XX ғасырдағы жат мекен немесе жаңа өлке

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

Ғылыми Жоба

Тақырыбы: «XX ғасырдағы жат мекен немесе жаңа өлке» (кавказ халықтарының ұлы көші)

Орындаған: Мырзалыұлы Ермек

Мекен- жайы: Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы, Бұқарбай батыр ауылы.

Мектебі: № 33 орта мектеп ҚММ

Сыныбы: 9 «А»

Жетекшісі: № 33 орта мектептің тарих пәні мұғалімі Абдикадиров Елубай Бейжұмаұлы

Ғылыми жетекші : Қорқыт ата атындағы ҚУ «Археология және этнография» ғылыми орталығының ғылыми қызметкері, гуминитарлық ғылымдар магистрі Құрманиязов Ы. С

2021-2022 оқу жылы

Аннотация

Зерттеу жұмысында шешен-ингуш диаспорасының Қазақстанға қоныстануы, саяси тағдыры, мәдениеті, салт-дәстүрі туралы ақпарат беріледі. Зерттеу объектісі ретінде депортацияланған халықтардың қоныстануы нәтижесінде Қазақстанға қоныстанған шешен-ингуш диаспорасының алынды. Жаппай саяси қуғын-сүргін жылдарындағы халықтардың Қазақстанға жер аударылу тарихын объективті, жан-жақты зерттеу, сондай-ақ осы ауқымды қайғылы оқиғаның салдары қазіргі заманғы тарих ғылымының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Зерттеудің мақсаты жер аударылған шешен-ингуш халқының қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өмірін талдау. Бұл мәселені объективті зерттеу қазақстандық қоғамның шоғырлануына және ұлттық бірлік негіздерін нығайтуға ықпал етеді. Осы зерттеу мақсатын жүзеге асуы үшін мынадай мынадай міндеттер қойылды:

- халықтарды Қазақстанға депортациялау мәселесіне тарихнамалық талдау жасау;

- арнайы қоныс аударушылардың экономикалық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени құрылымының қалай қалыптасқандығын талдау;

- арнайы иммигранттардың құқықтық мәртебесін қарастыру;

- халықтардың жер аударуылуының өздері үшін де, бүкіл қазақстанық қоғам үшін де зардаптарын көрсету;

- Қазақстандағы өздігінен жеткілікті демографиялық қалыптасқан диаспораның өзінің ұлттық әдеп-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерімен қалай қалыптасқандығын саралау.

Зерттеу жұмысында салыстыру, анализ жасау, талдау әлістері пайдаланылды. Тарихи дереккөздерден әр кезеңдегі әр аймақта қоныстанған шешен-ингуш халқының санын қарап статистика жұмыстары жүргізілді. Салыстыру әдісі арқылы олардың салт-дәстүрі, мәдениеті жергілікті халықпен салыстырыла сипатталды. Осы күнге дейін Қазақстанда тұрақты түрде тұрып жатқан осы ұлт өкілдерінің азаматтарынан сұхбат алу арқылы көптеген ақпарат жинақталды.

Зертеу жұмысының алғашқы тарауында шешендер мен ингуштердің Қазақстанға депортациялануы, арнайы қоныста өмір сүруі, олардың құқықтық сауықтыру процесі туралы айтылады. Екінші тарауда шешен халықтарының ұлттық мәдени мұрасы туралы айтылады. Оның ішінде үйлену тойын өткізу, бала тууына арналған, жерлеу салт - дәстүрлері талданады. Қазақ пен шешен халықтарының мәдени салттарының ерекшелігі және ұқсастығы да сипатталады. Үшінші тарауда Қазақстандағы ингуштердің өмір сүруінің этнографиясы көрсетілген. Мультимәдени ортада болғандығына қарамастан, бұл халықтар өздерінің ұлттық салттары мен дәстүрлерін ұстанғандығын дәлелелденеді. Қортындылай келе, жұмыс нәтижелері шығарылып, жалпы сипаттағы тұжырымдар жасалды.

Аннотация

В исследовательской работе дается информация о расселении чечено-ингушской диаспоры в Казахстане, политической судьбе, культуре, традициях и обычаях. Объектом исследования стала Чечено-Ингушская диаспора, расселившаяся в Казахстане в результате расселения депортированных народов. Объективное, всестороннее изучение истории депортации народов в Казахстан в годы массовых политических репрессий, а также последствия этого масштабного трагического события являются одной из важнейших задач современной исторической науки. Целью исследования является анализ общественно-политической, экономической и культурной жизни ссыльного чечено-ингушского народа. Объективное изучение данного вопроса способствует консолидации казахстанского общества и укреплению основ национального единства. Для реализации цели настоящего исследования были поставлены следующие задачи:: - историографический анализ проблемы депортации народов в Казахстан;

- проанализировать, как сложилась экономическая, социально-экономическая и культурная структура спецпереселенцев; - рассмотрение правового статуса специальных иммигрантов; - показать последствия депортации народов как для самих себя, так и для всего казахстанского общества; -Проанализировать, как сформировалась самодостаточная демографическая диаспора Казахстана со своими национальными этиками и традициями. В исследовательской работе использовались навыки сравнения, анализа, анализа. Из исторических источников проведена статистика численности чечено-ингушского населения, населявшего каждый регион за каждый период. С помощью метода сравнения были сопоставлены их обычаи, культура с местным населением. На сегодняшний день накоплено большое количество информации путем интервью с гражданами этой национальности, постоянно проживающими в Казахстане. В первой главе исследования рассказывается о депортации чеченцев и ингушей в Казахстан, проживании в специальных поселениях, процессе их правового оздоровления. Во второй главе рассказывается о национальном культурном наследии чеченских народов. В том числе анализируются свадебные обряды, посвященные рождению детей, похоронные обряды. Характерна также специфика и схожесть культурных традиций казахского и чеченского народов. В третьей главе представлена этнография жизни ингушей в Казахстане. Несмотря на свое присутствие в мультикультурной среде, эти народы свидетельствуют о приверженности своим национальным традициям и обычаям. Подводя итоги, были подведены итоги работы и сделаны выводы общего характера.

Annotation

The research paper provides information about the settlement of the Chechen-Ingush diaspora in Kazakhstan, its political fate, culture, traditions and Customs. The object of the study was the Chechen-Ingush diaspora, which settled in Kazakhstan as a result of the resettlement of deported peoples. An objective, comprehensive study of the history of the deportation of peoples to Kazakhstan during the years of mass political repression, as well as the consequences of this large-scale tragedy, is one of the most important tasks of modern historical science. The purpose of the study is to analyze the socio-political, economic and cultural life of the exiled Chechen-Ingush people. An objective study of this issue contributes to the consolidation of Kazakhstan's society and strengthening the foundations of national unity. In order to achieve the purpose of this study, the following tasks were set::

- conducting a historiographical analysis of the issue of deportation of peoples to Kazakhstan; - analysis of the formation of the economic, socio-economic and cultural structure of special settlers; - consideration of the legal status of Special immigrants; - to show the consequences of the deportation of peoples, both for themselves and for the entire Kazakh society; -Analyze how the self-sufficient demographic diaspora in Kazakhstan was formed with its own national customs and traditions. Comparison, analysis, and analysis methods were used in the research work. Statistics were carried out by looking at the number of Chechen-Ingush people who settled in each region in different periods from historical sources. By the method of comparison, their traditions and culture were compared with the local population. A lot of information has been accumulated through interviews with citizens of these nationalities who still live in Kazakhstan on a permanent basis.

The first chapter of the research talks about the deportation of Chechens and Ingush to Kazakhstan, their living in a special settlement, and the process of their legal recovery. In the second chapter, we will talk about the national cultural heritage of the Chechen peoples. Among them, we analyze the traditions and customs of weddings, the birth of children, and funerals. The peculiarity and similarity of cultural traditions of the Kazakh and Chechen peoples is also characterized. The third chapter presents the ethnography of the Ingush life in Kazakhstan. It is proved that despite being in a multicultural environment, these peoples adhere to their national customs and traditions. In conclusion, the results of the work were summed up and conclusions of a general nature were drawn.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

І СОЛТҮСТІК КАВКАЗДАН ҚАЗАҚСТАНҒА ДЕПОРТАЦИЯ ЖӘНЕ ҚОНЫС АУДАРУШЫЛАРДЫҢ ТАҒДЫРЫ

1. Шешен мен ингуштардың Қазақстанға депортациясы процессі . . .
2. Арнайы елді мекендердегі әлеуметтік бейімделу мәселелері . . .

ІІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШЕШЕН - ИНГУШ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

2. 1. Қазақстанда ұлттық-мәдени орталықтарының құрылыуы . . .

ІІІ ШЕШЕНХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ МҰРАСЫ. САЛТ - ДӘСТҮРЛЕРІ

3. 1. Үйлену тойын өткізу салт - дәстүрі . . .

3. 2. Бала тууына арналған салт - дәстүр . . . 3. 3. Жерлеу дәстүрі . . .

ІV. ДОСТЫҒЫ ЖАРАСҚАН АУЫЛЫМНЫҢ ТҮТІНІ ТҮЗУ.

4. 1. Вайд Элиза сыныптас досым . . .

4. 2. Тумиша Мажиевна сүйікті ұстазым . . . 4. 3. Қос ұлттан құрылған бақытты шаңырақ . . .

ҚОРЫТЫНДЫ . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

№ 33 орта мектеп КММ-нің 9 «А» сынып оқушысы Мырзалы Ермектің ғылыми зерттеу жұмысы жайлы

К Ү Н Д Е Л І Г І

(2022 жыл)

П і к і р

Жобаны зерттеуші 9 «а» сынып оқушысы Мырзалы Ермек «XX ғасырдағы жат мекен немесе жаңа өлке» (кавказ халықтарының ұлы көші) атты ғылыми жобасында алдына қойған мақсаттарына жету үшін тарихи деректерді терең зерттеп, орынды пайдалана білген. Оның тақырыбына сай мәліметтері көп ізденістің нәтижесі екендігіне дәлел бола алады. Солтүстік Кавказдан Қазақстанға депортацияланған ұлттардың ауыртағдырына, сол кездегі әлеуметтік мәселелерге нақты деректерді ауыл өміріндегі оқиғалармен нанымды ұштастырылған. Ауыр тағдыр тауқыметін көрген ұрпақтың бүгінгі бейбіт өмірдегі тыныс-тіршілігін де сырт қалдырмаған. Олардың өнегелі өмір жолдары туралы деректерді жинақтап, өзінің жобасында тың ойлары мен ұсынысын ұтымды білдіріп, өз тұжырымын орынды қорытындылай алған.

Ізденуші Ермектің тек зерттелумен ғана шектелмей, қазіргі қоғамға керек өзекті ойларын ашық айта білгендігі жұмыс барысында анық байқалады. Қазіргі қоғамдағы татулық пен бірліктің маңызына баса назар аударған бұл жоба, көпшілік көкейіндегі тұщымды ойларды қамти білген.

Ғылыми жоба мазмұнын теориялық жағынан маңызды мәліметтерге сүйене отырып, оның тәрбиелік мәнін бүгінгі қоғам талабына сай айқын да анық аша білген.

Жас ізденуші Ермектің Егемен Еліміздің алдағы уақытта жарқын болашаққа нық сеніммен қадам басуынан егіз болатын идеяларымен қадам басқан қадамына сәттілік пен жеңістілеймін.

Ғылыми жетекшісі: Қорқыт ата атындағы ҚУ «Археология және

этнография» ғылыми орталығының

қызметкері, гуманитарлық ғылымдар

магистрі Құрманиязов. Ы. С

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Солтүстік Кавказ халықтарының жер аударылуы және Кеңес Одағының қоныс аудару саясатының нәтижесінде шешен-ингуш диаспорасының пайда болуы.

Қазақстанға жер аударылған халықтардың тарихын зерттеу олардың өткен өміріндегі осы халықтардың өзін-өзі тану тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге Қазақстан тарихы парақтарынан, оның объектісі Қазақстан болған қоныс аудару қозғалысы болып табылатын ауқымы мен салдары жағынан да маңызды болып табылады.

Қазіргі таңда халықтардың тарихы КСРО мен заманауи Қазақстан құрамына кірген көпұлтты мемлекеттердің тарихын зерттеудің маңызды нысанына айналды. Ұлттық саясатты, олардың өмірлерін анықтайтын қағидалары мен әдістерін зерттеу қазіргі заманғы тарих ғылымының жетекші міндеттерінің бірі болып табылады.

Еліміздің шешен-ингуш халқының Қазақстан аумағына депортациялану мәселесін, оның 1950 жылдардың ортасында басталған арнайы қоныс режиміндегі жағдайын зерттеудің өзектілігі құқықтық реабилитациясы, содан кейін халықтардың біртіндеп ассимиляциясы шешен-ингуш халқының өздері үшін де, жалпы алғанда ел үшін де қайғылы және оқиғалы кезеңдердің бірін зерттеу қажеттілігімен туындады.

Осы тұрғыдан алғанда, Қазақстан аумағында шешен-ингуш этникалық тобының пайда болу тарихы, оның республиканың экономикалық, әлеуметтік және мәдени өміріне біртіндеп ену процесінің ерекшеліктері, үкімет жүргізіп отырған саясат арқылы осы өзгерістердің шартты болуы шешен-ингуш халқының тағдыры туралы объективті идея қалыптастыруға мүмкіндік береді, тағы басқалар өзекті мәселелерді нақты түсіну және оларды Қазақстан Республикасында шешу жолдарын іздеу.

Демографиялық, әлеуметтік, кәсіптік, экономикалық, мәдени сипаттамаларға қатысты өзіндік ерекшеліктері бар әр ұлт көп ұлтты мемлекетте олардың өмірлік негіздерін жақсартуда көмек пен қолдауға бірдей сенуі керек. Этникалық топтарды біріктіру және рухани өзара түсіністік негіздерін нығайту үшін мемлекет өмірінің әртүрлі кезеңдеріндегі оның дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі әр халықтың рөлі мен қатысуын зерделеу қажет. Этникалық фактордың маңыздылығын түсінбеушілік мемлекеттің әлеуметтік өмірін тұрақсыздандырып қана қоймай, оның тұтастығын бұзуға алып келетін қақтығыстық әлеуеттің жиналуына әкеледі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі . КСРО-ға жер аударған халықтардың тарихын зерттеуге талпынғандардың бірі -А. М. Некрич, және бұл мәселені зерттеуге үлескен қосқандардың бірі В. Н. Земсков болған. 30-40 жылдардағы халықтарды жер аудару туралы көптеген мұрағаттық материалдар Н. Ф. Бугайдың еңбектерінде де бар. Қазақстандық ғалымдар арасында бұл өзекті мәселе, депортацияны тоталитарлық режимнің қылмысы деп бағалаған Қ. Алдажұмановтың, Ю. Романовтың, М. Хасанаевтың және академик М. Қозыбаевтың зерттеулерінде көрініс тапты.

Зерттеудің әдіснамалық негізі объективтілік, тарихизм және қарастырылған тарихнамалық фактілер мен құбылыстарға жүйелі көзқарас принциптері болды. 90-жылдары зерттеудің құжаттық базасы кеңейе түсті: Ресей мен Қазақстанның мемлекеттік мұрағаттарында 1920-1950 жылдардағы көптеген құжаттардан құпия мөртаңбасы алынып тасталып, көптеген құжаттар мен материалдар ғылыми айналымға енгізілді. Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 30 желтоқсандағы және 1997 жылғы 5 сәуірдегі жарлықтары, оған сәйкес 1997 жыл Ұлттық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы деген ұранмен өткізілді, саяси және этникалық репрессиялардың тарихын зерттеуге жаңа серпін берді. Әр жылдың мамыр айы саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні болып жарияланды [1, с. 7, 8] . Халықтарды жер аудару мәселесі күрделі және көп векторлы. Қазақстанға күштеп қоныс аударған халықтар лагерь экономикасының белсенді қатысушылары болды. Бұл проблема алғаш рет 1995 жылы 25 наурызда еңбекшілердің съезінде, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі М. Қозыбаевтың баяндамасында айтылды (сонымен бірге [15] қараңыз) . М. Қозыбаев пен Н. Едигеновтің «Жеңіс үшін еңбек» (1995 ж. ) монографиясында «Тоталитарлық режимдегі мәжбүрлі жұмыс» бөлімі бар, онда бұл мәселе толығырақ ашылған [16] . Барлық компоненттерді ескере отырып, депортация мәселесі 1998 жылы «Қазақстанға жер аударылған халықтар» жинағында толығымен ашылған [17] . Қазақ тарихнамасында тоталитаризмнің қорқынышты қылмыстары: соғысқа дейінгі және екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы халықтарды арнайы қоныс аудару және жер аудару туралы мәліметтер болған жоқ. Бұл композиция негізінен бұл олқылықты толтырады. Оның беттерінде жетекші сарапшы-тарихшылар, саясаттанушылар, әлеуметтанушылар, қоғам қайраткерлері, жазушылар қатаң құжатталған негізде халықтарды жер аударудың күрделі процестерін, олардың екінші отаны болған қазақтардың ежелгі жерінде орналасуы, онда көптеген репрессияланған этникалық топтардың өкілдері лайықты өмір, жарамды азаматтық құқықтар мен демократиялық бостандықтарын талдап, ашып көрсетеді. Бұл жинақта Қ. Алдажұманов пен Э. Алдажұманов авторы болған шешен және ингуш халықтарының Қазақстанға жер аударылуы туралы материалдар бар. Халықтарды жер аудару мәселесі күрделі және көп векторлы. Ең алдымен, оның саяси және құқықтық аспектілері бар. Бұрынғы КСРО халықтарына жасалған геноцид саясатының құқықтық аспектісін белгілі заңгер, академик М. Т. Баймаханов зерттеген [17, б. 343] .

Н. Е. Масановтың редакторлығымен Қазақстан аймақтарындағы ингуштар мен шешендердің санының динамикасы Қазақстан тарихы оқулығында сипатталған (2001) . Тәуелсіздік алғаннан кейінгі бірінші (1999 ж. ) және екінші (2009 ж. ) жылдардағы Қазақстан санақтары республикадағы шешен және ингуш диаспораларының саны туралы мәліметтерді қамтиды. 2003 жылы Қазақстандағы белгілі саяси қайраткер, тарих ғылымдарының кандидаты, саясаттанушы А. Гунашевтің «Қазақстандағы шешендер» атты кітабы жарық көрді. Оның жарияланымының мақсаты - Қазақстан халықтары арасындағы өзара түсіністікті жақсарту, бізді қызықты және ерекше адамдармен толығырақ таныстыру және еліміздегі тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді нығайтуға үлес қосу. А. Гунашевтің кітабы - шешен диаспорасының орны мен рөлін түсінуге, шешен халқының қайғылы тарихы туралы және оның қазақстандық болған бөлігі туралы, оның мәдениеті, өзіндік дәстүрлері мен психикасының ерекшеліктері туралы айтуға тырысқан алғашқы әрекеттің бірі біздің елдің халықтары. Әлеуметтік зерттеу негізінде шешен диаспорасының қазіргі жағдайына талдау жасалды [19] .

2004 жылы 21 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің Мұрағатындағы құжаттар бар Алматыда өткен «Депортациядан интеграцияға дейін: шешендер мен ингуштердің Қазақстанға депортациялануының 60 жылдығына арналған құжаттар мен материалдар» еңбегінде шешендер мен ингуштардың Қазақстанға жер аударылуының 60 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияға қатысушылардың баяндамалары мен сөйлеген сөздері жарияланған. Жер аударудан аман қалғандардың көптеген құжаттары мен естеліктері алғаш рет жарияланады [20] . 2009 жылы тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ж. A. Ермекбаев «Қазақстандағы шешендер мен ингуштар. Тарих және тағдыр» тарихи ғылымдар монографиясын шығарды. Мұрағат материалдары мен куәгерлердің кең жазбаларында автор оқырмандарды Қазақстандағы арнайы шешендер мен ингуштардың жер аударылуы мен қоныс аудару тарихымен таныстырады. Кітапта еңбек және әлеуметтік қызмет, әлеуметтік-құқықтық мәртебе, қалпына келтіру, мәдениет мәселелері және олардың арасында болып жатқан қазіргі этникалық процестер қарастырылған [21] .

Этносаралық келісім - тәуелсіз Қазақстанның басты жетістігі. Қазақстан халқы Ассамблеясы республикадағы ұлтаралық келісімді нығайтуда маңызды рөл атқарады. Жер аударылған халықтардың тарихы мен мәдениетін көрсететін кітаптар жарық көрді. 2003 жылы «Арыс» Қазақстанның қуғын-сүргінге ұшыраған зиялыларының мұраларын зерттеу қоғамдық қоры шешендер мен ингуштар туралы тарихи ақпараттар бар «Қазақстан халықтары» энциклопедиялық нұсқаулығын шығарды [22] . Белгілі саясаттанушы, публицист, ақын, Қазақстан халқы Ассамблеясы Кеңесінің мүшесі О. Г. Дымовтың «Тепло Казахстанской земли» (1999 ж. ) - республиканың бірқатар этникалық диаспораларына тарихи-этнографиялық шолу жасаудың өзіндік бір түрі болып табылады [23] . «Неповторимое многоцветье» жинағында (2003 ж. ) Алматы қаласының ұлттық мәдени орталықтарының қызметі, сонымен қатар шешендер мен ингуштерді қоса, Қазақстанда тұратын халықтардың тарихы мен мәдениеті көрсетілген [24] .

Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың 40 жылдары мен осы күнге дейінгі тарихи уақытты қамтиды.

Зерттеу нысаны: Депортацияланған халықтардың қоныстануы нәтижесінде Қазақстанда шешен-ингуш диаспорасының пайда болуы.

Жаппай саяси қуғын-сүргін жылдарындағы халықтардың Қазақстанға жер аударылу тарихын объективті, жан-жақты зерттеу және процестің өзі, сондай-ақ осы ауқымды қайғылы оқиғаның салдары қазіргі заманғы тарих ғылымының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс