Әдеби портрет ұғымы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Портрет -шығармадағы кейіпкердің болмыс-бітімі, ұлттық бейнесі, шынайы мінез-құлқы. Әлем әдебиетіндегі портрет бірталай туындылардың кеңінен танылуына үлкен себепші болса, қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттер де ұлттық бояуга қанық, шығарма кейіпкерінің негізгі бет-пердесі болып табылады.
Көркем шығарманың, әдеби туындының барлық табиғатын ашып беріп, сондағы кейіпкерлер жүйесін оқырманның көз алдына қолма-қол келтіріп, оның сыртқы бейнесінен,сонымен қатар психологиялық иірімдерінен, динамикалық сипатынан хабар беріп тұратын әдеби портрет ұғымының бүгінгі әдебиеттану ғылымында өз орны бар бітімі бөлек айрықша
жүйе екендігін айта аламыз. Әдеби портрет, ең алдымен, суреткердің ойынан, қиялдық бейнелеу шеберлігінен, реңдік дүниетанымынан сыр тартатын, зерттеушіге ең қажетті ақпараттарды беретін мәліметтер болып келеді. Сондықтан көркем шығармадағы әдеби портреттер бүгінгі таңда арнайы зерттеу көзіне айналып, оның ерекшеліктерін айқындауға шағын ғылыми мақалаларда көлемді монографиялар, диссертациялар жазылды.
Ең алдымен характерді бейнелеу әдебиетте бірден пайда болған жоқ. Аристотель Поэтикасындакөркем шығармаға қажетті ең шешуші шарт, бірінші шарт - сюжет деген. Расында, көне грек трагедияларындағы, Одиссея, Илиада эпопеяларындағы негізгі тірек - оқиғалар жүйесі.Осы пікірде түркі халықтарының эпостары жайлы да айтуға болады. Алпамыс, ЕрТарғын, жырларында мінездік, характерлік даралықтан гөрі фабулалық айырмашылық анық көрінеді. Сонымен қатар ғалымның жетекшілігімен Е.Аманшаев Әдеби бейне жасау, рухани және көркем арналары атты кандидаттық диссертациясын қорғаса,профессор Б.Майтанов Әдеби портрет атты зерттеу монографиясын жарыққа шығарды.
Орыс әдебиеттану ғылымында да бұл салада біршама ізденістер бар. В.С. Барахов Литературный портрет (истоки, поэтика, жанр) атты кітабында әдеби портреттің қалыптасу, жаңа жанрға айналу жолдарын, оның қайнар көздерін қарастырған. Әрине, орыс әдебиеті үшін әдеби портреттің орны ерекше. Себебі орыс жазушылары мен ақындары Л.Толстой, Ф.Достоевский,
A.Пушкин т.б. тұлғалар кейіпкерлердің әдеби бейнесін толығымен шынайы кемел қалпында берудің хас шеберлері. Осыған қарап, әдебиет теориясында әдеби портрет ұғымы берік орнығып, өзінің орнын айқындағандығын байқауга болады.
Қазақ әдебиетіндегі С.Мұқановтың орыс, өзбек жазушылары мен қазақ қаламгерлеріне қатысты ой толғамдарына, Ғ.Мұстафиннің Көз көргендеріне, Ғ.Қайырбековтің шығармаларына қатысты осыны айтуға болады.
Зерттеуші В.С.Барахов өз монографиясында әдеби талдауды осы тұрғыдан баяндаған. Қысқаша әдеби энциклопедиядаәдеби портрет ұғымына төмендегідей анықтама берілен: Әдеби портрет - жазушы, суретші,көрнекті қоғам қайраткері туралы, яғни каһарманмен сұхбат негізінде дүниеге келген деректі очерк немесе аталған кейіпкер туралы қысқаша мемуарлық очерк. Бұл анықтамадан Барахов ескерткендей, ол шығарманың айрықша көркемдік құрылымын анықтауға талпыныс жасамай, тек очерк ретінде қарастырған ой шығады. Ал біздің пайымдауымызда дейдіғалым: Әдеби портрет адамның эстетикалық танымының айрықша тәсілін білдіреді және бұл танымның құзіреті силаттайды
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдеби портретке қатысты зерттеулерді саралайтын болсақ, олардың негізінен романдардағы, повестердегі, әңгімелердегі немесе т.б. көркем туындылардағы кейіпкерлерді талдау негізінде жүргізілгендігі көрінеді. Жоғарыда аталған ғалымдардың көзқарастары, тұжырымдары да осы байланыста тоғысады. Мәселен, Р.Нұрғали Әдеби бейненің ұлттық ерекшелігі туралы мақаласында былай деп пікірін айтады:
Қазақтың той жасап жатқан ауылын көз алдыңызға келтіріңізші! Жылмиған, сақал-мұрттан жұрдай шалдар смес, сақалдары белуарына түскен шалдар, сері жігіттер. Қасиетті ана.
Лев Толстойдың Глаза Катюши черные, как мокрая смородина деген сөйлемін еске түсірейік. Бұл жерден байқағанымыз екі жазушының принципі ұқсас келіп отыр.
Портретке бірінші тән касиет- ұлттық ерекшелік, ұлттық бояу. Олай болса, ешбір суреткер ешқашан да тілге, ұлттық бояуға зорлық жасай алмайды.
Біз мысалга келтірген жоғарыдағы қарт марал, шыбынсыз жаз, той қылып жатқан ауыл -дегендердің барлығы қазақ ұғымдары . Ғалымның бұл пікірді М.Әуезовтің Абай жолы романына қатысты айтып отырғаны белгілі, ал роман тұп-тұтас ұлттық портреттердің бояуы қанық галереясын жасап берген. Мәселен, Құнанбайдың портретін алайық: Әкесінің ат жақты келген, ұзын сопақ басының құлақтан жоғарғы жері қаз жұмыртқасындай қөрінеді. Онсыз да ұзын, үлкен бетіне, ұп-ұзын боп, дөңгелей біткен сақалы қосылғанда, басы мен беті бір өңірдей. Сонда, Құнанбайдың жалғыз сау көзі, оның көтеріңкі жал-тұмсығының сол иығына шығып алып, қалғымай, сақшыдай бағып, осы өңірді қалт етпей кузетіп тұрған сияқтанады. Қоя берсін, салғырттығы жоқ, сергек қатал күзетші.
Жалғыз көз шүңет емес, томпақша. Тесіле, сыздана қарайды. Кірпігін де сирек қағады.
Иығына бота ішігін жамылып, шалқия отырып сөйлеген Құнанбай осы үйде әркімге қарамайды.Қарсысына таман отырған Сүйіндікке ғана қадалып сөйлейді.Осы портреттен Құнанбайдың бүкіл мінезі, болмысы, бітімі, ішкі күйі, жалпылама алғанда, келбет-көрінісі түгел танытылған. Әрі Кұнанбайдың алдағы істерінен толық мағлұмат беріп, сыр тартады.
Әлбетте, жазушы Куанбайдың өзінің бейнесін көзімен көрген жоқ, оны ауылдағы информанттардан, ақсақалдардан естіді. Оған өзінің қиял күшін қосып дамытып, нәтижесінде айбынды, мысы басым, қаһарлы тұлғаның кесек бейнесін дүниеге әкелді. Бір ғажабы, осы портрет А.Левшин сипаттаған Құнанбай бейнесінен алшақ кетпейді. Осыған қарап,Р.Нұрғалидың төмендегі ойының шынайы әрі әділ берілгенін көреміз: Бейне үшін дыбыс, сөз,сөз тіркесіндегі бейнелілік, әуезділік, бояу - аз. Білімділік, ділмарлық, көп көру - бұл да жеткіліксіз. Дүниеге шығарма әкелетін қуатты күш - көзі ашық дүниетанымға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.