Қазақ әдебиетіне жаңаша бояу енгізген бағыт пен Әбіш Кекілбаев шығармашылығында сіңісе отырып әкелген әсерін зерттеу, зерделеу және оқыту мәселесімен таныстыру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Әдебиет - адамзат тарихы дамуындағы ең орны ерекше өнер түрі екендігі мәлім. Себебі әдебиет - өзінің бойына адамның ішкі мәдениеті мен сезімдерін тоғыстыра білген, ғасырлар бойы тұлға қалыптастырып, тәрбиелеп келе жатқан құрал. Осы уақыт белдеуі тоғысқан ғасырлар ішінде әдебиетке түрліше өзгерістер еніп, құбылып, адам жанын одан әрі терең зерттеуге бағытталған түрліше бағыттар мен болжамдар пайда бола бастады. Сол пайда болған бағыттар тұтас әдебиет пен оның ішінде, қазақ әдебиетіне тигізген әсеріне куә болып келеміз. Зерттеуге алып отырған еңбегіміздің де мәні осында жатыр.
Әдеби бағыт дегеніміз - шығарма шеңберінде қолданылатын тарихи қалыптасқан құбылыс емес, әдеби процестің көркемдік-эстетикалық ұстанымдарын құрайтын негізгі түсініктер. Осы түсініктер арқылы әдебиетте өзіне тән мазмұндағы көркем ұстанымдардың негізгі шарттарын қамтиды. Осы бір пайда болған бағыттардың ішінде әлі күнге дейін оқырманның да, ғалымдардың да, жазушылар мен ақындардың да өзекті тақырыбына айналған бағыт ол - экзистенциализм. Ол не? деген сұраққа түрліше нұсқада жауап беруге болғанымен, негізгі қағида бұл - адам философиясы. Яғни, адам өмірінің мәні мен оның тұлғалық болмысы жайлы батыс философиясында алғаш пайда болған иррайионалистік бағыт. Бұл бағыт арқылы адамның өзіндік Менін тануы, өмір мен өлімнің мәні, еркіндіктің мағынасы, өмірде пайда болатын философиялық сұрақтар мен мәселелердің шешімін табуға итермелейді. Бұл туралы экзистенциализм бағытының негізгі өкілдерінің бірі Жан Поль Сартр: Экзистенциализм - бұл болмыс, жоққа ұмтылу және өзінің шегін сезіну деп көрсетеді. Әдеби экзистенциализмдік бағыттың жазушылар шығармашылығына енуі арқылы адам болмысы өмірдегі түрлі жағдайлар арқылы өзгеретінін және сол арқылы өз-өзін мейілінше тануын қамтамасыз етеді. 20-шы ғасырда пайда болған бұл бағыт қазіргі күнге дейін өзінің өзектілігін жоғалтпауының да мәні осында жатыр десек те болады. Экзистенциализм бағытының негізгі әрі маңызды өкілдері ретінде Г. Марсель, А. Бердяев, М. Хайдеггер, Ж. Поль Сартр, А. Камю секілді т.б. жазушылардың шығармаларын ұсына аламыз. Бұл жазушылар экзистенциалисттік көзқарастарды туғызу арқылы осы бағыттың ғасырлар бойына жалпы әдебиетте жалғасып келе жатқанына үстем болды. Әрі осы нәрсе жылдар аралығында әдебиетке осы бағытты жалғастырып, жаңа әсер берген жазушыларды туғызды және олардың шығармалары жаңа биікке көтерілді. Сол себепті, осы бір бағыттың қазақ әдебиетіне тигізген әсері де мол. Біз зерттеуге алып отырған тақырып - осы бағыт шеңберіндегі қазақ жазушысы Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығы, оның ішінде, экзистенциализм бағытында бой көтерген шығармалары болмақ.
Қазақ халқының ғана емес, әлем әдебиетінде ойып тұрып орын алатын жазушылардың бірі Әбіш Кекілбаев шығармашылығын экзистенциализм бағыты көрініс табатын шығармаларды талдауға тырысамыз.

Жұмыстың өзектілігі. Зерттеу жұмысының өзектілігі Әбіш Кекілбаев шығармашылығында, аталмыш бағыттағы шығармаларын зерттеуді талап ететін қырларын одан әрі дамыта зерделеу. Себебі, бұл аталмыш бағыт қазақ әдебиетінде тым әлсіз әрі кеш дамыған бағыттардың бірі деп қарастырылатын пікірлер жоқ емес. Сондықтан оның әр шығармасына баға берген ғалымдардың еңбектерін сараптай отырып, өзіндік көзқарастар мен зерттеулер арқылы толықтыру қажет. Осы негізгі жұмысты екі тарауға бөліп, теориялық бөлімді жалпы экзистенциализм бағыты, Әбіш Кекілбаевтың экзистенциализм бағыттағы шығармашылығы және оны оқытуға түсініктеме беріледі. Практикалық бөлімде негізінен жазушы еңбектерімен жұмыс, талдау және сарапту жұмыстары жүргізіледі. Сол арқылы шығармалардың өзімен де танысып, құрылымдық-көркемдік, бағыт бойынша жеке ой қорытылады. Зерттеу барысында жазушы шығармашылығында экзистенциализмдік бағыттағы сипатқа ие әдебиеттермен таныстық.

Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты - қазақ әдебиетіне жаңаша бояу енгізген бағыт пен Әбіш Кекілбаев шығармашылығында сіңісе отырып әкелген әсерін зерттеу, зерделеу және оқыту мәселесімен таныстыру. Аталған мақсаттарға жету үшін төмендегі міндеттерді негіз етіп алдық.
