аққу (Аққу), Қаз (Қаз), Нар (Түйе), ақсақ жаратылыс туралы күйлер және байғұс аңшылық - Ақсақ қыз (Ақсақ қыз), Ақсақ құлан (Ақсақ құлан), суға батқан балалар мен жануарлардың төлдерін жырлау - Жорға аю, Зарлау (Жылау), Жетім қыз (Жетім қыз) т.б. Олардың барлығы халықтың ежелгі дін түрлерінің жаңғырығын, культі мен тотемдік идеяларын сақтап, әлі күнге дейін үнсіз өткен мыңжылдықтардың тірі тарихын алып келеді. .
Тек ХІХ ғасырда ғана қазақ музыкасы дін мен ырым-жырымның бұғауынан арылып, өзіндік құнды өнер туындысы ретінде дами бастады. Бұл кезең халықтың негізгі музыкалық дәстүрлері - аспаптық, жыршылық, ақындық өнерді тудырған ұлттың шын мәніндегі рухани жаңғыруына айналды. Қазақстанның ұлан-ғайыр жерінде әртүрлі жергілікті кәсіби композиторлық және орындаушылық мектептер құрылуда, олардың әрқайсысында белгілі бір дәстүрлерді дамытудың өзіндік мамандығы бар. Осылайша, Батыс Қазақстан аумағы домбыра күй төкпе өнерін дамытудың орталық аймағына, ал Сары Арқа ауданы (Орталық Қазақстан) кәсіпқой әннің ошағына, оңтүстік-батыс өңірі (Қармақшы ауданы) домбыра күйін сақтап, дамытты. эпостық әңгіменің ең бай дәстүрлері, ал Жетісу - айтыс дәстүрі - ақын-импровизаторлардың бәсекелес өнері. Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Қазанғап, Дина, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Естай, Ыбырай, Нартай, Мәди, Мұхит, Абай, Кенен Әзірбаев есімдері қазақтың ғана емес, әлемдік музыка мәдениетінің тарихына енді. Стильдің жарқын даралығымен, өзіндік бейнелілігімен және музыкалық-экспрессивтік құралдарының ауқымымен ерекшеленетін олардың шығармашылығы қазақ музыка мәдениетінің мақтанышы, классикасы болып табылады. Биік өнер тудырып, қарапайым халықты құдайдың сыры - музыкамен таныстыра отырып, олар көзі тірісінде қоғамда үлкен сүйіспеншілік пен құрметке бөленіп, әрқашан баршаның назары мен назарында болды. Халық ең үздік жоғары атақтарды - сало мен күкіртті марапаттады. 19 ғасырдағы кәсіби музыканттардың шығармашылық қызметі, әдетте, тек орындаушылық немесе композиторлық саламен шектеліп қалмады, сонымен қатар көркемдік формалардың барлық алуан түрін - поэтикалық импровизацияны, шешендік өнерді қамтиды. Қазақ дала өнерпаздарын Батыс Еуропаның ортағасырлық музыканттары - жонглерлер, трубадурлар, трюверлер, шеберлер және миннизерлермен көп жағынан жақындастырған өнер, жетілген вокалдық техника, музыкалық аспапты виртуоздық меңгеру, театр және цирк спектаклінің элементтері.
20 ғасырда қазақтың музыкалық мәдениеті музыка жасаудың жаңа түрлерімен және жанрларымен байыды. Тарихтағы қысқа уақыт ішінде республика полифонияны және классикалық еуропалық музыканың бүкіл жанрлық арсеналын игерді. Музыка - опера, симфония, балет, аспаптық концерт, кантата, оратория, ансамбль, оркестр және хор орындаушылық формалары, шығармашылықтың жазба түріне негізделген жаңа кәсіби композиторлық мектеп құрды. Ұлттық мазмұн мен еуропалық формалардың органикалық синтезі негізінде 20 ғасырдың 30-40 жылдарында қазақ опера өнерінің классикалық туындылары - Е.Брусиловскийдің Қыз Жібек, А.Жұбановтың Абай, Л. Хамиди, Біржан мен Сара М.Төлебаева. Олардың драмалық-музыкалық негізі қазақ фольклоры мен ауызша кәсіби музыкасының сарқылмас байлығы болды. Опера театрының сахнасы қазіргі көрерменнің көз алдында 19 ғасырдағы Біржан мен Сара ақындардың ескі үйлену тойы мен жалынды айтысы өтетін, 19 ғасырдағы халық батырының жырын тыңдайтын аренаға айналды. азаттық көтерілісі, ақын-күйші Махамбет ішкі құмарлық пен зарлы жерлеу мен еске алу жыры төгілген жоқтау.
60-70-жылдары. республикада еуропалық аспаптық музыканың күрделі жанрларының бірі - симфониялық музыка өркендеп, оның аясында формасы жағынан классикалық шығармаларға жақын екі шығарма - Ғ.Жұбанова, Қ.Құжамьяров симфониялары және жаңа жанрлық синтез - симфониялық күйлер пайда болды. Қазақтың монодикалық музыкасының оркестрлік және хорлық интерпретациялары отандық көрермендердің үлкен сүйіспеншілігіне ие болды. Күнделікті өмір тәжірибесінен кеткен көнеден құралған Отырар сазы фольклорлық-этнографиялық оркестрі ерекше танымалдылыққа ие болды.
Одан кейінгі тәуелсіз өмір жастардың ойын-сауықтары мен міндетті түрде музыканың қатысуымен өтетін ойын-сауық - қайым-айтыс, тартыс, қара маралдың күнделікті әндерін диалогтік түрде айту арқылы жаңа көркемдік білім мен тәжірибе берді. Жас шақтардың репертуары махаббат лирикасымен және қалыңдықтың мұңды қоштасуы мен жастық шақтағы жігерлі қызу толқындармен, ұрмалы аспап - дабыл, дауылпаз немесе аң аулау кезіндегі шындауылдың дабыл қағыстары бар қазақ тойының алуан түрлі әндері мен салт-дәстүрлерімен толықтырылды. жануар немесе әскери жорық кезінде. Осыған орай, салмақтылық пен тәжірибені арқалаған кемелдік ірі мемлекеттік және қоғамдық істерді тындыруға, ру, жыр мүшәйраларында - айтыстарда ру мүддесін қорғауға, халықтық салт-дәстүрлік мерекелер мен рәсімдерді - заршы - ғұрыпты ұйымдастырушы және орындаушы. Ал кәрілік пен даналық жастарға музыкалық-поэтикалық нұсқаулармен сүйемелденіп, өмірдің мәні мен қайтпас өткен жастық шақ туралы толғаулар, философиялық әндер шырқады, сіздің жасыңыз енді ғана қалған кезде тез өтіп кеткен тәтті уақыт туралы. жиырма бес (жырма шайтан). Қазақ көшпелісінің мәңгілік музыкалық өмір циклі жылдан жылға, ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз жаңғырып, түрлі халықтық музыкалық дәстүрлердің толыққанды қызмет етуін қамтамасыз етіп, ұлы Абайдың атақты жолдарын тудырды:
...Дүние есігін саған жыр ашты.
Ән шаңды жерге дейін сүйемелдеп, қайғырады.
Ән - жер қуанышының мәңгілік серігі,
Сондықтан оны мұқият тыңдаңыз және бағалаңыз, сүйіңіз!
Ұлттың бүкіл рухани мұрасы ХХ ғасырдың басына дейін жазылмаған түрде дамып, ауыздан-ауызға атадан балаға, ұстаздан шәкіртке, өткеннен болашаққа жетіп отырды. Басқарудың көшпелі және жартылай көшпелі түрі халық аспаптары мен музыкалық дәстүрлердің өзіндік ерекшелігін, олардың қазақ қоғамының өмірі мен күнделікті өміріне кіріктірілгенін және көркем шығармашылықтың басқа түрлерінен - сөздік және поэтикалық тұрғыдан ажырамастығын алдын ала анықтады.
Дамудың алғашқы кезеңінде музыка толығымен ежелгі көшпелі қоғамның утилитарлық қажеттіліктеріне қызмет етуге бағынды және ең маңызды діни және тұрмыстық рәсімдерді сүйемелдеді. Қазақ этносының қалыптасуы кезінде пайда болған ірі эпостық аңыз-жырларды жыраулар (эпикалық дәстүрді жеткізушілер) орындап, алғашында әскери магия және ата-бабалар культін басқару рәсімдерімен байланысты болды. Жүзден астам аңыз халық жадында сақталған, олардың әрқайсысында мыңдаған поэтикалық жолдар бар, қылқобыз - екі шаш ішекті садақ музыкалық аспап немесе жұлма аспап - домбыра сүйемелдеуімен орындалады. Қобланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Қамбар, Қыз Жібек, Қозы-Көрпеш пен Баян-сұлу атты қаһармандық және лирикалық-тұрмыстық эпикалық аңыздар халық шығармашылығының ең сүйікті жанрларының бірі , Еңлік пен Кебек және көптеген басқалары проках пен қазақ тарихының аңызға айналған, мифологиялық формалы-нақты тарихи оқиғаларын ұрпаққа жеткізген.
Сәл кейінірек пайда болған халық аспаптық музыкасының архаикалық үлгілері - күйлер де өзінің пайда болу кезеңінде магиялық қызмет атқарған. Екі дәстүрдің де - эпикалық және аспаптық шығу тегі халық санасы мен аңыздарда аңызға айналған әулие - Қорқыт - тұңғыш жырау мен бақсы, күй атасы және музыкалық аспапты жасаушы - қыл есімімен байланысты болған. -қобыз. Құрылымы мен бөліктерінің атаулары қобызбен бірге Әлемнің 3 деңгейлі үлгісін (жоғарғы, орта және төменгі) бейнелейді.
Қазіргі даму кезеңінде Қазақстанда музыка мәдениетінің салалы құрылымы қалыптасты. Мұнда әркім өзіне ұнайтын нәрсені таба алады. Республикада еуропалық жанрларда орындау және композиторлықпен қатар, музыкалық өнердің дәстүрлі түрлері, әлемдік бұқаралық музыка (рок, эстрада, джаз) және әлемдік концессиялық діни музыка, Қазақстанды мекендейтін халықтардың фольклорлық және ауызша кәсіби дәстүрлері дамып келеді. Ұйғырлар, корейлер, немістер, дүнгендер, орыстар, татарлар. Республикада әр түрлі көркемдік бағыттағы орындаушылық ұжымдар - Мемлекеттік симфониялық оркестр, С. Құрманғазы, хор капелласы, халық би ансамблі, Мемлекеттік квартет, эстрадалық ансамбльдер, үрмелі және джаз оркестрлері. Қазақстан - көптеген әлемдік деңгейдегі классикалық музыканың көрнекті орындаушылары - Е.Серкебаев, Б.Төлегенова, Ғ.Есімов, А.Днишев, Г.Қадырбекова, А.Мұсаходжаева, Ж.Әубәкірованың отаны және қазақ жұлдыздарының бесігі.
шетелдегі музыкалық диаспора - М.Бисенғалиев, Е.Құрманғалиев, апалы-сіңлі Нақыпбековтер. Бүгінгі күні мамандандырылған балалар музыка мектептері С. Қ.Байсейітова және А.Жұбанов атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясы Құрманғазы, Астанадағы Ұлттық музыка академиясы, Мемлекеттік опера және балет театры Абай атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясы Джамбула, Қазақконцерт, атындағы Әдебиет және өнер институты М.Әуезов және басқа да музыка, оқу, ғылым және мәдениет мекемелері. Егеменді республикамыз жыл сайын Жаңа музыка күндері, Жігер, Алтын алма фестивальдерінде, Азия дауысы халықаралық байқауында шығармашылық дарынды жастарды, дәстүрлі музыканың халықаралық фестивалінде халық күйшілерін жинайды. Күннен-күнге, жылдан-жылға бұрынғыдай әуен шырқалып, түрлі дәуірлер мен ұрпақтарды біріктіреді, өткенді, бүгінді және болашақты байланыстырады.
АБАЙ Құнанбаев (1845-1904) - ақын, ағартушы, қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, қазақ әдеби тілінің негізін салушы, философ, композитор, аудармашы, саясаткер. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, әлеуметтік, адамгершілік мәселелерін алға тартты. Оның үлкен философиялық мағынаға, азаматтық жаңғыруға толы өлеңдері езгі мен надандыққа қарсы күреске шақырды. Абай жаңашыл ақын ретінде қазақ әдебиетінде поэма жанрының орнығуына үлес қосты. Өлеңдердің сюжеттерін (Масғұд, Ескендір) Абай Шығыс классикалық әдебиетінің ерекше қайта ойластырылған мотивтеріне салған. Абайдың көркем әдебиеттің дамуына қосқан сүбелі үлесі - көптеген тарихи-педагогикалық, құқықтық мәселелерді қозғаған, Абайдың қоғамдық-саяси көзқарастарын білдірген Тәрбиелі сөздер немесе Сөз кітабы. Олардың айрықша ерекшелігі - ену, интонацияға сенімділік, тілдің бейнелілігі. Ақынның адамның азаматтық борышы, өмірдің мәні туралы сырлы ойлары жас ұрпаққа арналған.
Қазақтың ұлттық өнер тарихында Абайдың музыкалық мұрасы ерекше орын алады. Абайдың музыкалық дарыны терең халықтық негізде нәрлендіріп, ақынның көңіл-күйін, оның рухани көңіл-күйін білдіретін әуезді лирикалық әндерде көрініс тапты. Абайдың Көзімнің қарасы, Нот іздейсің көңілім, Айтым сәлем, Қаламқас, Татьянаның хаты тағы басқа әндері халық әндеріне жаңа әуезді ырғақтарды, ана тілінің көркемдік-өрнек құралдарын пайдаланудың жаңа принциптерін енгізді. Абай өзінің әншілік өнерімен халық музыкасының ырғақ-интонациялық құрылымын байыта отырып, жаңашылдық танытты. Композиторлар М.Төлебаев, С.Мұхамеджанов, Ғ.Жұбанова, М.Қойшыбаев, Н.Тілендиев, Н.Меңдіғалиев Абай өлеңдеріне ән мен романын жазды.
ӘБІЛТАЕВ ШӘМІЛ - домбырашы, күйші-композитор. 1948 жылы Атырау облысында дүниеге келген. Алматы мемлекеттік университетін бітірген
атындағы консерватория Құрманғазы (домбыра класы Қ. Жантілеуов пен Қ. Мұхитов). 1994 жылдан - Құрманғазы халықаралық қорының президенті. Әбілтаев төрт жасынан домбыра тарта бастаған. Алғашқы ұстаз - әке. Әбілтаевқа домбырашы ретінде атақты күйшілер - Көшелі, Кәмеш, Серкебай үлкен әсер еткен. Құрманғазының, Динаның, Абылдың, Мәменнің күйлерін тамаша орындаушы. Соңғы жылдары ол композитор ретінде де танымал. Ол барша қазақстандықтар сүйіп оқитын әндер мен күйлердің авторы. Әсіресе, Заман-ай, Домалақ ана, Шақшақ Жәнібек күйлері, сондай-ақ толғау әндері: Күй ата, Ордабасы, Аңсау, Өрікгүл.
АҚАН-СЕРІ Ақжігіт Қорамсұлы (1843-1913) - ақын, сазгер. Ол сазгер де, ақын да, виртуоздық орындаушы ретінде де қатар жүріп, жанды лирикалық әндерімен шындықты асқақтатты. Ол Сырымбет, Мақпал, Қарамар, Ақкөйлек, Ақтоқты, Перизат, Хай көк және т.б лирикалық әндерді көп жазды.Сонымен қатар оның жырларында сұңқар суреті бейнеленген. шын жүректен, түрлі-түсті, алыс кезіп жүргендер, ат шаптырушы бейнесі. Оның кейде күлкілі, көңілді, айлалы, кейде мұңды, жұмсақ, жанды, жылы үндері бар әндері бүкіл Қазақстанға тарап, сүйікті және танымал болды. Қазақ әдебиетінде ақын, сазгер, әнші образы роман, драма, поэма, көптеген поэмалардың тууына негіз болды. Ақан-сераның өмірі мен шығармашылығы С.Мұхамеджановтың Ақан-сері - Ақтоқты операсына арналған.
СЕЙДОЛЛА БАЙТЕРЕКОВ (1945-1998) - композитор. Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері. атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген. Құрманғазы ұстаздық қызметін осында жалғастырды. Содан кейін С.Бәйтереков Қазақконцерт гастрольдік-концерттік бірлестігінің көркемдік жетекшісі және дирижері болып жұмыс істеп, жас орындаушылардың шығармашылық әлеуетін дамытуға көп көңіл бөлді. 1990 жылдан соңғы күндеріне дейін Саз мемлекеттік дыбыс жазу студиясының директоры болды. С.Бәйтереков - фильмдер мен драмалық спектакльдерге музыканың авторы. Оның симфониялық және хорлық шығармалары Қазақстан композиторларының үздік шығармаларының қатарына жатады. Оның ән жазуы нәзік лиризмімен, әуезділігімен ерекшеленеді. Әлия, Күнге табыну, Дос туралы жыр, Түркістан әндері Қазақстанның да, шет елдегі де қалың тыңдарманның сүйіп тыңдайтын әндерінің бірі.
БЕКЕЖАНОВ НАРТАЙ (1890-1954) - ақын, сазгер. Қызылорда облысы, Чийлі ауданында дүниеге келген. Ол 10 жасында ән айта бастады. Нартай шығармасында қоғамдағы теңсіздік, байлардың, молдалардың екіжүзділігі мәселелері көрсетілген (Саран бәйге, Мырзалық емес). Ақын жырлары кедей-кепшіктерді адам құқығы үшін күресуге шақырып, барымта мен арамдықты айыптады. Нартай ақындар Нұрлыбек Баймұратов, Қазанғап Байболовтармен айтысқа қатысқан. Нартайдың Толқын, Нартай сазы, Өсиет терме әндері халық арасында кең тараған, сүйіспеншілікке толы. Оның өмірі мен шығармашылығы М.Рүстемовтың Нартай деректі повесінде баяндалады.
БІРЖАН-САЛ Біржан Қожағұлұлы (1834-1897) - композитор, ақын. Керемет вокалдық шеберлігі бар, домбырада шебер ойнаған Біржан жастайынан үлкен атаққа ие болды. Біржан шығармашылығындағы басты орынды махаббат тақырыбы алады. Оған арнаған әндер: Айтбай, Ғашығым, Ғашық жыр, Жамбас Сыпар және басқалары биік сезімге, сезімге, шынайылық пен шынайы лирикаға толы. Біржан шығармасы шығу тегі мен мәні жағынан терең халықтық, ол форма жаңалығымен, тақырыптық алуандығымен ерекшеленді. Біржан әндері ұлттық ән өнерін биікке көтеріп, ән мен айтыстың орындалуына алуан түрлілік, өзіндік көркемдік мәнер әкелді. Біржанның өмірі мен шығармашылығы қазақтың үздік операларының бірі Біржан мен Сараның негізін қалады. Онда оның әндері кеңінен қолданылады. Аңыздар тарауында Біржанның атақты Жанбота әнінің шығу тарихы баяндалады.
ДӘУЛЕТКЕРЕЙ Шығайұлы (1820-1887) - композитор, күйші. Дәулеткерей адамның рухани дамуының жақтаушысы болды, оның ұстанымы мен сенімін үнемі қорғап отырды. Көп саяхаттап, өнер өкілдерімен, дін қайраткерлерімен кездесті, қарапайым халықтың тұрмыс-тіршілігін, тұрмысын зерттеді. Композитор өміріндегі маңызды оқиғалардың бірі - ұлы Құрманғазымен кездесуі. Дәулеткерей шығармашылығына Құрманғазыдан бөлек Соқыр Есжан, Байжұма, Мүсірәлі сынды күйшілер ерекше әсер еткен. Астында осындай ұлы тұлғалардың ықпалы оның азаматтық көзқарасын, шығармашылық дамуын қалыптастырды. Дәулеткерей шығармаларында прогрессивті әлеуметтік көзқарастар, өмір философиясы, заман лирикасы, халық тарихы көрсетіледі. Дәулеткерей - Ақбала қыз, Ат қалған, Байжұма, Жігер, Құдаша және тағы басқа күйлері қазақ музыка мәдениетінің қазынасына енді.
ДҮЙСЕКЕЕВ КЕНЕС - композитор. 1946 жылы Қызылорда облысында дүниеге келген. атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген. Құрманғазы композиция сыныбында проф. Бычкова А.В. Дүйсекеевтің музыкасында қазақтың халық дәстүрі қазіргі музыка тілінің сан алуан құралдарымен ерекше үйлеседі. Композитордың қолжазбасының ерекше белгілеріне эмоционалды ашықтық пен интонацияның жеңілдігі жатады. Шығармашылығының бұл ерекшеліктері келесі шығармалардан көрінді: камералық оркестрге арналған Жайлау таңы, Көшпенді, акапелла хорында О, туған жер!. Бірақ Дүйсекеев ән жанрында өз стилін табуға басты мән береді. Оның әндері жастардың да, аға буынның да сүйіспеншілігіне ие және танымал. Сәлем саған, туған ел әні эстрада жұлдыздары Р.Рымбаева мен Н.Есқалиеваның репертуарына мықтап енді.
ЕСТАЙ Беркімбаев (1874-1946) - ақын, композитор, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген өнер қайраткері. Естай ән-поэтикалық ортада өсті: анасы Күлипа мен Байтұлы ағамыз елге танымал әнші болған. Солардан Естай жыр, дастан, толғау айту тәсілін қабылдаған. Ол 16 жасында халық әндерін дарынды орындаушы ретінде танылды. Естай халық музыка өнерінің дәстүрін жалғастырды. Жай қоңыр, Наз қоңыр, Майда қоңыр, Сандуғаш, Еркем, Гүлнар т.б әндері көркемдік кемелдігімен, әуезділігімен ерекшеленсе, Хорлан әні Естайға кеңінен танымал болды. Бұл әннің әуені М.Төлебаевтың Біржан мен Сара, Е.Г.Брусиловскийдің Ер Тарғын операларында, С.Шабельский мен Л.Шаргородскийдің оркестрмен қобызға арналған концерттерінде қолданылған. М.Әлімбаевтың Естай - Хорлан поэмасы Естайға арналған. Аңыздар тарауында Естейдің Хорлан есімді қызға деген сүйіспеншілігінің драмалық оқиғасы баяндалады.
ЖАЯУ МҰСА Мұса Байжанұлы (1835-1929) - сазгер, ақын, ақын. Мұса бала кезінде ән айтып, домбыра, қобыз, сырнай, сонымен қатар далаға арналған экзотикалық аспап - скрипкада ойнаған. Жаяу Мұса шығармашылығы халық өнерінің дәстүрімен тығыз байланыста дамыды. Жаяу Мұсаның көптеген жырлары автордың озық азаматтық ұстанымымен ерекшеленеді: Ос, Хаулау, Толғау, Сүйіндік; композитор шығармашылығында лирикалық әндер бар: Шолпан, Сәлем қыздар, Гаухар қыз; туған жердің табиғатын дәріптейтін Баян ауыл, Ұлытау, Қаршыға, Көгершін әндері бар. Жаяу Мұса - Қыз күй, Күй Қозбалы, Қамшылау күйлерінің де авторы. Ол да бізге мол әдеби мұра қалдырды. Әйгілі Олжабай батыр лирикалық поэмасымен қатар көптеген жырлар жазды. Мұсаның көптеген қанатты сөздері халық арасында әлі де бар. Жаяу Мұса образы Ж.Ақышевтың аттас романында жаңғырған.
ЖҰМАНИЯЗОВ БАЗАРБАЙ - композитор, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, профессор. 1936 жылы Орал облысында дүниеге келген. А. атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген. Құрманғазы (проф. Е.Г. Брусиловскийдің сыныбы). Туған жерге деген сүйіспеншілік - Б.Жұманиязов шығармашылығының негізгі тақырыбы. Бұл кантаталар: Жер, Достық, Отан туралы кантата, Шексіз Отаным. Б.Жұманиязов сонымен қатар Махамбет операсын, Халқым әні вокалды-симфониялық поэмасын, Дала симфониялық картинасын, Шаттық симфониялық күйін; симфониялық оркестрге, балеттерге және көптеген әндер мен романстарға арналған сюита; Ш.Хұсайыновтың пьесасы бойынша Сырымбет саласында, Б.Майлиннің пьесасы бойынша Шұға және т.б. драмалық спектакльдерге музыка; Мұхтар аға, Достықтан рухтанған, Мұсылман және т.б деректі және телефильмдерге Б.Жұманиязовты Қазақстанның ең көрнекті композиторларының бірі деп атауға болады.
ЖҰБАНОВ АХМЕТ (1906-1968) - композитор, дирижер, музыкатанушы, этнограф, Қазақ КСР халық әртісі, өнертану ғылымының докторы, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. 1932 жылы Ленинград консерваториясының тарих-теориялық факультетін бітірген. 1932-1933 жж. - Өнертану академиясының аспиранты. 1934 жылы қазақ халық аспаптар оркестрін (қазіргі Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі) ұйымдастырды. Жұбанов Алматы мемлекеттік консерваториясын басқарды, оның алдына І. Джамбула. атындағы Әдебиет және өнер институтына кейіннен түскен өнертану секторын ұйымдастырып, республика Ғылым академиясының негізін салушылардың бірі болды. М.О.Әуезова. Жұбановтың Қазақстанның музыка мәдениетінің қалыптасу тарихындағы ұйымдастырушылық, шығармашылық, ғылыми-педагогикалық, қоғамдық қызметі тұтас бір дәуірді құрады. Ол кәсіби музыкалық білімнің, музыкалық шығармашылықтың, музыка ғылымының алдыңғы қатарында болды. Академик-композитор Жұбановтың есімі қазақ мәдениеті құрылысының іргетасын қалаған көрнекті қайраткерлердің есімдерімен қатар тұр. Л.Хамидимен бірге Абай және Төлеген Тоқтаров опералары, симфониялық шығармалары: Құрманғазыны еске алу марш, Жез киік, қазақ би сюитасы, Саранжап, Көроғлы фортепианолық шығармалары, хорлар, әндер, романстар. , театр мен киноға арналған музыка, ғылыми-зерттеу жұмыстары: 19 ғасыр мен 20 ғасыр басындағы қазақ халық композиторларының өмірі мен шығармашылығы, Ғасырлар сазы, Ғасырлар бұлбұлдары, Мұқан Төлебаев, Құрманғазы, этнографиялық зерттеулер. Қазақтың халық әндері мен күйлері, Құрманғазы мен Дәулеткерей күйлерінің жазбалары және А.Жұбановтың басқа да көптеген шығармалары қазақ музыка мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосты.
ҚҰРМАНҒАЗЫ Сағырбаев (1818-1889) - күйші-композитор, қазақ аспаптық музыкасының классигі. Құрманғазы Қазақстанның музыка мәдениетінде ерекше орын алады. Қазақ жерінің лүпілі мен тынысын естігің келсе, шексіз даланың еркін желінің нені жырлайтынын білгің келсе, ұшқан аттардың жылдам жүгіруінің қуанышын сезінгің келсе, оның не екенін түсінгің келсе. Қазақ халқының күші - Құрманғазының күйлерін тыңдау. Оның Сары-арқа, Балбырауын, Серпер, Адай күйлері қазақ арасындағы Отан бейнесімен байланысты. Халық арасынан шыққан Құрманғазы өмір бойы қазақ байларының заңсыздығына қарсы күресті, қарапайым халықтың құқығын қорғады. Билікті қудалау, әділетсіз айыптау, түрме - күйшіні ештеңе сындыра алмады. Айналада болып жатқан оқиғаларға өткір үн қата отырып, Құрманғазы қазақ халқының өмірінің кең панорамасын жан-жақты жаңғыртты. Сары-арқа, Алатау, Бұлбұлдың қорғаны күйлері туған жердің сұлулығын асқақтатса, Кішкентай, Төремұрат, Адай күйлері батыр-батырлардың құдіретті бейнелерін, Қайран шешем, Қызыл қайын, Ксен ашқан күйшінің өміріндегі нақты оқиғаларды бейнелейді. Құрманғазының күйлерінің басым көпшілігі динамикалық сипатымен, шапшаң ырғағымен, кең көлемді формаларымен, бүкіл домбыраның диапазонын қамтитынымен ерекшеленеді. Күй өнері Батыс Қазақстан домбыра мектебінің даму шыңын көрсетеді, өйткені Құрманғазы өз шығармасында осы өлке мәдениетінде басым орын алған батырлар тақырыбын тамаша бейнелеген. Халық Құрманғазының шығармашылығын мұқият сақтаған, қазір 60-тан астам күйлері белгілі. Ұлы данышпанның рухына тағзым ретінде Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі, Алматы мемлекеттік консерваториясы, балалар музыка мектептері, жас орындаушылар байқаулары оның есімімен аталады. Аңыздар тарауында Құрманғазының Сарыарқа атты дәуірлік шығармасының жасалу тарихы баяндалады.
ҚОРҚЫТ - IX ғасырда Сыр даласында өмір сүрген тарихи тұлға, ақын, сазгер. Қобызды жасаушы, ертегіші, ақындардың, күйшілердің, думандардың қамқоршысы. Аңыздарға қарағанда, Қорқыт түйе сойып қобыз жасаған. Қорқыт кітабы (Қорқыт атамның кітабы) - түркі халықтарының жазба эпикалық ескерткіші. Әр аңыздың өз сюжеті бар және олардың әрқайсысында басты кейіпкер Қорқыт ата - данышпан, ру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz