Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы түс көру мотиві

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазақcтан Рecпyбликаcы Ғылым жәнe бiлiм миниcтрлiгi

Атырау облысы Исатай ауданы Аққыстау селосы

«Абай атындағы мамандандырылған мектеп-гимназия-интернаты» КММ

Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы

түс көру мотиві

(«Әбіш оқулары» байқауына зерттеу жоба)

Дайындаған: Ерланқызы Дильназ

10-сынып оқушысы

Жетекшісі: Көбеева Назерке

Қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімі

Аққыстау - 2022

Мазмұны

Аннотация
Кіріспе

Қазақ әдебиетіндегі түс көру құбылысы

Негізгі бөлім. Ә. Кекілбаевтың прозаларындағы оқиғалардың дамуына түрткі болған түстердің мазмұнын ашу. Кейіпкерлердің ішкі дүниесін ашу үшін қолданылған түстер
Қорытынды.

Ә. Кекілбаев кеңістігі әлі де ашылмаған сыр сандық

Аннотация

Бұл зерделеу жобасында оқушы зерттеудің басты нысаны ретінде Әбіш Кекілбаев прозаларын алған. Жазушының шығармаларына шолу жасай отырып, оларда кездесетін кейіпкерлердің түстері жинақталған. Жоба барысында Әбіш Кекілбаевтың қарастырылған. Аталған шығармалардан жинақталған түстердің ішінде елеусіз боп көрінетін жеңіл түстер мен шығармадағы оқиғаның басталуына арқау боларлықтай елеулі түстер де қарастырылған.

Зерттеу жұмысының мақсаты:

Әбіш Кекілбаев шығармашылығына шолу жасай отырып, оқырманның жазушы еңбектеріне қызығушылығын ояту.
Әбіш шығармаларындағы түстерді жинақтай отырып, олардың мазмұнын ашу.
Шығармалардағы түстердің жорылуын халық наным-сенімімен байланыстыра қарау.

Кіріспе

Қазақ әдебиетіндегі түс көру құбылысы

Қазақтың бай халық ауыз әдебиетінде оқиғаларды жеткізу үшін қолданылатын дәстүрге айналған суреттеу тәсілдері көп кездеседі. Солардың бірі халқымыздың сонау заманнан бергі жыр жауһарларында, аңыздарында кездесетін түс көру құбылысы. Баршамыз білетін батырлар жырының өзінде «мен бір бүгін түс көрдім, түсімде жаман іс көрдім» деп қайталанатын тармақшалар көп кездессе, қайда барса, өз көрін қазғандарды көрген Қорқыттың түсі әлі күнге дейін ұрпақтан-ұрпаққа ұмытылмай, ел аузында келе жатыр. Бұл мысалдарға қарап-ақ біз түс көру мотивінің қазақтың ежелгі дәуір әдебиетінен бастау алғанын байқаймыз. Халық ауыз әдебиетінен жеткен бұл үрдісті қазақтың маңдайына біткен жарық жұлдызы іспеттес қайталанбас дара жазушысы - Әбіш Кекілбаев өз шығармаларында жаңа қырынан пайдалана білген. Біз жазушының бірнеше шығармасына шолу жасап, онда кездесетін түстер желісін жинақтадық. Осы жобада жазушы шығармашылығында кездесетін түстердің мағынасын ашып, олардың шығармадағы атқаратын рөліне тоқталмақпыз.

Негізгі бөлім

Ә. Кекілбаевтың прозаларындағы оқиғалардың дамуына түрткі болған түстердің мазмұнын ашу

Прозалық шығармаларда түс түрлі қызмет атқарады: бір нәрсені болжау, кейіпкерді қауіп-қатерден сақтандыру, болатын нәрсе жайлы мәлімет беру не болмаса күрмеуі қиын істің шешуін таппай қиналғанда, секем алып күдіктенгенде я болмаса қорыққанда көрініп жатады. Әбіш шығармаларында кездесетін түстер де сан түрлі. Кейбір түстер тіпті бір шығарманың желісіндегі оқиғаның тууына себепші болып жатса, ал кейбір түстер жәй ғана кейіпкердің ішкі тебіренісін көрсету үшін қолданылған. Әбіш шығармашылығында кездесетін түс көру құбылыстарын жинақтау үшін оқыған ең бірінші туындым «Ханша - Дария хикаясы» повесі болды. Повесте Шыңғыс хан бірнеше түс көреді. Солардың алғашқысы өзінің хан болып сайланары алдындағы түс. «Баяғыда қуғын көріп, ел асып, жер асып жүргенде бір қуыста ұйықтап жатып, түсінде айдалада қурап қалған өз қаңқасына құзғын қонып отырғанын көріп, шошып оянғаны бар. Бірақ арада ай өтпей жатып, ақ киізге көтеріп, хан сайланды». [1. 6 бет]

Шыңғыс ханның Үнді мемлекетінің терістігіндегі бір шаһарды шапқан күні көрген түсі оның сәл де болса ойлануына түрткі болады. Осы түс арқылы автор Шыңғыс ханның жылдар өткен сайын өз дегеніне көндіретін кәріліктің келгенін, биліктің қолда мәңгі тұрмайтынын іштей сезетінін көрсетеді. «Бейсаубат адам қайта қозғалды; міне тұп тура мұның қасына кеп тоқтады. Қолындағы алмас қанжарын баппен созып, көкірек тұсына тақай берді. Ақ алмас жалаң-жалаң етеді. Манадан бері не болса да артын күтейін, әмірші басыма ар болатындай асығыс қылық жасамайын деп сабыр жиып жатқан санасы оқыс шайқалып, жан даусын шығарып, айқайлайын десе, үн оралмай, тек иегі кемсең-кемсең етті. Дәл кеңірдегінде тіреліп тұрған суық қанжар мұп-мұздай боп омырауына сылқ құлады». [1. 15 бет] Түстен кейін автор Шыңғыс ханды түрлі ойлар мазалағанын ашып жазады. Осы түстен кейін Шыңғыс хан жер бетіндегі тірі пенденің бәрін үрейлендіретін кәрілік пен өлімнен өзінің де сескенетін шағының келгенін байқайды. «Ханша-дария хикаясы» повесіндегі оқиға желісінің дамуына да түрткі болған жәйт - Шыңғыс ханның түсі. Ол түсінде керемет сұлу әйелді көреді. «Бар мақсаты таусылып, әйелден басқа ойлайтыны қалмаған кісіше . . . » деп ол түсін ұмытқысы келгенмен кездейсоқ кез болған мына бір оқиға әлгі түсті қайта есіне түсіреді. «Қасар мерген екеуі желе жортып, қасына жетіп барды. Түнде жауған қар бетіне тамғанда қан қандай әдемі. Есіне түндегі түсі оралды. - Осы дүниеде, сірә, денесі тап осы қан сонардың қарындай аппақ әйел баласы бар ма екен? - деді.

Қасар мерген:

Таңғұттардың Шидүрге деген бір бекзадасының Гүрбелжің деген әйелі қараңғы үйге кіріп барғанда, самалдай жарқырап кетеді дейді. Болса тек соның жүзі ғана осындай шығар, деді шала-жансар қоянды тамағынан орып жатып.
Таңғұттардың десің бе . . .

Шыңғыс хан ойланып қалды». [1. 19-20 бет]

Міне осыдан «Ханша-дария хикаясы» басталады. Гүрбелжіңді алғысы келген Шыңғыс хан қаншама халықты қырып, ақыры оған да қол жеткізеді. Алайда, өз елінің жауына жар болғысы келмеген Гүрбелжің ханым оны өлтіреді де, өзі дарияға құлап өледі. Сөйтіп, Ханша-дария хикаясының өмірге келіп, дамуына себепші болған сол бір түс, ханның өліміне әкеліп соғады. Сондай - ақ шығармада таңғұттардың билеушісі Шидүргенің жары болған сол Гүрбелжің ханым да бірнеше түс көреді. Ол ханым болғанға дейін де, Шидүргеге жар болғаннан кейін де түсінде ылғи көріп жүретін құздың басы да шығарма соңындағы Гүрбелжің ханым дарияға өзін тастап өлген құз еді.

«Үркер» романындағы Әбілқайыр хан өзі көрген түстерін жан баласына айтпай, алыстағы досы Тайланға ат шаптырып жорытып алатын болған. Автор осы жерде Әбілқайырдың ойына бұрынырақта болған оқиғаны түсіреді. «Есіне екі абысынның әңгімесі түсті. Буаз әйел түс көрмейтін бе еді. Түсінде екі бөлтірік екі омырауын еміп жатпайтын ба еді. Ояна кетіп, абысынына айтса: Ойбай, сорлы, сені қасқыр жеп қояды екен! - демейтін бе еді. Отынға кеткен бейшараны шынында да, қасқыр талап өлтірмейтін бе еді. Әлгі жайды абысыны енесіне айтқанда: «Қап, жүзіқара-ай түсті сөйтіп, жаманға жорушы ма еді. Ол бейбақ егіз ұл табатын еді ғой», - демеуші ме еді». [2. 3 бет. ] Осы тұстағы Әбілқайырдың түс көрудегі ойын көрсете отырып, автор халқымыздың түсті кез-келген жанға жорытпайтын қасиетін көрсеткісі келген. Сонда-ақ халқымыздың түсіңді қалай жорысаң, өңіңде солай болады деген сенімін де осы тұстан көреміз. Сондықтан да халқымыз кез-келген түсті жақсылыққа жорыған дұрыс деп есептейді. Сондай-ақ шығармада Итжеместің хан ордасын көріп, шен -шекпенділердің күнделікті ішер асы мен киер киімін көргеннен кейін солардың орныда өзі болғысы келетін арманы да түсінде қылаң беріп көрініп қалатын. «Түсінде хан ордасының желкесіне дейін тасырлап атпен шауып барып, сүйінші сұрап жүреді. Сүйіншіге жылт-жылт еткен қамқа шапан жамылып жүреді. Игі жақсылар тізе қосысқан алқалы мәслихаттың ортасында отырып жүреді. «Қазір ет жеп отырғанда қамқа шапанымның жеңіне май тигізіп алмасам жарар еді», - деп уайымдап жүреді.

-Құдай берді ғой! - деп қояды ұйықтап жатып та. » [2. 120 бет. ] Бұл түс Итжеместің өңіндегі арманымен ұштасып жатқанын байқаймыз.

Ә. Кекілбаевтың «Күй» атты повесінде де Сырым деген жігіттің Құрбан қариядан естіген Жөнейіт батыр туралы оқиғасы да бастан-аяқ түстерден құрылған. Бұл шығармадағы Жөнейіт батырдың ұлы Дәулет атты күйші жауға барып қайтыс болады. Өзінің тұяғынан айырылғаны Жөнейтке қатты соққы болып тиді. Оның құнына әкелінген тұтқынды Жөнейіт батыр тірілей көмген күннен бастап, өз ойымен дел-сал болып, ақыл-есі ауысқан адамдай өмір сүреді. Өз ойымен өзі арпалысып, түрлі түстер көрумен болады. «Мынау жарық жалғанда қалған жалғыз мұңдасы - анада өзі көміп кеткен өлі-тірісі белгісіз күйші тұтқын ғана. Түсінде тұтқынды құтқарғысы кеп жаны ашып, аяп жүрсе, оянған соң ол дәмесінен өзі ұялады. Мынау аңдаған аңдушы көздерге алжасқан боп көрінгісі келмейді. Түсінде шешілген қол өңінде байланған бір далбаса хал. Өңінде ойлай алмағанды түсінде ойлайды. Өңінде айта алмағанды түсінде айтып жүреді». [3. 76 бет] . Күн мен түнін ауыстырып, ақыл-есінен айырылған хал кешкен Жөнейт батырдың күні күн емес. Ол ашумен тұтқын күйшіні жерге тірідей көмдіргенімен кейін сол тұтқынға жаны ашып, құтқарудың да амалын ойластырады. Бірақ, барлық ойы тек түсі арқылы ғана жүзеге асады. Бұл шығармадағы түс көру бір шығарма желісін өзіне арқау етіп тұр. Жөнейттің түстерін шығармадағы оқиғадан бөлек қарастыра алмаймыз, өйткені екеуі біртұтас күйде бізге шығарма мазмұнын жеткізіп отыр. «Анау бір күні түсінен шошып оянып, кешке дейін ес жия алмай қойды. Қара түлейден шыға келсе, күйшіге бір көк шулан бөрі тісін ақситып, желкесін күдірейтіп, тап-тап берп тұр. Көре сала мылтығын оқтап еді, күйші:

- Атпа! Оны атқанша мені ат! - деп шыңғырды. Бөрі мұны көріп, безе жөнелді . . . »[3. 65 бет. ] Күйші туралы түн сайын енетін түсі ең соңында Жөнейт батырды өз өліміне алып келеді.

Қарап отырсақ, жазушы Түсті, одан кейінгі кейіпкерлердің ой- толғаныстарын, сезімі мен ойындағы қайшылықтарын, ашу-кек, өз ісіне опыну немесе ақталу, өзекті өртеген өкініш, түс көрушінің жан күйзелісін т. б секілді болып жатқан сәттердің бәрін шашыратпай жинақы ұстап, түс пен шығармадағы оқиғаны тығыз байланысты етіп қарастырған. Кейіпкерлердің кейбір іс-әрекеттері олардың көрген түсімен астасып жатыр. Жоғарыда мысалға келтірілген «Ханша -Дария хикаясы», «Үркер», «Күй» туындыларындағы кейіпкерлер түстері Әбіш шығармаларындағы ерекше түстердің қатарына жатқызуға болады. Осындай бір өзі шығармадағы оқиғаның дамуына себепкер болатын, кейіпкердің бүкіл болмысын, мінезін ашатын түстер қатарына жазушының «Аңыздың ақыры» шығармасындағы Кіші ханым мен Әміршінің көрген түстерін жатқызуға болады.

Кейіпкерлердің ішкі дүниесін ашу үшін қолданылған түстер

Жазушының «Шеткері үй», «Бір шөкім бұлт» повестерінде де кейіпкерлер көретін шағын түстер кездесіп қалады. Бірақ бұл түстер алдыңғылар секілді күрделі, бір өзі бір шығарманың желісіне арқау болатындай емес. Бұл шығармада шынайы өмірде адамдар алыстағы жақынын сағынып жүрген кезде сол адамды түсінде көретін кездері болады. «Шеткері үй» повесіндегі Зуһра есімді әйелдің баласы Әлібекті өзінің әке - шешесінің қолына тәрбиелеуге беріп жібергеннен кейін сағынған кезінде үнемі түсінде көріп жүретіні айтылады. Баласы Әлібек кіріп келгенде оны өз түсіндегі баласымен салыстырады. Зуһраның көретін Әлібегі оны соңғы рет көргендегі кішкентай күні еді. «Не дейді . . . Баласы ма! Оның мынадай боп өсіп кете қойғаны ма! Пәлі, ол кеткелі қашан . . . Әуелі жүрегі сыздап қатты сағынған, сылынып тек сүйегі ғана қалған . . . Келе-келе үйреніскен . . . Кейде түсіне кіретін . . . Табалдырықтан бері ұзамай «Әйәй тәте, мен келдім», - деп жаудырап тұратын . . . Бірақ мынандай емес құйтақан дайтұғын . . . Қазақша сөйлейтін. Ал, мынау «мама» дейді, орысша сөйлейді . . . Кейінгі кезде онымен кездесуге қаймығушы еді, салып ұрып жетіп келген күнін қарасайшы!»[4. 53 бет. ]

«Бір шөкім бұлт» повесіндегі кейіпкер Аққаймақтың жасынан бірге өсіп, бауырындай болып кеткен Қаржау оқуға кеткенде оны сағынып түсінде көруі де айтылады. «Сол Қаржау жігіт боп ту сонау Ашхабатқа оқуға кеткенде ең алдымен елегізген Аққаймақ болды. Екі үйдің құлаққа ұрған танадай тынық түнінде айналадан қара іздеп аласұра үрген ақ қаншықтың әупілін тыңдап жатып-жатып, түннің бір уағында көзі ілінетін. Аққаймақ Қаржауды тіпті түсінде де көріп жүрді. Оянған соң түсін Жаңылсын мен Шайзадаға айтып жорытып алуға қысылатын. [5. 38 бет] . Сондай-ақ осы повесте кездесетін Аққаймақтың шешесі Жаңылсынның түсі арқылы қазақ халқында марқұм болған үлкендердің сол үйдегі адамдардың түсіне еніп, ақыл-кеңес беруі, не болмаса қолдау көрсетуі сияқты түстерінің бірін келтіреді. «Жаңылсын ұршығына қайта кірісті. - Кеше түнде түсіме атам кіріп жүр. Үстінде баяғы енем тоқып берген қақпа шекпен бар екен деймін. Қасымда сен жатыр екенсің. Сенің ашыққалған колыңды шекпенінің етегімен жауып, басын шайқап бірдеме айтып еді. Есімде қалмапты Шаршап-шалдығып жүр-ау деп желеп жебегені де». Қазақ халқында үлкен адамдардың түске еніп, аян беруі, ақыл айтуы не болмаса өзіне деген қамқорлығын білдіріп кетуі жиі ұшырасады. Бұндай түстер көбіне адам қиналған кезде, не болмаса бір сұрақтың шешуін таппай уайымға түскен жандарға көрініп жатады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.