Үржар топонимінің қалыптасу тарихы – лингво-мәдени аспектіде

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

МРҒТЗ 16. 01. 09

М. Е. Мамышева, Ш. Б. Сейітова

Alikhan Bokeikhan University, Қазақстан, Семей қ.

(E-mail: moldir_@mail. ru, seitovashinar@mail. ru)

«Үржар» топонимінің қалыптасу тарихы - лингво-мәдени аспектіде

Мақалада Шығыс Қазақстан өңірінде елді мекен атауы болып табылатын «Үржар» топонимінің қалыптасу тарихына мәдени-тілдік тұрғыдан шолу жасалды. Зерттеу жұмысында атаудың шығу тарихын сипаттайтын халықтық аңыз-әңгімелер топтастырылып, олардың қалыптасу барысына сыни көзқарас білдірілді. Атауға байланысты тілші ғалымдар тарапынан жасалған тілдік этимологиялық ғылыми тұжырымдар да жинақталып, өзара салыстырылып зерделенді. Олардың арасындағы ортақ белгілер мен айырмашылықтар өзара зерттеліп, сараланды. Топонимнің қалыптасуындағы негізгі белгі - жердің физикалық-географиялық сипаты, ерекше көрінісі болып табылады. Осы мақсатта Үржар» атауының құрамындағы компоненттерге жеке-жеке тілдік сипаттама беру арқылы және компоненттердің тілдік қабаттағы алатын орнына байланысты топонимнің қалыптасу кезеңін анықтауға әрекет жасалды. Яғни компоненттердің түркілік негізін анықтау мақсатында түркология саласындағы әр түрлі сөздіктерде кездесетін ортақ түбірлер анықталып, оларға салыстырмалы-тарихи, синхрониялық, талдаулар жүргізілді. Талдаулардан негізді ойлар қалыптасты. Зерттеу нәтижесіндеқол жеткізілген негізді ғылыми тұжырымдар топонимика саласының ғалымдары назарына ұсынылады.

Тірек сөздер: топоним, Үржар, түркі тілі, ортақ түбір, түркілік негіз, тіл тарихы

Кіріспе . Қазақ ономастикасының құрамдас бөлігі -топонимдер халқымыздың ғасырлар бойы жүріп өткен жолының небір құндылықтарын бойына сіңірген тілдік жәдігерлер. Себебі күнделікті өмірде мыңдаған топонимдер тілдік қолданыс барысында қарым-қатынасқа түсіп, әрбір адамның өмірінде белгілі дәрежеде қызмет атқарады.

Қазақ халқы ежелден көшпелі мал шаруашылығына бейімделіп, мал тұяғына ере отырып, жер жағдайын малдың ыңғайына қарай таңдай отырып, сол жердің ерекшелігін баса көрсететін ат қоюы - жер-су атауларын тіл тарихын зерделеуде ерекше маңызды фактор ретінде айқындайды. Әрбір атауда түркілік негіз, ұлттық болмыс, дүниетаным, салт дәстүрдің кумулятивтік жинақталуы нәтижесінде қоныс, жұрт, жайлау, күзеу, қыстау атауларының ерекше дәлдікпен берілуі -тарихи топонимдерді ұлттық бірегейлікті қалыптастырудың құнды тәсілі ретінде көрсетеді.

Туған өлкенің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзен-көлі өткен тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының қалыптасу тарихы туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әр атаудың қалыптасуына негіз болған тарихи оқиғалар, дара тұлғалар, мыңдаған жылдардың тілдік өрісі бар. Бұның бәрін кейінгі ұрпақ біліп өсуі абзал. Сол себепті де өңірдің тарихынан сыр шертетін «Үржар» атауының шығу тарихын көне түркі дәуірінен бүгінгі таңға дейінгі қалыптасу және даму барысын мақаламызда зерттеу нысанасына алып, зерделеуді жөн көрдік.

Зерттеу әдістері: этнолингвистикалық, сипаттама және концептілік талдау әдістері пайдаланылды.

