КӨШПЕЛІ ӨМІР МЕН ӨНЕР ТУЫНДЫСЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

КӨШПЕЛІ ӨМІР МЕН ӨНЕР ТУЫНДЫСЫ
Сайын Назарбек

Киіз үй - қазақ халқының болмысы
С.Назарбек

Сайын Назарбеков есімі қазақ жұртшылығына етене таныс. Сан қырымен көзге түскен ерекше құбылыс иесі, ерекше дарын иесі. Таң қаласың... Таң қалмасқа шараң жоқ... Осыншама қазақтың бар болмысын бойына жинап берген, оны келешек ұрпаққа жеткізуге сарқылмас күш берген Ұлы күш иесіне бас иесің! Жасай беріңіз! Ұлттық болмыстың ұлы шыңында берер тәліміңіз ортаймасын!
Қай қырынан зерттесек те ұлттық болмыс, ұлттық таным тұнып тұр. Сайын ата шығармаларын оқи отырып, қазақ болып туылғаныңа мақтанасың, марқайасың. Әрине, ол үшін шығармаларын оқып, бойыңызға сіңіруіңіз керек. Менің қолыма Қазақтың киіз үйі атты зерттеу-еңбегі түсті. Оқыдым, зерделедім, біз бен сіз білмейтін киіз үйдің тарихына саяхат жасадым...
Халықтың мәдени-рухани өресіне жақын айғақ болатын киіз үй осы уақытқа дейін өз деңгейінде зерттелмей де, насихатталмай да келеді. Қазақтың киіз үйі еңбегін оқығанға дейін менің көкейімде жауабын таппаған сұрақтар, қате тұжырымдар болды. Осы киіз үйді білудің не керегі бар? Бір кезде баспана ретінді пайдаланылды. Енді заман өзгерді. Заман ағымымен жүру керек деп ойлайтынмын... Жоқ. Бұл ойым түбегейлі өзгерді. Менің пікірімде жүрген қаншама адам бар... Менің айтарым, киіз үйді тану - қазақ әлемін түп-тамырымен тану. Оқу барысында мені таңғалдырған таңғажайыптар көп болды. Бір ұғымның астарында қазақтың танымын білдіретін лингвомәдени атаулардың болуы, бірнеше ғылым салалары: физика-математика, экономика, лингвистика, тарих, т.б. бір арнаға тоғысқан. Сайын Назарбеков осы мәселелерді ұлттық таным деген ортақ ұғымға топтастырып зерттеген.
Қазақтың дәстүрлі сәулет өнерінің көрнекті шебері, белгілі ақын С.Назарбекұлының Қазақтың киіз үйі атты еңбегі екі кітаптан тұрады. Бірінші кітабында киіз үй туралы тарихи деректер, оны дүниеге келтірген алғышарттар, киіз үйдің бітім-құрылымы мен этнографиялық пайымдаулар жан-жақты қарастырылған. Ал, екінші кітапта киіз үйдің сүйегін, киізін, бау-шуын және шиін дайындаудың әдіс-тәсілдері, халық тәжірибесінің сырт көзге аңғарыла бермейтін небір ғажайып сырлары сөз болады. Киіз үй үғымына бірнеше түсінік берілген.
Біріншіден, киіз үй - қазақ халқының болмысы! [1,10]
Екіншіден, қазақтың киіз үйі - қазақ баласы үшін адамгершілік ұясы, қасиет тұтар ордасы. [1,20]
Үшіншіден, қазақтың киіз үйі - әр қазақ баласы үшін тәуелсіздігі мен бостандығының, байлығы мен барлығының, рухани кісілігі мен қоғам алдында міндеттілігінің символы. [1,30]
Төртіншіден, киіз үй - қазақ халқының бар өнері мен өнегесін бір басына жинақтауымен әр адамның алыста жүрсе сарғая сағынары, қасында жүрсе қасиет тұтып табынары, тарихы. [1,28]
Киіз үйге әр тарауында жан-жақты анықтама берген. Өйткені, бұл ұғымның бір теорияға симайтындығын нақты дәлелдермен дәлелдеп берді.
Киіз үй - халқымыздың ең алғашқы сәулеттік құрылысы. Бұрышсыз үй қыста да, жазда да өмір сүруге қолайлы. Жылжымалы үйде әп-сәтте көшіп-қонуға болады. Жер сілкінісіне де төтеп береді. Оның жалпы салмағы - жабдықтарымен қосқанда 300-400 келі. Кезінде киіз үйді бір түйеге артып, жаңа қонысқа көшкен. Әрине, рухани-мәдени құндылықтарды аса қастерлеп, бағалайтын әрбір қазақ үшін киіз үйдің алатын орны ерекше. Осы тұрғыда оқырман жүрегін елжіретпей қоймайтын сәулетші-қаламгердің Қазақтың киіз үйі атты еңбегі үлкен рөл атқарады. Кеңес өкіметі кезінен бері таңсық дүниеге айналған қазақтың киіз үйі қазіргі дамыған, тәуелсіз дәуірде де үлкен сұранысқа ие. Мәселен, кішігірім той-садақа, той-томалақ, мерекелік іс-шараларды жасау үшін көпшілік қауым есік алдына киіз үй тігіп, тіпті онда күнделікті бала-шағасымен шай ішуді әдетке айналдыра бастаған. Қай елде де, қай заманда да Ұлтымның ұлы боламын деген әрбір саналы азамат өз елінің фольклорі мен этнографиясына үңілері айдан анық нәрсе. Біздің елімізде де өз халқының тұрмыс-тіршілігін, этнографиясын білуге құлшынатын азаматтар өте көп. Ал, киіз үй болса - байырғы заманнан бергі қалған мәдени мұрамыздың бірі. Қазақты басқа жұрттан ерекшелеп тұратын күмбезді ғимаратты зерттегісі келетіндер үшін Сайын Назарбекұлының бұл кітабы оқырман жүрегіне жол табарына сенімім мол.
Осы уақытқа дейін менің санамда мынадай сұрақ болатын: Киіз үй қалай пайда болды және қазақ даласында қанша киіз үй тігілді?. Сайын Назарбекұлының еңбегіне көңіл аударып, оқығанымда ғана осы сұрағымның жауабын таптым. Бағзы заманда жыл құсы сияқты қатал табиғат құрсауынан шығып, жүздеген-мыңдаған шақырым кеңістік аясында үнемі көктем мен жазға ілесіп, көшіп-қонып жүру үшін қолайлы баспана керек еді. Осындай қажеттіліктің әсерінен дүниеде киіз үй пайда болған екен. Киіз үй көшпелі өмір салттың негізгі алғышарттарының бірі болғандықтан ұдайы жетіліп, ұдайы шыңдалып, ұдайы сәулеттеніп отырды. Бұл ретте, киіз үйде көшпелілердің ғасырлар бойғы өмірлік тәжірибесінің, ой өрісінің, талғам-танымының және шеберлік-шалымының ең жарқын айғағы деп тұжырымдасақ болады. Алғашқы қолдан жасалған күмбезді ғимараттың, яғни киіз үйдің тарихы сонау тереңде жатыр. Оның қашан пайда болғанын дөп басып, дәлел келтіре айту қиынға түскен. Ғалымдар болжауынан қазақ халқы атты алып бәйтерекке тамыр болып жатқан өрiсi сақ, ғұн, скиф, берiсi арғын, үйсiн, алшын, жалайыр, қаңлы, адай, меркiт, найман, қыпшақ, керей, берiш тағы солар секiлдi көптеген тайпалар жасы бiздiң жыл санауымыздың арғы жағындағы 5000 жылдыққа алып кетсе, жартастағы таңбалар мен құлпытастардағы ескi түрiк жазуларының словян әлiппесiнен 1500 жасқа, грузин, армян жазуларынан 1000 жасқа қартаңдау екенiн дҽлелдеп бердi. Бұл тек қана мойындалған, дәлелденген ақиқаттар [1,15]. Осы келтірілген дәләлдемелерге сүйене отырып, киіз үйдің біздің жыл санауымыздың арғы жылдарында пайда болғанын көреміз. Демек, киіз үй бағзы заманнан бері келе жатырған дүние болса, қазіргі замандағы киіз үй менен бұрынғы замандағы киіз үйдің арасында қандай айырмашылық, өзгешелік бар екендігі туралы ой туындайды. Бірақ, Сайын Назарбекұлы киіз үйдің халық талғамындағы көптеген қасиеттерін ашып көрсетуге тырысқан Қазақтың киіз үйі еңбегінде мынадай мысал келтірілген: Бағдаттан 920 жылы аттанған Ахмет ибн Фадлен бастаған елшілік Арал теңізі, Шалқар көлі, Өлеңті, Аңқаты өзендерінің маңынан өткенде сол жердегі көшпелілер дөңгелек киіз үйде тұратынын айтып, киіз үйдің сол сияқты күрке, шатыр т.б. үйлерден артықшылықтарын көрсетіп жазғандарына қарағанда, Х ғасырдағы киіз үйлердің ХХ ғасыр басындағы қазақ киіз үйлерінен бір де бір айырмашылығы жоқ екені байқалады. Сонда сол мың жылдықта ешбір күрделі өзгеріске ілікпей, сол керемет күйінде сақталған болса, онда сол қолайлы, жетістік дәрежеге жету үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.