XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының шетелдiк басқыншыларға қарсы бiрiккен күресi. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының шетелдiк басқыншыларға қарсы бiрiккен күресi
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама

Түйін: Орта Азия халықтары - қазақ, өзбек, тәжiк, түркімен, қырғыз және қарақалпақтардың жүздеген жылғы тарихи тағдыры бiр-бiрiмен тығыз байланысты, бiртұтас болып табылады. Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы бiрiккен күресi, Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық көтерiлiстер, Орта Азия мемлекеттерi билеушiлерiнiң саясаты нәтижесiнде туындаған феодалдық қақтығыстар мен өзара қырқыстар барысындағы ұлттары әртүрлi туысқан халықтардың қарапайым бұқарасы арасындағы достық, туысқандық, бейбiтшiлiк қарым-қатынасқа ұмтылысы сияқты маңызды оқиғалар көрiнiс табады.
Кілт сөздер: Орта Азия халықтары, қазақ хандығы,ойраттар,Ақтабан шұбырыңды,жоңғар шапқыншылығы,Цин империясы,қонтайшы,қазақ жүздері
Кіріспе:XVIII ғ. бiрiншi жартысында қазақ хандығы iшкi саяси жағдайдың әрi қарай шиеленесуiне байланысты терең дағдарысты басынан кешірді.Олар барлық жақтан - жайық казактары қолдаған едiл қалмақтарының, сiбiр казактарының, башқұртардың, хиуа және бұхар билеушiлерiнiң шапқыншылықтарына ұшырады. Бiрақ, Қазақ хандығына ең қатерлi қауiп шығыстағы күштi де, қаһарлы Жоңғар хандығынан төндi. Көршiлес алып империялар айдап салған Жоңғар хандығының басқыншылық саясаты қазақтардың қырғыздардың, өзбектер мен қарақалпақтардың өмiрiне тiкелей қауiп төндiрдi. Жоңғар хандығы құрылғанға дейiн ойрат әскерiнiң Түркiстанның түркi тiлдес халықтарының әскерiмен жиi болған қақтығыстары, әдетте екi жақтың алма - кезек табыстарымен аяқталып отырды. Алайда, ойраттардың билеушi топтары әскери көшпелi держава құрған соң, басымдылық бiрте-бiрте Орталық Азияны мекендеген түркi тiлдес халықтардың территориясына жиi шабуылдаған ойрат билеушiлерiнiң жағына көштi.
XVIIIғ.басында жоңғарлар шығыста Цин империясымен, ал батыста қазақ және қырғыз руларымен жайылым жер үшiн соғысып жатты. Сондықтан, жоңғар хандығы батысында айтарлықтай үлкен әсер ұстауға міндетті болды.Осы кезеңде қазақтар мен қырғыздар жоңғар хандығымен шекарадағы жайылымдарды қайтару мақсатында ойраттарға қарсы бiрiккен жорықтар ұйымдастырды. 1710 ж. қазақтар мен қарақалпақтардың бiрiккен халық жасағы жоңғар шапқыншылығын тойтарып, шығысқа ығыстырды.
Жоңғар жаулаушылары келесi жылдары Түркiстан мен Сырдарияға бiрнеше рет жорық жасап, жергiлiктi тұрғындар тарапынан тегеурiндi қарсылыққа кез болды. Жоңғар қонтайшысы Цеван-Рабтанға жiберiлген орыс елшiсi капитан И. Унковский күнделiгiнде: "Өзi билiк құрғалы берi қонтайшы қарақалпақтармен одақтас Қазақ Ордасымен үздiксiз соғысуда. Қонтайшы Қазақ Ордасына қарсы 20 000 әскер ұстап, көптеген қазақтарды жаулап алды", - деп жазды. XVIII ғ. Тәуке хан (1680-1718ж.) тұсындағы қазақтардың әскери табыстарына байланысты, жоңғарлардың батысқа жылжуы уақытша тоқтатылды. XVIII ғ. басында жоңғарлар мен қазақтар арасындағы шекара Ертiстен Балқашқа дейiн және әрi қарай оңтүстік - батыста Шу өзенiнiң орта ағысына дейiн болды. Алайда, XVIII ғ. екiншi онжылдығында жоңғарлар батысқа жылжуын жаңа қарқынмен күшейттi. Жоңғар хандығының билеушiлерi 1722 ж. таққа отырған жаңа Цин императоры өздерiмен соғысты жалғастырмайтынына көзi жеткен соң, 1723 ж. қазақтар, қарақалпақтар және қырғыздарға қарсы кезектi қанды жорығын ұйымдастырды. Бұл жолы, шабуыл күтпеген қазақтар,жүзаралық араздастық кесiрiнен оларға қарсы тұра алмады. Қазақ халқы мен Түркiстанның туысқан халықтарының есiнде осы кезге дейiн сақталған және көптеген халық эпостары жолдарында сипатталған "Ақтабан шұбырынды" оқиғасы басталды.

1723 ж. ерте көктемде бейбiт ауылдарға күтпеген жерден шабуылдаған 60 000 ойрат атты әскерiне үш жүз қазақ хандары, қарақалпақ және қырғыз билерi бiрлесiп қимылдамағандықтан айтарлықтай қарсылық көрсете алмады. Жауды қайтаруға күшi болмаған қазақтар үлкен шығынға ұшырап, қаңыраған даланы тастап, үш бағытта көштi: Кiшi жүз Хиуа және одан әрi батысқа Жайық пен Ембi ауданына жылжыды; Орта жүз Самарқан мен Бұхар жерiне қоныстанды; ал, Ұлы жүз Жоңғар хандығының билiгiн мойындады. Жоңғарлар Сайрам, Түркiстан және Ташкент қалаларын маңындағы қазақ қоныстарымен бiрге басып алды. Қарапайым халық мойнына жаңа алым- салықтар жүктелдi. Халық басына төнген қиын жағдай ортақ жауға қарсы халық қозғалысының тууына және Түркiстанның туысқан халықтарының бiр- бiрiмен бiрiгуiне түрткi болды.
"Ақтабан шұбырынды" жылдары шаруашылық жағынан ауыр тиiп, оларды бiрiгуге итермеледi. Мұны қазақ халқының iрi саяси қайраткерлерi Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би жүзеге асырды. Олар қазақ жүздерiнiң барлық ықпалды өкiлдерiн Ордабасы жерiнде жинады. 1728-1729 ж. Әбiлқайыр хан басқарған барлық қазақ жүздерiнiң бiрiккен күшi жауды бiрнеше iрi жеңiлiстерге ұшыратып, Қазақстан территориясының айтарлықтай бөлiгiн азат еттi. "Бүге-Шаян", "Аңырақай" т.б. жерлердегi болған осы шайқастарға қазақтармен бiрге қарақалпақ және қырғыз жасақтары да қатысты. Алайда, бұл табыстар қазақ халқы мен Түркiстанның түркi тiлдес халықтарына жоңғар жаулаушылары төндiрген қауiптi толық жоя қоймады. 30 ж. басында қазақ сұлтандары арасында барлық жүздiң билеушiсi саналған Ұлы жүз ханы Болаттың тағына талас туады. Қалыптасқан жағдайда, Әбiлқайыр хан бастаған Кiшi жүз әскерi батысқа, Сәмеке хан бастаған Орта жүз қолы солтүстiкке кеткен соң, Ұлы жүз жоңғарлар маңында жалғыз қалады.
Жоңғар шапқыншылығының нәтижесiнде шаруашылық дағдарысқа ұшыраған қазақ жүздерiнiң көршi халықтар және мемлекеттермен, атап айтқанда Бұқар және Хиуа хандықтарымен қарым-қатынасын ушықтырып жiбердi. Оренбург экспедициясының басшысы И.К. Кирилов императрица Анна Иоановнаға Ұлы жүз қазақтарының Бұқармен қарым-қатынасын былай сипаттады: ...қалалар мен қоныстарын жоғалтып, Бұқарадағы өзбектердi қиратты .
Қазақтардың жоңғар әскерiнiң қысымымен батысқа ығысуы түркмендермен қақтығыстырып, қарақалпақтармен дәстүрлi қарым-қатынасты бұзып, қазақтардың жағдайын қиындатып жiбердi. Мұрағат құжаттарының бiрiнде Арал теңiзi маңындағы көшпелi қазақтар мен қарақалпақтар арасында "ұрыстар мен қақтығыстар" болып тұратыны жайлы айтылады. Қазақ билеушiлерiнiң қарақалпақ және түркмен иелiктерi арқылы Бұхар және Хиуамен сауда байланысын түзетуге ұмтылыстары да нәтижесiз аяқталды.
Қалыптасқан жағдайда, қазақ хандарының алдында күшейiп келе жатқан қазақ жүздерiнiң феодалдық бытыраңқылық процесiн жою және оларды сыртқы жаулар шапқыншылығынан қауiпсiздендiру мәселелерi тұрды. Бұған өз күштерiнiң жетпесiне әбден көздерi жеттi. Қазақ билеушiлерiнiң бiр тобы бұл тығырықтан шығудың шешiмiн Ресей қол астына кiруден тапты.
1726 ж. Әбiлқайыр хан Петербургқа Кiшi жүз старшындарының атынан қазақтардың Ресей қол астына қабылдауын өтiнiп елшi жiбередi. Қазақтар бұл өтiнiшiн 1730 ж. қайталады.
1731 ж. Кiшi жүз бен Орта жүз қазақтарының едәуiр бөлiгi Ресейге қосылып, 1731 ж. және 1740 ж. Ресейге адалдық антын қабылдады.
1734 ж. Ұлы жүз қазақтарын Ресей қол астына қабылдау құжатына қол қойылған соң, оның старшындары ант қабылдауы тиiс едi. Бiрақ, жүздiң iшiнде қалыптасқан жағдай, оның Ресейден қашықтығы, Жоңғар хандығынан төнген қауiп және т.б. бұл тарихи актiнiң бекiтiлуiне кедергi жасады. Орта Азия халықтарының Жоңғар хандығына қарсы күресi Кiшi жүз және Орта жүз қазақтарының XVIII ғ. 30-50 ж.ж. Ресейге қосылғаннан кейiн де, жалғаса бердi. 1732 ж. қазақтарға қарсы жiберiлген жоңғар әскерi жеңiлiс тапты. Алайда, 1740 ж. Қытайдың цин үкiметiмен Жоңғар хандығы арасындағы бейбiт келiсiмнен кейiн, ойраттар қазақтар мен қырғыздарға айтарлықтай залал келтiрiп, Орта Азияның iшкi аймақтарына, атап айтқанда, XVIII ғ. басында-ақ Қоқан иелiгi бой көтерген Ферғана жазығына ұмтылды. XVIII ғ. 40 ж. екiншi жартысында 50 ж. бiрiншi жартысында қазақ, қырғыз және өзбек халықтарының жоңғар шапқыншылығына қарсы бiрiккен күресi байқалады. 1748-1749 ж.ж. қырғыз халық жасағы жоңғар әскерiн екi рет жеңедi: бiрiншiсiнде, Зайсан Доржы қолбасшылық жасаса, екiншiсiнде, 1749 ж. жоңғарлар басында қонтайшының iнiсi Лама Доржы тұрды.
Осы жылдары жоңғар шапқыншылығына қарсы Орта Азия халықтарының бiрiккен күресiн басты ұйымдастырушылары Ташкент және Қоқан қалаларының билеушiлерi: Төле би (Қалдырғаш би) (1739-1751 ж.ж.) мен Әбдi-әл-Керiм би (1734-1751 ж.ж.) болды. XVIII ғ. ортасындағы Ферғанадағы жаулаушыларға қарсы бiрiккен тойтарысты осы аймақтың тәуелсiздiгiн сақтап қалған, Түркiстанның туысқан халықтарының iрi саяси табысы ретiнде қарастыруға болады.
Жоңғар хандығында Ғалдан-Церен тағы үшiн қанды соғыс жүрiп жатты. Хан тағына үмiткерлердiң бiрi Әмiрсана, билеушiлерi көптен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.