Талқылау. Шығыс Қазақстан өңіріндегі Тарбағатай тау жотасының оңтүстік баурайында орын алған өзен, елді мекен, үлкен бір аудан «Үржар» деп аталады. Бүгінде бұл атаудың шығу тарихы мен этимологиясы жайлы сан алуан пікірлер мен тұжырымдар айтылып жүр. Алайда кез келген топонимдік атаудың қалыптасуы жайлы сөз етпес бұрын, сол жердің тарихына, табиғатының сипатына, өңірде орын алған тарихи оқиғаларға назар аударған жөн. Тарбағатай тауының оңтүстік-батысынан биік жардан бастау алып, ағыс жолында түрлі бұлақ суларымен, сағалар, өзектермен толыға ағып, Алакөлге құятын Үржар өзені елді мекен атауының қалыптасуына негіз болуы әбден мүмкін. Ал Таскескен - Бақты тас жолы аймағынан табылған «Үржар ханшайымы» атты археологиялық олжа өңір тарихын б. з. ІІІ-ІV ғасырларына дейін көтеріп, аталмыш атаудың қалыптасу кезеңі де өте әріде болуы ықтималдығын аңғартады. Сондай-ақ, «Үржар» атауының құрамындағы компоненттерге этимологиялық талдау жасау арқылы да топонимнің қалыптасу мерзіміне болжам келтіруге болады. Халық арасында «Үржар» атауының қалыптасуы туралы тараған сан түрлі аңыз-әңгімелердің бірінде Тарбағатайдың оңтүстік-батыс бөлігі терең сайлар мен ойлы-қырлы төбешіктер барымташылықты кәсіп ететін ұрылар үшін ұрланған малды жасыруға өте қолайлы жер болғандықтан, сол өңір «Ұры жар» аталған делінеді. Енді бірінде, таудан аққан өзенді бойлай жайылған мал ойлы-қырлы сайларға кіріп кетсе, табуға қиындық туындағандықтан, малды көзден таса қылатын «жардың өзі ұры», «ұры жар» аталып, кейін «ұржар» атауының қалыптасуына негіз болған делінеді.

Сондай-ақ, бір топ жергілікті өлкетанушылар мен өңір тұрғындары атаудың «ұры жар» тіркесіне еш қатысы жоқ екенін алға тартып, өңір атауын басқа бір аңызбен байланыстырады. Атап айтқанда, ертеде өңірде «үріп ауызға саларлықтай жар» болуға лайық қалмақтың өте сұлу қызы өмір сүріпті. Сұлу қыз қазақ батырына жар болыпты. Содан келіп «Үржар» атауы қалыптасты деген аңыз да жоқ емес. Топоним қалыптастыруға негіз болған аңыздардың орындалу түрлерін талдаған еңбегінде академик С. Қасқабасов: «Топонимдік аңыздың екінші түріне жер-су, мекен атын нақты бір тарихи фактіге қатысы жоқ, бірақ жалпы шындыққа саятын оқиға арқылы баяндайтын, сондай-ақ белгілі бір жер-судың пайда болуын ешбір мифтік ұғымға байланыстырмай бірақ қиялға негізделе әңгімелейтін шығармалар жатады. Бұл аңыздардың мазмұны көбіне қайғылы болады, әңгіме кенеттен аяқталып, оқиға күрт үзіледі, ал кейіпкерлер бақытсыз жағдайға душар болады» [1; 150] - деген тұжырым жасайды. Бұл ғылыми тұжырымға сүйенетін болсақ, «Үржар» атауының қалыптасуын сипаттайтын жоғарыдағы аңыздардың негізсіз екенін аңғарамыз. Түркітанушы мамандардың пікірі бойынша бір тұрақты тіркестің қалыптасуы үшін шамамен, ең аз дегенде жүз жыл уақыт қажет. Олай болса, аңыз-әңгімелер негізінде қалыптасқан атаулардың қалыптасуы үшін алдымен аңыз-әңгіме тарихқа айналуы қажет. Содан кейін, «аңыз-әңгіме орын алған жер» деген қолданыс халық арасында ауыздан ауызға тарап, халық арасына әбден сіңісуі керек. Бұның өзіне шамамен жарты ғасыр уақыт қажет болады. Сондықтан да, «Үржар» атауының қалыптасу кезеңін қалмақ кезеңінен де әрірек кезеңде қалыптасқанына еш күмән келтірмейміз.