Жұмыстың міндеттері. Зерттеу жұмысының міндеттері ретінде бірнеше бағыт қарастырылды:
Әдебиеттегі жалпы экзистенциализм бағыты бойынша теориялық талдау жасау;
Экзистенциализм бағыты туралы ғалымдар мен жазушылар еңбектеріне үңілу;
Экзистенциализм бағыты ішіндегі қазақ әдебиетіндегі рөліне теориялық жақтан басымдық бере отырып, зерттеу;
Әбіш Кекілбаев шығармашылығындағы еңбектерді қарастыру;
Әбіш Кекілбаев шығармашылығының ашылмаған қырларына үңіле отырып, ғылыми жақтан баға беру;
Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығынан экзистенциализмдік мәнді ашу;
Шығармаларға экзистенциализм бағыт тұрғысынан сүйеніп, сараптама жасау;
Экзистенциализм бағытындағы еңбектерді оқыту бойынша талдау көрсету;

Зерттеу жұмысының теориялық негізі. Зерттеу жұмысының теориялық негізі ретінде Соловьев Э.Ю. Экзистенциализм и научное познание, Кузнецов В.Н. Жан-Поль Сартр и экзистенциализм, Ж.Ж. Жарылғапов Қазақ әдебиетіндегі экзистенциализм, Ә. Кекілбаев 12 томдық шығармалар жинағы еңбектері қарастырылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы екі үлкен тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1-ші тарау: Экзистенциализм бағытының пайда болуы мен зерттелуі
2-ші тарау: Әбіш Кекілбаев шығармашылығындағы адам философиясы және оны тану мен оқыту

І ТАРАУ. ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМ БАҒЫТЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ

Экзистенциализм бағыты туралы түсінік

Әдебиет - өнер атаулысының ішіндегі ең құдіретті әрі қасиеті жоғары өнер түрі. Әрбір өнердің өзіне тән ерекшелігі, қолданатын методикасы, құралы бар. Және олар жылдар өте, ғасырлар өте жанданып, жаңа бояуларға ие бола түседі. Соның ішінде, әлемде орын алған, адамзат басына түскен түрлі өзгерістер әдебиеттің дамуына өз үлесін тигізуде. Түрліше әдеби бағыттар, ағымдарды осы ретте айтуымызға болады.
Әдеби бағыт - негізінен әдеби процестің көркемдік-эстетикалық ұстанымдары мен қағидаларын құрайтын түсініктер. Сонымен қатар, бағыт - бір шығармашылық әдіс біріктіріп тұрған кең көлемдегі әдеби-шығармашылық құрылым. Әдеби процесс аясында түрліше әдеби бағыттардың, ағымдардың, мектептердің өмір сүруі, дамуы, әрқайсысының өз басымдылығы үшін күресуі - әдеби дамудың, толыққандылығын, әдебиеттің қоғамдық өмір мәселелеріне белсене араласуын, сөйтіп ұлт әдебиетінің жан-жақсы көркемдік ізденіс, өсу, өрлеу үстінде екенін көрсететін факторлар екенін айта аламыз. Әдеби бағыт, ағым, мектеп - бұлардың мақсаты ортақ десек те, олар бір ұғымдар емес, бір-бірінен соншалықты алшақ құбылыстар деп саналмайды, керісінше бірімен-бірі тығыз байланысты қатар өмір сүретін құбылыстар екенін білеміз. Зерттеуге алып отырған әдеби бағыт ол - экзистенциализм бағыты.
Экзистенциализм - философия мен модернистік әдебиеттегі бағыт. Райионалистік тұжырымдар арқылы емес, интуитивті түрде ғана түсінуге болатын адам болмысының абсолютті бірегейлігін растайды. Экзистенциалистік бағыттағы әдеби шығармаларда көбіне дүние, болмыс, әлем адамға мүлдем басқаша, қарама-қайшылық күйде көрінеді. Кейіпкер көбінше рухани дағдарыс, жалғыздық, қорқыныш, уайым, сағыныш, үмітсіздік секілді күйлермен бейнеленеді. Адамның болмысы бұл бағытта жат әрі трагедиялық сипатта көрініс береді. Қазіргі әдебиеттану ғылымында бұл күрделі әрі мағынасы терең құбылыс ретінде қарастырылады. Әлемдік әдебиетте экзестенциализм бағыты екі ағымды ажыратады: діни экзестенциализм және атеистік экзестенциализм. Әрқайсысының өзіндік өкілдері қалыптасқан. Мысалы, діни экзестенциализм бағыты өкілдеріне М. Хайдеггер, К. Ясперс, Г.Марсель сынды жазушылар кірсе, А.Камю Б.Биан, Ж.Поль Сартр, т.б. атеистік экзестенциализм өкілдерінің қатарында.
Экзистенциализм эстетикасының өзіндік ерекшелігі көбінесе Фридрих Ницшенің философиялық және эстетикалық көзқарастарымен анықталады. Ницшенің көркем шығармашылық табиғаты туралы тұжырымдамасы адамның рухани әрекетіндегі және адамның өмірге қатынасындағы қарама-қарсы екі принцип идеясына негізделген. Дионисиандық және Аполлон. Эмоциялық элемент, инстикттің бастапқы күші дионисийлік принциптің мәнін құрайды. Ол адамда бейсаналық идея, ой және даналық ретінде көрініс береді. Аполлондық принцип - адамды тағдырдың, өмірдің қайғылы тұстарын ойлардан қорғай алатын сананың көмегімен өмірді қабылдау деп түсіндіріледі. Экзистенциалистік теорияның алдын ала бастауларын 18-19 ғасырлардағы әдебиеттен тауымызға болады. Бұл бағыттық көрнекіт сыншысы Б.Брехт болды және ол мұны қауіпті құбылыстардың бірі деп таныған болатын. Яғни оның адам болмысын дағдарысқа ұшыратады деп сенген. Одан кейін келе бұл керісінше адам болмысының дағдарыс үйін сипаттап беруімен айқындалатындығын байқай аламыз.
М. Хайдеггер мен К. Ясперс адамның өмірінен болмысты, яғни экзистансты бөліп қарастырды. Алайда экзестенциализм философиясының нақты анықтамасы жоқ, тек оның сипаттамалары бар дейді: ол қозғалыс, ерекше ырғақ. Ол үнемі адаммен бірге және бұл сол адамның өзін-өзі сезінуі, тұтас өмір сүруімен бағытталады. Сонымен қатар, М. Хайдеггер: адам - тіршіліктің, болмыстың мәні, - деп айтады. Жань Поль Сартр Адам ешқашан болмысты жоққа шығара алмайды. Егер адам осы шындықтан бас тартса, ол өзінен де бас тартқаны деп көрсетеді. Ал А.Камю болса бұл дүниенің ақылға қонымсыз екендігін, алайда бұл белгісіздікті абсурдтық деңгейге дейін жеткізді. Дүние - абсурд. Сондықтан абсурд әлемінде адам өмір сүруінің еш мәні жоқ, өйткені оның өмірі әрқашан өліммен аяқталады - дейді ол. Ал К.Ясперс айтқандай, бірінші орында сыртқы әлем түріндегі обьектіні зерртеу емес, мінез-құлықты, адамның дүниедегі бар-жоғын талдау. Адам - бар болып қана қоймай, бар екендігін білетін тіршілік иесі - дейді. Яғни, өз қабілетіне сенімді бола отырып, ол қоршаған әлемді зерттеп, оны белгілі бір жоспар бойынша өзгертеді. К.Ясперстің пікірінше, адам рухани әлемге шекаралық жағдай, болмыс және еркіндік арқылы жол салады. Және ол болмыстың бар болуын үш үрге бөледі:

1. Обьективті болмыс, құбылыстар әлемі, сезім әлемі. Адам санасы ғылымдардың көмегімен обективті болмысқа бағдарланады.
2. Болмыс, обьект ретінде обьективті ғана емес, яғни адам менінің болуы.
3. Трансценденттілік - бұл суперперцептивті әлем. Оған тәжіриебе де, ойлау да (Құдай) қол жетпейді.

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Болмысты қажеттілікке бағынатын обьектілік дүниеде ашуға болмайды, өйткені болмыстағы басты нәрсе - еркіндік. Яғни, бұл - болмыстың мәні. Әдебеиеттенгі экзизтенциалистік бағыттың негізгі шарты да осында жатыр - адам болмысындағы еркіндік, таныс-түсінігіндегі еркіндік, ой-санасындағы еркіндікті ашып көрсету. Экзистенциалистік бағыттағы жазушылар сыртқы дүниенің сипаттамасын толық бермейді. Сартрдың Бытие и ничто шығармасы осы мәселеге арналған. Бұл іргелі шығарма еркін таңдау мәселесін негіздейді. Жазушы біздің алдымызда болашық толығымен ашық, жоспарланбаған және оның қандай болуы сан мыңдаған еркін таңдауға байланысты екенін айтады. Алайда құлдырау да кез келген таңдаудың жемісі екендігін мойындайды. Бұдан түсінетініміз жазушылық шеберлік арқылы жеткен осы бағыттағы шғармаларды оқи отырып адам баласы таңдаудың алдында тұратындығы және өз өмірін өзі жасайтындығын келтіреді. Экзистенциалистер кейіпкерлердің өзара әрекетін емес, адами қарым-қатынастардағы кейбір заңдылықтарды анықтауға тырысады. Және олардың ортақ келтіретін түсінігі - адам түптеп келгенде жалғыздыққа ұшырайтындығы.
Экзистенциализмнің негізгі идеялары:
ойдың негізгі орталығы - адам, адам болсымысы, оның мені
адамның сыртқы ортада болып жатқан тіршілігі емес, өзі - өзінің ішкі әлемі, күйі маңыздырақ
адам өз таңдауында әрқашан еркін
өмір сүрудегі нақты мақсаттар емес, сол тірішіліктің болу құндылығы
Экзистенциалистер түрлі саяси, әлеуметтік және діни көзқарастарға ие. Алайда олардың көзқарастарын ортақ біріктерін дүние - ол адамның пассивті сезімдері ең маңызды эмоция деп түсінуінде.
А.Камюдің Чума, Падение, Ф. Достоевскийдің Записки из подполья, Ф. Кафканың Процесс, Ж.Поль Сартрдың Тошнота М.Кундераның Невонисымая легкость бытия У.Шекспирдің Гамлет, т.б. әлем әдебиетінің шығармалары осы бағыттың мән мен мағынасын ашуға толыққанды қауқары бар. Махаббат пен достық сезімдерін талдай отырып экзистенциалистер болмыстардың ішінара жақындығы туралы айтады, бірақ қарым-қатынастың мағынасын тереңірек зерделеу ұсынылады. Болмыстың түрлі ерекшелігі мен қарқындылығы сырттай өрнектеледі, бірақ сол болмыстар өзара соқтығысқан сәтте трагедия орын алып, әлсіз болмыс иесі өмірдегі тіршілігін абсолютті жоғалтуға айналады. Осы орайда Ф.Достоевскийдің Идиот шығармасын мысалға келтіруге болады. Себебі ол психологиялық тұрғыда осындай тартыстың мәнін келтіреді. Ол Аглая мен Настасьяны салыстырып, екі болмыстың айырмашылықтарын көрсетеді. Аглая - жас, әдемі, жоғарғы қоғамның өкілі, Настасья да әдемі, бірақ оны аяушылықпен, жанашырлықпен сипаттайды. Екі болмысты кездестіргенде Аглая жеңіліске ұшырауы - Настасья күшінің Аглая тіршілігін жойып жіберерліктей мықты болғандығын сипаттайды.
Достық пен махаббаты түсіндіруде экзистенциалистер олардың шынайылылығын жоққа шығарады. Бұл сезімдер жетілмеген, бір-біріне сәйкес келетін тіршілік болмағандықтан, соңындағы нәтижесі әртүрлі болады. Олардың пікірінше, сол терең қарым-қатынастардың суррогаттары кездеседі, яғни іргелес сезімдер, бір ұжымда, кеңістікте жақындық бойынша пайда болады, олар ризашылықпен немесе білімг ұмтылыстпен байланысты болуы шарт екендігін айтады. Байқайтынымыз, экзистенциализм болмысты мүмкін ететін барлық құбылыстарды, сезімедерді түсіндіруге мүмкіндік беретін әдебиеттің көркемдік бағытын құрайды. Жан Поль Сартр экзистенциализмді әдебиетпен біріктірген алғашқы философтардың бірі. Бұл бағыт өз уақытында сыналып жатқанда да, оны қорғап қалған жазушыардың бірі. Ол: Экзистенциализм үмітсіздікке, шарасыздыққа апарады деп айыпталып жатады. Екінші жағынан, адамдық болмыстың бейшаралығын, үнемі жабырқау, қараңғы тұсын көрсету арқылы жарық, әдемі кейпін көрсетпейді деп бізді сынайды. Сондқтан да мен осы айыптаулардың бәріне өзімнің Экзистенциализм - гуманизм атты еңбегі арқылы жауап беремін деп ешетім. Яғни мұның гуманизм екеніне бәрі де таң қалатын шығар. Қалй болғанда да, біз экзистенциализм деп адам өмірі мен болмысын бүкіл шындықтарын айқын ететін білім екеніне сенімдіміз, - деп пікір білдіреді. Жоғарыда айтып өткен атеистік экзестенциализмге қатысты Сартр: Мен өкілі болып табылатын атеистік экзестенциализм басқа түрлерге қарағанда әлдеқайда айқынырақ. Ол Құдай жоқ деп таныса да, болмыстың бар екендігін және оны кез келген ұғыммен анықтауға болатындығын көрсетеді. Ол ең бірінші тірішілікте адам болмысы пайда болатынын, одан кейін барып қана оның айқындалатынын ашып көрсетеді, - дейді. Бұдан түсінетіміз, адам - өз әрекеттерінің жемісі, сол арқылы ол өз болмысын жасайды. Бұл туралы Ф.Достоевский: Құдай болмаса, демек бәріне рұқсат берілген дейді. Алайда қандай да бір мораль әлемде ненің дұрыс, бұрыстығын абсолютті түрде айқындап бере алмайды. Алайда экзистенциализм адамның өзіндік менін тануы, өмір мен өлімнің мәні, еркіндіктің негізгі мағынасы, адамгершілік пен әділеттілік, сұлулық пен ақиқат, адамның дүниеге келудегі мақсаты, қоғамдағы орн секілді көптеген филояофиялық мәселелердің шешімін табуға итермелейді. Экзистенциалист жазушылар өз шығармаларында ортақ көзқарасты - адам өзінің менін түсйну және өзгемен санасу адамды саналы әрекетке жетелейді - дегенді келтіреді. Қоғам егер сондай еркін тұлғалардан құралса, онда үйлесімді, шығармашыл байланыстағы, бірін-бірі түсінетін, әрқайсысы өз құқығын білумен қатар, өз міндеті мен жауапкершілігін толық сезінетін толыққанды қауымға айналады деп білді. Жоғарыдан мысал келтіргенімдей, бұл бағыт адамгершілік құндылықтар күнделікті тұтынушылық қажеттіліктердің тасасында қалған, техногенді, индустриалды, қатыгез, ауыр қоғамға қарсылық ретінде туындады. Ғаламдық дағдарыстар мен соғыстар және төніп келе жатқан экологиялық апат адамгершілік құндылықтардың құлдырауына, адамның өз қолымен жасалған, бірақ өзіне жат дүниесінде адамның өмірінің мәні мен болмысы жайлы сұрақтар неғұрлым шиеленісе түседі. Сол уақыттан туындаған қорқынышқа байланысты көптеген шығармалар өмірге келіп, оны жеңу, адамгершілік құнлылықтарды адам тірішілігінің баянсыздығы тұрғысынан қарастыру басты тақырыпқа айналды.
Сонымен, ХХ ғасырда Еуропа цивилизациясының дағдарысы, зерде, ой мен адамгершілік құндылықтарына деген сенбеушілікті бірдей тудырып, трагедияға толы адам болмысын, адам мәселесін тікелей философиялық таразыға салды. Бұдан анықталған ең бірінші ақпарат - зерденің негізінде ғылым мен техника дамыған сайын адам болмысының тұрақсыздығы мен нәзіктігінің өсуі. Бұлай күрделену мен қатар қатыгезденіп жатқан дүниеде тұрақтылық таубы үшін ең алдымен өзінің ішкі өмірін талдап, соның негізінде өзіне қатысты мүмкіндіктері мен қабілеттерін аша білуі тиіс. Мұндайда адам өзінің рухы арқылы тұра алады. Олай болса, адамға керегі - зат, материя, идея, таным философиясы емес, ең керегі - адам философиясы. Осы айтылған жалпы мінездемені нақытлай келер болсам, экзистенция үғымы философияның негізінде жатқанын байқаймыз. Егер бүкіл жануарлар әлеміндегі тіршілік өзінің мән-мағынасымен бірге бұл дүниеге келер болса, адам ең алдымен, жоғарыда айтқандай, бұл дүниеге келіп, неше түрлі қиын жағдайлардан өтіп барып, көп уақыттан кейін ғана өз өмірінің мән-мағынасына ие болады. Яғни, адамның өмір сүру оның мән-мағыналылыққа жетуінен анағұрлым алда жүреді. Экзистенциализм филояофиясында шекаралық ақуал деген категорияға көп көңіл бөлінеді. Ол - өмір мен өлімінң екі арасында қалу, үрей мен алаңдау, қынжылу мен түңілу, уайымдау мен қамқорлық, тағы сол сияқты сезімдер. Осыған байланысты экзистенциализм адамның еркіндігіне ерекше көңіл бөлуімен де тартымды. Еркіндік немесе еріктік - қажеттілікті тану, я болмаса, табиғи дарынды іске асыру емес, ол экзистенциямен, яғни, өмір сүрумен тең. Экзистенциализм өкілдерінің бірі әрі бірегейі - Виктор Франкл қазіргі қоғамдағы адамдардың қасыреті - ноогендің невроздарда, яғни адамдардың өмір сүрудің мән-мағынасынан айырылып қалуында деген пікірге келеді. Бұған В.Франкл экзистенциалдық вакум деген ұғыммен береді. Өз болмысының мән-мағынасынан айырылып қалған кейбір адамдар, рухани бедеулік пен мүгедектіктен ажырау үшін Құдайды іздеу жолына түссе, екіншілері - нашақорлық пен ішімдіктің жетегінде, ал үшіншілері - қоғамдағы тәртіпке қарсы бағытталған, қылмыстық іс-әрекеттерге, қалғаны суицидке дейін барып жатады. Өзіндің гуманистік көзқарасынан тамайтын В.Франкл өмірде қандай жағдай болса да, тіпті жазылмайтын сырқат, өлімнің өзі де адам өмірінің мәнін жоғалтуына себеп болмауы қажет деген пікірде.
Экзистенциализмді өзінше ілгері дамытып, романдары мен философиялық эсселерінде заманның қайшылыққа толы көкейкесті мәселелерін біршама көтерген ойшыл әрі дарында жазушы А.Камю еді. Оның әлемге белгілі Чужой, Сизиф туралы аңыз секілді шығармалары экзистенцалистік бағыттың өзіндік бір түрді өмірге келгендігін көрсетеді. Камю шығармашылығында адам, оның еңбегі, күнделікті тіршілігі, тұтас өмірі, бәрі - толы абсурдтан құралғанғ яғни абсурдтық шығармашылық. Екінші жағынан - сол абсурдқа қарсы күресінде. Бұл туралы ол Чума еңбегінде тереңнен суреттелген. Бірақ бұл күрес, ауруға қарсы қолданған барлық әрекеттер уақытша ғана нәтиже беріп, кейіннен оба тарататын сабау құрық тышқандар қайтадан белең ала бастайды. Ендеше бұл қарсылық та абсурдқа әкеле береді. Үшінші кезекте, күрес, әрекет еш нәтиже бермегеннен кейін қуғында қалу, ажырау. Бұл кезеңнің айқын көрінісін Падение еңбегінде айқындап береді. Бұл дәуірде адамның жалғыздығын, тіршіліктен ада қалуын қарастырумен қатар, адам мен адамды жақындастырудың сарыны кездеседі. Экзистенциализм философиясы сол ғасырдың қайғы-қасіретін, адамзат басына түскен ауыртпашылықты терең ой мен көркем тіл арқылы суреттеп берді. Сондықтан мұны адам, адамның өмір сүруі мен өмірі туралы философия деп айтсақ болады. Жиырмасыншы ғасырды толықтай түсіну, сол уақыттағы адамзат болмысын толыққанды екшклу қиынға түскен болатын. Өзіміз өмір сүріп отырған қоғамды, оның негізгі қозғаушы күші болып табылатын адамды, оның мәнін ашу ешбір ғылым мен ғалымның, филофсофияның шамасы келмейтін мәселеге айналды. Себебі қоғам мен адам және оның тағдыры ауыр әрі одан шығатын жолдарды табу қиындық соқтырды. Соның өзіне қарамастан адам және оның анықтауға, тіпті жаңа тапсыз қоғам, орнатуға, сөйтіп адамзаттың тағдырының жұмбағын шешуге бағытталған бүкіләлемдік, әлеуметтік тәжіриебелер, шара мен жобалар жасалып, оларды жүзеге асыру әрекеттері орын алды. Мысалы, ағылшын ғалымы Ф.Бэкон Жаңа Органон атты шығармасында табиғатты өзінің негізгі зерттеу нысаны етіп ала отырып, одан алынған білімнің қандай әдіспен, қалай пайда болғанына назар аударды. Ол табиғат байлықтың көзі деп санай отырып, оның негізгі мәнін, адамға қатысты жақтарын аша алмады. Сондай-ақ, ұлы философтың ғылыми жаңалықтармен бірге, негізгі кемшілігі - қоғамды, ондағы қатынасарды түсінуде де айқын көрінді. Ол орта ғасырдағы ақылдың қателесуін, адасушылығын көркем тілмен суреттеп бере отырып, оның мәнін терең түсіндіреді. Дж. Локк (1632-1704) XVI ғасырда Англияда болған саяси және әлеуметтік өзгерістер ғылым мен техника саласында да, сондай-ақ ойлау процесінің дамуында да көптеген жаңалықтар әкелді. Бұл жаңалықтар 1688 жылғы Англиядағы қала буржуасиясы мен ауылшаруашылық аристократиясының озара келісімге тығыз байланысты еді. Осындай ірі төңкерістер және өзгерістерді басынан өткерген ұлы философ Локк өз қоғамындағы қайшылықтардың шиеленісе түскенін шығармаларында айқын көрініс тапқан болатын. Оның адам ақылының, ойының тәжіриебесі туралы деген еңбегінде философия тарихында алғашқы рет таным теориясының жүйеге келген негізі көрсетілді. Адамның ойы, зердесі зерттеудің негізгі нысаны болып табылды. Сондықтан ақылдың мүмкіндігін, оның қабілетін зерттей отырып, оны қалай пайдалану керектігін білуіміз қажет. Білім қандай жолмен пайда болды? Ақыл білімге қалай келді? Локк осы мәселелерді шешуде жалаң рационалистік пікірді құптаған Декарттық дүниетанымды қатты сынға алған болатын. Ол ең алдымен Декарттың білім туа пайда болады деген идеясын сынай отырып, сезімде жоқ нәрсе ақылда да болуы мүмкін емес деп, эмпирикалық таным әдісін ұсынады. Адамның жаны ақ қағаздай таза, оған белгі түсіріп, жазу жазатын сыртқы дүние. Ал сыртқы дүние сезім мүшелеріміз арқылы бізге әсер етіп, білім береді. Ал білімнің негізі тәжіриебеде жатқаны белгілі. Дәл осындай көқарас сонау Бэконның философиясынан басталатын белгілі бағыттың жолы болатын.
Экзистенциализм - адамның бостандығына, еріктілігіне ерекше көңіл бөледі. Еріктілік - қажеттілікті тану, я болмаса табиғи дарынды іске асыру емес. Ол - өмір сүрумен тең. Адам дегеніміз - өзін-өзінен жасайтын пенде. Ол - өзінің өзіңдік жоспары. Бұл дүниеде адамды еш нәрсе билей алмайды. Адамның себебі тек өзіңде ғана, ол өзіне Gausa sui. Ал бостандық, еріктілік дегеніміз - таңдау. Адам ерікті пенде ретінде ойына не келсе, соны істей алады. Бірақ сонымен қатар ол өз істеріне жауапты да өзі береді. Сондықтан Ж-П. Сартр: Еріктілік дегеніміз - адамға артылған адамгершіліктің ауыр жүгі, - деген болатын. Адам өз ісіне ғана емес, басқалар үшін де жауапты. Ол өз-өзін жете түсінудің арқасында басқалардың да терең сырын аша алады. Адам экзистенциясының іргетасы - трансценденттілену, яғни өз шегінен асу. Адам өз шеңберінен аттап өтіп, не нәрсеге жеткісі келеді? Діни экзистенциализм Құдайды трансценденттікпен теңейді. Олай болса, Құдаймен қосылуға ынтық болу, нағыз бостандықты содан іздеу - діни трансценденция болып есептеледі. Діни экзистенциализмнің өкілі Бердяевтің пікірінше, адам - екі жақты қайшылық пен қайғыға шомған пенде. Сондықтан оны түсіну - одан жоғары тұрған Құдайды талап етеді. Бұл - адамның Құдайға тәуелді пенде екендігін көрсетпейді. Философия адамның құдайшылдығын, Құдайдың адамгершілігін көрсетуі қажет. Өйткені Христостың өзі адам болып туды. Құдай дегеніміз - ол рух. Тек рухани қатынас қана адамның терең мәнін көрсетеді. Атеистік бағытқа келсек, оның өкілдері Сартр мен Камю өмір мәнін ештеңеге теңеп, экзистенцияның ең терең құпиясы деген пікірге келеді. Сонымен экзистенция дегеніміз - өзінің шектілігін, уақытшалығын сезінетін, ештеңеге бағытталған адам өмірі. Экзистенциализмнің ерекшеліктерінің бірі - жеке адам мен әлеуметтік болмысты бір-біріне қарсы қоюы, адамзат болмысының осы екі жағының бір-бірімен ымыраласпайтынын көрсету болып табылады. Олай болса, адам өмірінің ерекшелігі - өмір сүру мен мәңдіктің, болу мен бола алудың, таным мен түсінудің арасындағы тебіреніс, таңдау. Бұл - адам болмысының мұңды жақтарын көрсетеді. Болмыс және уақыт еңбегінде М. Хайдеггер адамның өмір сүруін Dasein деген ұғыммен береді. Мұндай ұғымды философияға енгізу арқылы адам болмысы - тарихи болмыс екенін, яғни қазір осы арада өмір сүріп жатқанын көрсеткісі келді. Дүниеде адамнан басқа ешқандай тіршілік иесі өзінің шектілігін, яғни өлетіндігін білмейді. Адамға ғана уақыт сезімі, ал сонымен бірге өмірде болу мәселесі тән. Бұл тұрғыдан алғандағы философияның негізгі мақсаты - дәл қазір өмір сүріп жатқан адамның ішкі тебіренісін зерттеу, содан шығатын өмір тәжірибесін талдау болып табылады. Бұл - жаңа онтология. Яғни ол - уақытпен шеңберленген адам болмысы, осы арада өмір сүріп, басқалармен бірге коммуникацияға түсу. Өндірістік қоғамдағы адамның болмысы өзінің бейшынайылығымен сипатталады. Бір конвейерден шыққан ұқсас заттар сияқты, адамдар да орталанып, бір тұлға екіншіні жеңіл алмастырады. Адамдар бірін-бірі ауыстыра алатындықтан, басқа дегеніміз - нақтылы басқа тұлға емес, қайсыбір басқа, жалпы бір басқа. Мұндай жағдайда ол да, мынау да - шынайы субъект емес. Мұндай тобыр адамын Хайдеггер das Man деген терминмен берсе, Бердяев оны объективацияланған дүние деп атады. Ал адамның шынайы болмысына келер болсақ, ол - адамның тарихи пенделігін, уақыт шеңберінде шектелгенін, сонымен қатар өзінің еріктілігін сезінуінде. Шынайы болмысқа жету үшін адам күнделікті күйкі өмірден бас тартып, соңғы өмірдің шегі - өлімге тіке қарай алатын жағдайға келуі қажет. Бейшынайы болмысты аттап өту үшін адамдар бір-бірімен қосылып абсурдты дүниеге, оның шектілігіне, жалпы дүниенің жетілмегендігіне, мәнсіздігіне қарсы шығып, көтерілуі керек, - дейді француз ойшылы А.Камю. Діни экзистенциализм бұл мәселенің басқа шешімін ұсынады. Г. Марсельдің ойынша, адамдар шынайы болмысты заттардың болмысымен теңейді. Ал шынайы болмыс, негізінен алғанда, әрқашанда тұлғалық болмыс. Болмыс - Ол емес, Сен. Сондықтан адамдардың Құдай алдындағы бір-бірімен ішкі сырларын бөлісуі - шынайы болмыстың алғышарты. Өзге адамның терең сырын ұғынып шынайы болмыстық дәрежеге көтерілу маһаббат арқылы ғана іске асады. Марсельдің ойларын М.Бубер, Э.Левинастар дамытты. Олардың ойынша, адамның дүниеге деген қатынасы екіжақты. Өйткені оның сөздігінде екі негізгі сөз бар. Олардың біреуі Мен және Сен болса, екіншісі Мен және Ол. Дүние - адамзат тәжірибесі ретінде Мен және Олға жатады. Мен және Сен - адами шынайы қарымқатынасты тудырады. Олай болса, адам алдында дүниеде болудың екі мүмкіндігі бар. Мен және Сен - шынайы болмысты тудырса, Мен және Ол - адами қатынастарды заттандырады. Мен оны тануға, зерттеуге тырыспаймын, өйткені мен онымен қарымқатынастамын. Ол қатынастардан босағанда ғана, мен оны тани бастаймын. Тану, білу - Сеннің алшақтауына әкеліп соғады. Мен және Сеннің қарым-қатынасын маһаббатпен теңеуге болады. Маһаббат сезімі бүкіл дүниені өзінің сәулесімен жарқыратып, гүлдендіреді. Маһаббат аясындағы адам қайыбір адамды, жақсы мен жаманды, сұлу мен түрсізді, ақылды мен наданды - бәрін де ерекше Сен ретінде қарайды. Алайда адам болмысының трагедиясы - Мен және Сеннің өзара қатынасының сарқылуында, я болмаса құралға айналуында. Экзистенциализм философиясының көрнекті өкілі -- Виктор Франкл. Ол қоғамдағы адамдардың қасіреті - ноогендік невроздарда: адамның өз өмірінің мәнмағынасынан айырылып қалуында деген пікір айтты. Соңғыны В.Франкл экзистенциалдық вакуум деген ұғыммен берді. Өз болмысының мән-мағынасынан айырылып қалған адамдардың бірі рухани құлазудан арылу үшін Құдайды іздеу жолына түссе, екіншілері нашақорлық пен ішімдіктің сағымында жүреді, үшіншілері қоғамдағы тәртіпке қарсы бағытталған қылмыстық іс-әрекеттерге, төртіншілер суицидке барады. Өмірдегі ахуал қандай қиын болса да: жазылмайтын сырқат, өлімнің өзі болмасын, адам өз өмірінің мән-мағынасын жоғалтпауы керек, деген ойға келеді Франкл. Өзінің Екінші Дүниежүзілік соғыс кезіндегі Бухенвальд концлагерінде болған экзистенциалдық тәжірибесін сараптай келе, Франкл өз өмірінің мән-мағынасын сақтап қалған адамдар ғана сол тозақтан құтылғанын, ал оны жоғалтқан көпшіліктің малға ұқсайтын тобырға айналып құрығанын баяндады.
Экзистенцианализм бүгінде көп қолданылатын сөз. Экзистенциалды көңіл күй деген ұғым бар. Бұл қазіргі таңда көбіне писсимизм, депрессия деген ұғымдармен синонимдық сипатта пайдаланады. Бірақ бұл тар ауқымды түсінік болып есептеледі. Ендеше экзистенцианализм дегеніміз не?
Шын мәнінде өмір мағынасыз, абсурд және өмірде мұның мәнін табу да мүмкін емес. Әр идеяның өмірге келудегі заңдылығы болады. Бұл экзистенциалды идея екінші дүние жүзілік соғыстан кейін пайда болды. Бұның себебі, әріректе бастап саралайтын болсақ, ІХХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында еуропада, АҚШ-та түрлі бағытттар пайда болды. Әдебиетте, философияда структуализм, постмодернизм және осы экзистенциализм де бар ол қатарда. Бұған ықпал еткен еуропаның өзінен жиырмадан аса мемлекет қатысқан бірінші дүниежүзілік соғыс еді. Одан кейінгі екінші дүниежүзілік соғыс та сұмдық әсерін тигізді. Оған отыздан аса мемлекет қатысты. Осы уақыттарда көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар, күллі интеллегенция сұрапыл соғыстың әсерінен өз шығармаларын дүниеге әкелді. Соның бірегейі осы Жан Поль Сартр болатын. Яғни, түптен келгенде соғыстан кейінгі ұлы күйзелістің әсері экзистенциализмнің өмірге келуіне орасан зор болды. Осы төңірегінде Сартр: Әлемде миллиондаған адам қырылып жатқанда өмірге келудің өзінде құдай берген мағынаның жоқ екенін және адамды желеп-жебеп жүретін періштесі бар деген сенімнің де мәнсіз екенін түсіндім деген ойды ғаламға жаяды. Бұл Сартр тудырған сұрақ өзінен бұрынғы Ницше, Хайдгерлердің сұрағынан өзгеше сипатта болды. Үлкен соғыстардан, ұлы күйзелістер кезінде туындаған өткір сауал -- адам деген не? дегеннің айналасында болды. Оған дейінгі діни ағымдар және басқа да философиядағы діни сенімдер қалыптастырған сұрақ бойынша, адамның кім екені түсінікті еді. Яғни, адамға топырақтан жаратылған құдайдың құлы деп қарап келді. Содан кейін Ницше Құдай өлді! деп жар салды. Яғни, құдай өлсе, құдай берген құндылықтар да бірге өледі деген сөз. Содан кейінгі туындаған сұрақ осы экзистенциалды сұрақ Адам деген кім? және Мораль дегеніміз не?.
Осыған қатысты ойлар Шәкәрімді де толғандырғанға ұқсайды. Ол "Адам не үшін жаратылды?" дейді және білімділер білсе, жауап берсінші дегенді айтады. Бұл сауал да империяның езгісінен туып отыр. Демек, қойған сұрағына байланысты қоса айтар болсақ, Шәкәрім де -- экзистенциалист.
Яғни, философтар өмірде мағына жоқ дейді. Адам -- қорғансыз жаратылыс екенін айтады. Әділеттілік деген болмысыз дүние. Кім күшті -- сол әділетті. Бұны қалыптастырған геноцидтер, төңкерістер, соғыстар.
Сартр -- көп сыналған жазушы. Көпшілік оның ойларын жұрттың көзіне түсу үшін айтады деп кінәлады. Бірақ оның идеясының маңызды екенін уақыт дәлелдеп берді. Экзистенциализм қазіргі таңда өнерде, әдебиетте, киноматографта елеулі, даулы, маңызды бағыттардың бірі болып отыр. Енді бізге соның табиғатын түсіну міндет. Мысалы, Альбер Камю "Сизиф туралы аңызында" кез келген философияның алдында тұратын сұрақ ол -- Сен өмір сүргің келе ме, жоқ па?. Сонымен қатар тағы да дінге қарсылық пайда болады. Яғни, адам өзіне-өзі қол салуға, өмірден бас тартуға хақы бар дейді. Содан кейінгі философиялық сұрақтар сен Өмірде қаламын деген шешім қабылдағаннан кейін басталады деп түйіндейді.
Мысалы, Сизифті құдайлар ауыр жаза ретінде мағынасыз еңбекке салады. Яғни, мағынасыз, мақсатсыз өмірген адамға (Сизифке) ауыр тасты қайта-қайта тауға домалтып шығаруды жүктейді. Ол тастың қайтадан құлайтынын білсе де, тоқтатпайды. Ал Камю осы еңбектің өзінен ләззат таба білу керектігін, өмір мағынасыз, бірақ сол мағынаны өзің ойлап табу керектігін айтады.
Сартр Кез келген адамның жүрегінде құдаймен мөлшерлерлес тесік бар. Әр адам сол тесікті қолына түскен нәрсемен жамайды дейді. Мүмкін, мағынасыз заманды, мағынасыз қоғамды дәл сол күйінде суреттеуден экзинтенциализм туындаған болар. Себебі, Сартрдың "Айнуын" алып қарар болсақ, қым-қиғаш құбылыстардан өзге ештеңе таппаймыз. Немесе...мағына өзгеріс үстінде.
Түптеп келгенде, экзистенциализм де екіге бөлінеді. Бірі -- ясперстік бағыт, яғни христиандық идеялар бар. Ал Сартрдың ұстанғаны атеистік бағыт. Яғни, бұлар құдайды жоққа шығармайды. Алайда оның бар-жоғанын адамға келіп кетер ештеңе жоқ. Өз өміріңді өзің құра дейді. Басты тұлға ретінде құдайды емес, адамды қарастырады.
Адам еркін. Себебі, ешқандай дін, ешқандай зайырлы ұғым адамға не істеу керегін көрсете алмайды. Әлемдегі құндылықтар нақты емес және әр жағдайға сәйкес келе бермейді. Сол себепті адамның табиғаты, өмір сүру ережелері туралы әңгімелер -- бос әурешіліктен туған. Бұл сөздерді Сартр айтқан. Оның теориялық тұжырымдамасы мынандай:
Мен өзімді таңдау арқылы бүкіл адамзатты таңдаймын. Яғни, белгілі бір бейнесін жасап алып, адаммен байланысамын. Оның айтуынша моральдық таңдау дегеніміз дерексіз нормаларға негізделген таңдау емес, жағдайды таңдау. Адамның субъективтілігінен басқа критерий жоқ. Демек, адамның басты міндеті өз субъективтілігін тереңдетіп, кеңейтіп, іске асыру. Экзистенциализм -- бұл құдайдың жоқ екенін дәледеуге тырысатын атеизм емес. Құдайдың бар екеніне сендіретін дүниелерің болса да, адам өз өзін қолға алуы тиіс. Өзінен басқа өзін ешкім қорғай алмайтынын түсінуі тиіс. Экзистенциализм -- бұл гуманизм.
Осы Сартрдың идеясының түп нұсқасын тағы бір француз философы Жан Жак Руссо айтады. Ол: Ізгілік пен мораль Конституцияда болуы керек. Адалдық, адамдардың бір-біріне қиянат қылмауының пайдалы екенін түсінуі тиіс және бұл қоғамдық норма болып пісіп жетілуі керек дейді. Еуропалық философияның бас негізі -- адам. Ол құдайдың құлы емес, тобыр емес, тұлға. Яғни, адамның дәрежесін өсіру бұл -- гуманизм болып есептеледі. Адамзат тарихын адам мәртебесін асырған үш дәуір болды. Олар әуелі ежелгі Эллада, содан кейін қайт өрлеу дәуірі және осы экзистенциализм.
Біздің қазақ қоғамына экзистенциализм идея аса қажет. Себебі бізде әлі де, қауымдық, тобырлық сана өршіп тұр. Жалпыдан жалғықа өтіп, құл деңгейін тұлғалық мәртебеге дейін көтерілуіміз керек. Бұл идеяның түпкі төркіні -- еркіндік және жауапкершілік. Бұл екеуі қатар жүруі тиісті ұғымдар.

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Әдеби теориялық зерттеу еңбектерде, оқулықтарда әдеби ағым, әдеби бағыт ұғымдарының аражігі көбіне айқындалмайды. Көбіне әдеби ағым мен бағытты ажыратпайды, оларды біртұтас ұғым ретінде таниды. Синонимдік мәнде қарастырады.
Мысалға академик З.Қабдолов өзінің Сөз өнері зерттеуінде бұл мәселеге мынадай анықтама береді: Байқап қарасақ, стиль - бір жазушыға тән творчестволық ерекшелік болса; ағым - бірнеше жазушыға тән творчестволық бірлік; стиль - әр жазушының дара қасиеті болса, ағым - әр алуан жазушының ортақ сипаты, стиль - жалқыға тән ұғым болса, ағым - жалпыға тән таным; стиль - бір жазушының әдеби беті болса, ағым - бір топ жазушының әдеби бағыты.
Анықтамадан байқап отырғанымыздай, автор ағым мен бағытты бір нәрсе деп қарастырады. Мұндай тұжырымды орыс теоретиктері Л.И.Тимофеев пен Л.В.Щепиловадан да байқаймыз. Әдеби бағытты әдеби ағыммен тұтастыра отырып, Л.И.Тимофеев төмендегідей анықтама береді: Әдеби ағым - белгілі бір тарихи кезеңдегі бір-біріне идеологиясы және өмірлік тәжірибесі, көркемдік әдісі жағынан жуық бір топ жазушылардың идеялық-көркемдік ерекшеліктері тұрғысынан бірлесуі.
Л.Ф.Щепилованың көзқарасы да осыған саяды: Белгілі бір тарихи кезеңде әдістері ортақ, өнердің мақсаты мен міндеттерін бірдей түсінетін бірқатар жазушыларда әр түрлі әдеби мектептер, топтар қалыптасады. Бірақ бұл қауымдастық өзін әдеби бағытта (ағым) толық танытады. Зерттеуші бұл жерде бағыт пен ағымды бөлмей, тұтастықта қарап отыр.
Г.Н.Поспелов, В.Е.Хализов, И.Ф.Волков сияқты әдебиет теоретиктерінің еңбектерінде әдеби ағым мен бағыттың ара-жігі айқындалып, оларға арнайы анықтама беріледі.
Әдебиеттегі салыстырмалы-тарихи зерттеуде терминология мәселелерін айқындау қиын да күрделі болып келеді.
Дәстүрлі халықаралық әдеби қауымдастық ретінде танылған барокко, классицизм т.б. бірде әдеби ағым, бірде әдеби бағыт, бірде көркемдік жүйе ретінде қарастырылады. Бұл ретте әдеби ағым, әдеби бағыт терминдері ең тар, нақты мәнге ие болады. Г.Н.Поспеловтың зерттеулерінде әдеби ағым - жазушылар мен ақындардың нақты қоғамдық көзқарастарын (дүниетаным, идеология) білдірсе, ал бағыт - эстетикалық көзқарастар бірлігінің негізінде және белгілі бір көркемдік қызметтің бағдарламасы аясында (трактат, манифест, ұран арқылы білдірілген) пайда болған жазушылар топтарын білдіреді.
Ағым мен бағыт халықаралық қоғамдастықтың емес жекелеген ұлттық әдебиеттің құбылысы болып табылады.
Әдеби ағым ұғымы әжептәуір айқын түрде Г.Н.Поспеловтың теориялық еңбектерінде көрініс табады. Оның көзқарасы бойынша ағым - суреткерлердің көркем шығармашылығында көрініс беретін әлеуметтік-идеологиялық тұрғы негізінде ортақтастығын білдіретін қоғамдастық болып табылады. Мысалға Г.Н.Поспелов орыстың реалистік әдебиетіндегі дворяндық төңкерісшіл (Некрасов, Салтыков-Щедрин, Чернышевский), либерал дворяндар (Тургенев, Гончаров), патриархальдық шаруа (Л.Толстой) сияқты ағымдарды айқындайды. Батыс еуропа реалистік әдебиетінде де қуатты буржуазиялық-демократтық ағым (Стендаль, Золя, Р.Роллан, Теккерей, Диккенс, М.Твен, Г.Манн, Т.Манн т.б.), революциялық-демократтық ағым (Беранже, Бюхнер, Гейне), пролетарлық-социалистік ағым (Веерт, Фроймират, Потье т.б.) сияқты ағымдарды айқындап, атауға болады.
Әдебиеттану ғылымы жазушылардың әлеуметтік-идеологиялық тұрғысын, олардың осы негізде, әр түрлі дәуірдегі әр түрлі ұлттық әдебиеттегі бірігуі мен аражігін анықтауда қыруар жұмыс атқарды. Бұл зерттеулер көркемдік дамудың тарихын жан-жақты үйренуде өзінің мәнін жоғалтпайды. Алайда суреткерлердің әлеуметтік идеологиялық тұрғыларының аражігі жалпы алғанда белгілі бір қоғамдық функция атқаратын көркемдік жүйенің өз ішінде өтетінін үнемі басты назарда ұстау керек.
ХХ ғасыр басында дамып, өрлей бастаған, Абай негізін қалаған қазақтың реалистік жазба әдебиетінде де ұлттық сипат, ерекшеліктері бар ағым, бағыттар болды. Қазақ әдебиетіндегі ағым, бағыттарды айқындаған профессор Б.Кенжебаев болды, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті - ұлы дәуірдің: ілгерілеулер, күрес, көтерілістер, сұрапыл соғыстар, қиян-кескі төңкерістер дәуірінің әдебиеті. Күрделі көп қырлы әдебиет, - деп тұжырымды баға берген профессор Бейсенбай Кенжебаев ол тұстағы қазақ ақын-жазушыларын саяси, әдеби бағыттарына қарай: 1)ағартушылық; 2)ағартушы-демократтық; 3)демократтық-төңкерісшіл топтарға жіктейді
Реалистік, романтикалық сарын жарыса өрілген ұлттық тарихи сананың оянуына бастаған, жаңашылдық рухындағы әдебиет бірте-бірте көш түзеп, қазақ қоғамының рухани тіршілігінде басымдыққа жетті. Әдебиет белгілі деңгейде ұлтты дамытудың әмбебап құралына айналғандай еді. ХХ ғасырдың алғашқы кезеңіндегі Алаш ұранды әдебиеттің рухы үстем шығып, әріден жалғасқан әдеби үдерістің сан соқпақты даму жолдарын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.