«Үржар» атауының қалыптасу тарихын саяхатшылардың өмірдерек кітаптары мен күнделік жазбаларына сүйене отырып болжам жасайтын ізденушілердің пікіріне сүйенсек, зерттеуші Серікбосын Сайдығалиұлы «Алаш айнасы» газетінің 2015 жылғы 3 қаңтар айындағы санында жариялаған мақаласында ойраттардың рухани және саяси көсемі Зая Пандитаның өлімінен кейін ізін жалғастырушы, дарынды шәкірті - Раднабхадра ойрат жазуымен жазып қалдырған «Айдың жарығы (Лунный свет) » (1638-1691) еңбегіне сүйене отырып, «Үржар» атауының қалыптасуына өзінше тұжырым жасайды: «1648 жылдары Тарбағатай тауын мекендеп, көшіп-қонып жүрген қалмақтар арасына келіп, рухани азық беруші Зая Пандитаның өмірдерегін жазушы Раднабхадраның еңбегінің орысша аудармасының 61 бетінде:«Осень года быка (1649) [Зая-пандита] провел в [урочище] Улухун между[рек] Ур и Яр. Зимовал же в Хара-Бута ниже по течению от сумэ на [реке] Бора-Тала» - делінген. Үржар өзені басталар тұсы оң саласын Кішкенетау өзенімен, сол саласын Қосақ өзендерімен бастаса, ортасынан Талдыбұлақ бұлағы құйылып, Үржар елді-мекенінің маңында бірігеді. Кішкенетау өзені басын Ақберді биігінің сайларынан алып, етекке қарай құлдилай ақса, Қосақ өзені таудың тік шатқалдарын жара отырып, жазықа шығар алдында терең сайдың түбімен сырғып ағып, бір-бірінен ерекшеленеді. Байқампаз адамға жоғарыдағы қалмақ жазбасындағы «Ур» және «Яр» сөзінің мағынасы өзіміздің Өр мен Жардан аққан өзендер екендігін аңғарудың еш қиындығы жоқ. Қосыла келе «Өр жар» суларын құрайтындығы сезіліп-ақ тұр» [2] . Зерттеушінің пікірі бойыншаатау о баста «Өржар», кейін дыбыстық ассимиляцияға ұшырап, «Үржар» болып ауысқан. Бұл пікірді ізденуші С. Әбдірахманов та қостайды. Егемен Қазақстан газетінің 2018 жылы 31 қазандағы № 208(29439) санында жарық көрген мақаласында зерттеуші С. Әбдірахманов: «Шығыс Қазақстан облысының оңтүстігі мен Алматы облысының солтүстігінде Үржар өзені ағып жатыр. Атбас тауының солтүстікшығысынан басталып Алакөлге солтүстігінен құяды. Үржар өзені аттас Шығыс Қазақстан облысында тау, аудан және ауыл бар. Ал осы атауды қалай түсінуге болады? Орысша мағынасы «үр» - «дуть», «жар» - «обрыв». Бұл өзеннің дұрыс ғылыми аты Өржар (Орьжар) болу керек. Өйткені ұзындығы небәрі 206 шақырым, теңіз деңгейінен 2267 м биіктіктен басталып 343 м биіктікте Алакөлге құяды, яғни өзеннің құламасы (деңгей айырмасы) - 1924 м. Бір шақырым ұзындығының құламасы 9, 3 м (1924:206=9, 3) . Ал жазықта ағатын Нұра өзенінің ұзындығы 978 шақырым, 1283 м биіктіктен басталып, теңіз деңгейінен 304м биіктікте жатқан Теңіз көліне құяды. Нұраның құламасы 4, 2 м (1285 304=979), яғни 1 шақырымдағы еңістігі небәрі 1 м ғана» деп өзеннің өрден ағатынын салыстыру арқылы дәлелдей келе, «Үржар» атауының «Өржар» екенін алға тартады [3] . «Үржар» атауының «Өржардан» қалыптасқандығын алға қоятын зерттеушілер тұжырымдарын өңірдің табиғат ерекшелігіне, биіктен, өрден құлдилап ағатын өзеннің сипатына байланысты негіздесе керек.

Сондай-ақ, «Үржар» атауына тіл ғылымында жер-су атауларын топоним құрамындағы компоненттерінің тілдік ерекшеліктеріне, яғни сөздердің қолданылу кезеңі, дыбыстық өзгеріске ұшырау кезеңі, мағыналарының кеңеюі мен тарылуы аясына сипаттама жасау арқылы ғылыми тұжырым жасаған тілші ғалымдардың да пікірлері негізсіз емес. Мәселен, кейбір зерттеушілер « . . . Ұржар атауы екі компоненттен жасалған . . . Мұндағы ор > үр сөзі «терең», ал жар сөзі - «өзен» дегенді білдіреді. Сонымен бұл атау «терең өзен» деген мағынадан жасалған» [4; 57] деген пікірді ұстанады. Алайда зерттеуші Ә. Нұрмағамбетұлы: «Автор жер атауын «Үржар» емес, «Ұржар» деп алады. Басқа көптеген деректерде -«Үржар» . . . Зерттеушінің бұл пікіріні қолдай алмаймыз. Ең алдымен . . . біріккен сөздің алғашқысы «үр» -дің тұңғыш мағынасын іздестіру қажет» [4; 57] деп жоғарыдағы тұжырымға қарсы пікір білдіре отырып, өз тұжырымдамасын ұсынады. О баста, «үр» сөзінің көне түркідегі мағынасы «бұрын, ұзақ» деген мағынасына «жар» сөзін қосақтап, «бұрынғы жар» тіркесін алады. Алайда, пікірінің жаңсақ екеніне көзі жеткен ізденуші «үр» сөзінің В. Радловтың сөздігінде орын алған «өр» - биіктік мағынасындағы сөздің дыбыстық баламасы екендігін ескере отырып, «Үржар» атауының жердің физикалық-географиялық ерекшелігіне орай «биік жар» деген мағына беретіндігін алға тартады [4; 57] .

Жалпы алғанда, зерттеушілер тарапынан «Үржар» атауын «Ұры жар» нұсқасында алып, этимологиялық талдау жасауы көп ретте оң нәтиже бермейтіндігін ономаст ғалым Т. Жанұзақов: «Жалқы есімдерді талдау барысында, олардың этимологиясын ашу, айқындауда жалған, халықтық этимологияға бой ұру жайы ұшырасады» [5; 9] деген пікірі арқылы нақтылай түседі. Сондай-ақ, Шығыс Қазақстан өңірінің топонимикасын тереңінен зерттеумен айналысып жүрген ономаст ғалым Б. Бияров та, «Жас алаш» газетіне берген сұхбатында: «Қазақша карта жасау жұмысы әлі күнге дейін жолға қойылған жоқ. Оның себебі картаны географтар жасайды, ал тілші, топонимист ғалымдар қатыстырылмайды. Соңғы бір қазақша жасалған картада Шанағаты - Шанақатты, Үржар - Ұрыжар нұсқаларында қате жазылған», деп атаудың «Ұрыжар» емес, «Үржар» екенін нақтылай келе: «Үржар көне түркі тіліндегі үр/үрің «ақ» сын есімінен жасалып тұр, яғни Үржар/Ақжар деген атау» [6] деп, «Үржар» атауының қалыптасуына байланысты тың тұжырымын ұсынады.

Қалай болғанда да, «Үржар» атауының өте ерте заманда қалыптасқан атау екені күмән тудырмайды. Топоним құрамындағы компоненттер - бұның айқын дәлелі. «Үржар» елді мекен атауының бір өзен атауы негізінде қалыптасқанын ескерсек, орхон-енисей жазба ескертіштерінде «jar - йар»[7; 238], «jar ügüz - йар угуз» [8; 258] - «Жар», «Жар өзені» деген гиронимді және географиялық терминді кездестіре аламыз. Көне түркі заманында «жар» сөзінің жер-су аты ретінде қолданыс табуы «Үржар» атауының көне түркілік қабатқа жататын топоним екендігіне дәлелімізді арттыра түседі. Орта ғасырдағы Махмұд Қашқари сөздігінде «йар» сөзіне «судың төмен қарай ағысы салдарынан пайда болған ойық, жыра»[9; 1068] деген сипаттама берілсе, Әбу Хайанның еңбегінде «йар - тік жартас» [9; 1068] деген түсініктеме беріледі. Сондай-ақ, тарихшы Х. Құрбанғали «Тауарих хамса» еңбегінде «Мамыр су бітімінен» кейінқытайлардың қазіргі Үржар аймағында «Тамды» дейтін жерге "Биар" атты қорған салғандарын баяндай келе, «Биар» атауының «бида йар», «бид»-қытай тілінен аударғанда «ақ», «йар»-түркі тілінен аударғанда «жар» деген мағына беретінін жазады. Зерттеушінің айтпағы, атау жардың түсіне қарай қойылғандығы, демек түсі ақ, бозамық жардың жанына алынған қорған«Биар/ақжар» деген атау алған. Бұнымен бірге, тарихшы ол кезеңдегі өңірде биік жарлардың көп болғандығын және «жар» географиялық терминінің қатысуымен жасалған Ақжар, Пұшық жар, Кіші жар, Ұры жар, Қысық жар, Ирек жар т. б. жер аттары жайлы сөз қозғайды [13; 109, 131] . Бұдан аңғаратынымыз, аймақта көнеден бері ірілі-ұсқаты жарлар көптеп орын алған. «Жар» сөзінің мағынасы көне түркі, орта ғасыр және бүгінгі таңда да географиялық термин, топонимдік атау ретінде танылады. Олай болса, белгілі бір жер-су атын қалыптастыруда географиялық терминнің бір компонент ретінде қатысуы топонимика саласында қалыпты құбылыс. «Жар» сөзі зат есім мағынасындағы сөз болғандықтан, оның алдыңғы компоненті сын есім мағынасындағы сөз болуы әбден орынды.

Ал «Үржар» топонимінің құрамындағы алғашқы компонент зерттеушілер тарапынан «үр», «ұр» және «өр» нұсқаларында топшыланып жүр. «Үржар» атауын «үр»-ден өрбітетін зерттеушілер «үр» сөзін терең, бұрын, ұзақ, биік, ақ сын есімдерімен сипаттайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, белгілі бір жердің табиғат ерекшелігін сипаттау арқылы жер-су атын қалыптастыруға болады. Жалпы Тарбағатай баурайы, Үржар ауданы ерекше сұлу, көркем табиғатқа ие. «Үржар» атауы осы ғажайып табиғатты суреттеп сипаттау нәтижесінде қалыптасқандығын алға тартатын зерттеушілердің пікірі орынды деп санаймыз. «Древнетюркский словарь»[7; 626], Қыпшақ тілінің сөздігі[10; 298], Фон А. Габайин[11; 306] еңбектерінде«ür» сөзінің бұрынғы, ұзақ, үру, үрлеу деген мағыналары сипатталады. Алайда бұл сөздерді атаудың екінші компоненті «жар» сөзімен мағыналық байланысқа түсіру арқылы тұшымды этимологиялық тұжырым жасау мүмкін емес. Себебі, ұзақ жар, бұрынғы жар, үретін жар тәрізді ұғымның болуы еш орынсыз. Сондай-ақ «Үржар» атауының қалыптасуын «үрі» - сұлу, көркем сөзімен байланыстырып, елді мекенді «Үріжар (сұлу жармағынасында) » атауды ұсынған зерттеушілер де кездеседі[14; 8] .

Ал «үр» -дің «ақ» деген мағынасына келетін болсақ, көне түркі жазуларында «ақ» түсіürüñ>örüñ>yörüñ сипатында кездескенімен, бүгінгі түркі тілдерінде түс атауын беретін мағынада қолданыста жоқ. Алайда, тілімізде түс сипаттауда қолданылатын бидай өңді, өңі жаман емес, көйлектің өңі деген мысалдарда қолданылатын «өң» сөзі көне түркі тілінде актив қолданыста болған ürüñ>örüñ >yörüñ - üñ>öñ сөзінің тіліміздегі жалғыз көрінісі болып табылады. Тарихи тұрғыдан алғанда Көк түркмемлекеті дәуірінде ürüñ түрінде қолданылған«ақ» мағынасындағы бұл сөз, Ұйғырлар дәуірінде ürüñ>ürüg>yürüñ тұлғасында, Қарахан мемлекеті дәуіріндеörüng>ürüñ формасында қолданыс тапты[12; 561] . «Ақ» мағынасындағы ürüñ>ürüg>yürüñ формаларының дыбыстық түрлену ерекшелігін ескере отырып, «Үржар» атауының құрамындағы алғашқы компонентжоғарыда аталған ürüñ>ürüg>yürüñ тұласынан келіп, ürüñ+jar > ürüg+jar > ürü +jar >ür + jar формасына келуі ықтимал. Бұл орайда зерттеуші Б. Бияровтың пікірін орынды деп есептейміз. Яғни «Үржар» атауының құрамындағы компоненттердің актив кезеңдерін ескере отырып, жердің физикалық-географиялық ерекшелігіне орай көне түркі, не орта ғасырларда қалыптасқан атау деген тұжырым жасауға болады. Сонымен қатар көне түркі ескерткіштерінде «Ürüñ Beg» деген тіркес орын алады. Рамстед бұл тіркестің «ақсүйек мырза» мағынасындағы белгілі бір жер, тау, өзен-су атауын беретіндігін айтса, Томсен тіркестің «Kara buluk» деген атаумен қатар келгендіктен, бұл атаулардың міндетті түрде тау, төбе аттары екендігін алға тартады. Диуани лұғат-ит түріктеде «Ürüñ Beg» - «ақ мырза» мағынасындағы жер атауы екендігі көрсетіледі. Бұдан«Ürüñ» - ақ мағынасын беретін көне түркілік атау құрамындағы сөз «Үржар» - Ақжар атауының қалыптасуына негіз болуы әбден мүмкін [15; 156] .

«Үржар» топонимін «өр» сөзінен өрбітен зерттеушілер ur>or>ör>örö[7; 370, 388, 614], [9; 666] - биік, биіктік, жоғары, өр, өре тұлғаларын негізге алады. Бұл тұжырымды ұстанатын ғалымдар «Үржар» атауын «Өржар» - биік жар мағынасында қолданады және де бүгінгі таңдағы «Үржар» қолданысын «Өржар» деп өзгертуді ұсынады.

Сондай-ақ, Фон А. Габайин [11; 102], «Древнетюркский словарь» [7; 554] еңбектерінде кездесетін «teriñ urı», «urı» - «обширная долина», «долина», яғни кең алқап, өріс мағынасындағы сипатта берілетін сөздер кездеседі. Егер urı+jar>ur+jar>ür+jar қолданысын ескерсек, «Ұржар/Үржар»«өрісті жар» немесе «жардың жиегіндегі өріс, алқап» деген мағына беретін қолданыстың қалыптасуы бір ықтимал. Уақыт өте келе, халық арасындағы «urı+jar/өрісті-жар» қолданысы жер атын қалыптастырған. Бүгінгі таңда Үржар ауданының орналасқан жері, табиғаты, Тарбағатай баурайына көз жүгіртсек, ойлы-қырлы, жыралы алқапты көзіміз шалады. Атаудың қалыптасу тарихына жоғарыдағы көне түркілік қолданыстың негіз болуын жоққа шығармаймыз.

Зерттеуге негіз болған тұжырымдарды саралай келе төмендегі нәтижелерге қол жеткізуге болады:

1. «Үржар» атауының қалыптасуы жайлы халық арасында кең тараған, тарихи тұрғыдан ғылыми негізі жоқ аңыздар мен оқиғаларға сүйене отырып, этимологиялық талдау жасау қателікке бой алдырады;

2. Атаудың қалыптасуын зерделеуде өңірдің табиғатын, физикалық-географилық сипатын, ерекшелігін міндетті түрде негізге алу қажет. ;

3. Топонимнің шығу тарихын саралау үшін алдымен, оның құрамындағы компоненттерді ажыратып, әрқайсысына жеке-жеке талдау жасау арқылы негізді тұжырымдар қалыптасады;

4. Атау құрамындағы «жар» сөзінің мағынасы көне түркі заманынан бері географиялық термин және топонимдік атау ретінде қоланылғаны «Үржар» атауының да тарихын көне түркі кезеңіне жетелейді;

5. «Үржар» атауының алғашқы компоненті «үр», «ұр» және «өр» сөздерімен сипатталып, әртүрлі этимологиялық тұжырымдармен беріліп келеді.

Қорытынды. Сонымен қорыта келе, «Үржар» топонимінің қалыптасу этимологиясы - өте күрделі, әлі де зерттеуді қажет ететін өзекті мәселелердің бірі. Тарапымыздан жасалған ізденістер келешек зерттеулерге бір негіз болады деген үміттеміз. Қолда бар тілдік деректерді саралай келе, «Үржар» атауының тарихы қазақ жеріндегі қалмақ кезеңінен әрі жатқандығына көз жеткіздік. Атаудың құрамындағы компоненттердің тарихи қолданысы топонимнің қалыптасу тарихын шамамен Көне түркі, Ұйғырлар дәуіріне дейін апарады. Өңір топонимдерінің шығу тарихы қаншалықты ескі болса, еліміздің тарихы да соншалықты көне болмақ.

Әдебиеттер:

1. Қасқабасов С. Елзерде. - Алматы: Жібек жолы, 2008. 504-б.

2. Сайдығалиұлы С. Үржардың баламасы Ұры жар ма? //Алаш айнасы газеті, 03. 01. 2015 ж. 5 б.

3. Әбдірахманов С. Үржар, емес Өржар! // Егемен Қазақстан газеті. - №208(29439), 31. 10. 2018 ж.

4. Нұрмағамбетұлы Ә. Жер-судың аты - тарихтың хаты. Алматы - Балауса баспасы, 1944 жыл, 64 б.

5. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры 3. - Алматы: ДайкПресс, 2007. - 524 б.

6. Бияров Б. Әр атауға тарихи мұра ретінде қарауымыз керек. // Жас алаш газеті . - 09. 04. 2020 ж. 4 б.

7. Древнетюркский словарь. ответсв. редакторы: Наделяев В. М., Насилов Д. М., Тенишев Э. Р., Щербак А. М., Ленинград: - изд. Наука, 1969. - 676 с.

8. Талат Текин. Орхон Түркчеси грамери. - Стамбул: - Санат йайын еви, 2003. - 272 б.

9. Тунджер Гуленсой. Тарихи түбірлер білімі сөздігі, Анкара: - ТДК йайынлары, 2011 ж, 2 том, 1204б.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

Ұқсас жұмыстар

Этнолингвистика және этимология

Түркі тіліндегі sona сөзін монғ

Орта мектепте шет тілін оқытудың когнитивті аспектісі

Ертіс атауының этимологиясы

Шығыс Қазақстан облысының топонимінің қалыптасуы табиғи және тарихи жағдайы

Семей өңірінің тарихи топонимдері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызы

Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық саясат координациясы

Қол-рука соматизмдері

Қазақ тіл біліміндегі қазіргі когнитивті парадигмала

Орхон - Енисей ескерткіштеріндегі ономастикалық кеңістік

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz