Қазақ халық музыкасы



Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:   
Қазақ халық музыкасы
Қазақ халық музыкасы - қазақ ұлтының дәстүрлі музыкасы, қазақ фольклорының маңызды саласы.

Қазақ халық музыкасының эпикалық жанрларыӨңдеу
Қазақ халқының музыка мұрасы аса бай. Оның эпикалық жанрлары:

Жыр,
Толғау,
Терме,
Желдірме,
Лирикалық әндері,
Айтыс өнері,
Қазақ халық музыкасының тарихы
Қазақ халық музыкасының тарихына көне түркі дәуірінен бергі кезеңдегі музыка үлгілері мен тарихи-мәдени мәліметтер енеді.

Қазақ фольклорының елеулі бір арнасы - эпос. Оған тән музыкалық мақам-саздардың қазақ мәдениетінен алатын орны ерекше. Әдеби мәтінге қарағанда музыкалық мақамның марқалау болатыны белгілі. Қазақ эпосы негізінен екі түрлі поэзиялық өлшемге негізделсе (7 - 8 буынды жыр және 11 буынды қара өлең), оның мақамы да осы жүйеге құрылады. Қазақ музыкасындағы сырлы сазды, терең толғанысқа толы кең тынысты, әуезді әндер - 19 ғасырдан желі тартса, речитативті әуенге құрылған эпикалық дәстүр - алғашқы, лирикалық әндер - соңғы құбылыс. Бірақ, дәстүр тұрғысынан келгенде қазақ даласының түрлі аймақтарында олардың бәрі бірдей сақтала бермеген. Сыр бойы, Атырау алқабында - эпос, Жетісуда - терме, Орталық Қазақстанда кең тынысты лирикалық әндер басым дамыған.

Қазақ музыкасы ауызекі дәстүрге негізделген суырып салмалық өнермен қатар жеке өнер саласы, тіпті ілім ретінде де қалыптасып келеді. Ертедегі орхон-енисей жазбалары, орта ғасырлардағы Қорқыт, оғыз еліндегі қобыз культі туралы деректер түркі тайпаларының музыкалық мәдениетінен хабар береді. Одан бергі жерде әл-Фараби, Ибн-Сина, Әбдірахман Жәми, Дәруіш Әли, т.б. көптеген шығыс ойшылдарының музыка өнеріне қатысты теориялық еңбектері де болған. Фарабидің "Музыканың ұлы кітабы" күні бүгінге дейін ғылыми мәнін жоймаған, әлі де толық зерттеліп болмаған мұра. Мұның өзі қазақ музыкасының бірде шаманизм, бірде зороастризм, бірде ислам мәдениетінің аясында қалыптасып келгенін аңғартады. 15 - 18 ғасырлырдағы жыраулық өнер тудырған эпик дәстүрдің Қазақ музыкасынан алатын орны ерекше.

Қазақ халқының осы қалыптасу кезеңінде ұлттық болмысымызға тән музыкалық ырғақтар, екпіндік ерекшеліктер көріне бастаған. Қазақ музыкасының өзіндік ерекшелігі - синкреттілігі. Поэзия мен музыка мақамның бірлігіне негізделген ән-жырлардың келе-келе дараланып, екі түрлі өнер арнасына жіктелгені мәлім. Бірі - ән өнері, екіншісі - күйшілік дәстүр. Осы негізде 19 ғасырда қазақ даласында екі түрлі халықтық кәсіби-музыкалық дәстүр қалыптасқан. Бірі - Ықылас, Сарымалай, Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап, Сейтек, Сүгір, Тәттімбет, т.б. өнерпаздар бастаған күйшілер тобы болса, екіншісі - Біржан, Ақан, Мұхит, Мәди, Жаяу Мұса, Естай, Үкілі Ыбырай, Абай, Нартай, Майра, т.б. сал-серілерден арқау тартатын әншілік өнер. 19 - 20 ғасырларда айырықша дамыған домбыра күйлері өз кезегінде екі түрлі нақыштық ерекшелігімен дараланады. Бірі - кең ауқымды төкпе, екіншісі - сырлы да өрнекті шертпе күй үлгілері. Әрине, қазақ халқының музыкалық мәдениетін сөз еткенде домбыра күйлерін бұл екі дәстүрмен ғана шектеуге болмайды. Ел арасынан шыққан кәсіби күйшілердің өз үні, өз мәнері, орындау ерекшеліктері бар.

19 ғасырдың аяқ шенінен бастап қазақ музыкасы шет ел және орыс саяхатшыларының назарына ілікті. П.Георги, В.Андреев, В.Добровольский, С.Рыбаков, А.Левшин, А.Алекторов, М.Готовский, Р.Пфенниг, А.Эйхгорн, Н.Савичев секілді шығыстанушылары Қазақ музыкасы, оның көрнекті өкілдері туралы тың әрі қызықты мәліметтер жеткізді. А.В. Затаевич қазақтың музыкалық фольклорын жинап, оларды нотаға түсіріп, жүйелеуде үлкен қызмет атқарды.

XIX ғасырдың екінші жартысы Қазақстанның музыка өнерінің гүлденген дәуірі болды. Бұл кезеңде өмір сүрген көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілер мен күйшілердің шығармалары халықтың музыкалық классикасының негізін құрады. Көптеген халық композиторлары өз заманындағы білімді адамдар еді; олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб тілін білетін, бірақ өз шығармаларын нотаға түсіріп жаза алмайтын еді.[1]

XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы музыка өнерінің дамуына Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы сияқты композитор-музыканттар үлкен үлес қосты. Абай әндері қазақ халқы мен орыс халқының арасындағы бауырлас достықты нығайтуға игі ықпал етті. Пушкиннің Евгений Онегин поэмасынан аударған Татьяна хатының сөзіне шығарған Татьянаның қырдағы әні қалың елдің сүйікті әніне айналды.

Қазақ әндерін жазып алуда С. Г. Рыбаков көп еңбек сіңірді. Ол 100-ден астам ән жинады. Қазақтың ән әуендері оркестрлік шығармаларда да пайдаланылды.

Қазақтың халық музыкалық аспаптары
Қазақ музыканың үлкен бір арнасы - қобыз, сыбызғы және домбыра күйлері. Бұл үшеуінің де арнайы музыкалық қоры мол сақталған, сол себепті халық аспаптары ретінде танылады. Ал жетіген, адырна, үскірік, шаңқобыз, асатаяқ секілді музыкалық аспаптар фольклорлық сатыда ғана көрінеді. Олардың ұлттық сипатынан гөрі типологогиялық табиғаты үстем. Мысалы, бір ғана шаңқобыз аспабын кеңес дәуіріндегі халықтардың барлығынан дерлік кездестіруге болады. Музыкалық аспаптар бүгінде олардың дыбыс шығару ерекшеліктеріне сай хордофон, идиофон және аэрофон болып жіктеліп жүр.

Қазақ музыкалық аспаптары -- халық арасында кең тараған музыкалық аспаптар. Олар ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа мирас болып келе жатқан мәдени мұра. Қазақ музыкалық аспаптарының өзіне тән үні, орындаушылық дәстүрі бар. Мұның аттарын халқымыздың жыр-аңыздары мен дастандарынан,15-19 ғасырдағы орыс және шет ел саяхатшылары мен ғалымдарының еңбектерінен кездестіруге болады. Ертеде аспаптарды ағаштан ойып, түрлі өсімдіктерден,малдың терісі мен сүйегінен, мүйізі мен қылынан жасаған. Музыкалық аспаптар төрт топқа бөлінеді:

Шертпелі,
Үрлемелі,
Ұрмалы,
Сілкімелі.
Шертпелі екі түрге бөлінеді: қолмен және ысқышпен. Қолмен: домбыра және шертер, ысқышпен: қобыз.

Үрлемелі: сыбызғы, сазсырнай, шаңқобыз.

Ұрмалы: дауылпаз және даңғара.

Сілкімелі: асатаяқ және сылдырмақ жатады

Қазақ халық музыкалық шығармашылығы. Ән мәдениетінің жанрлары (еңбек, әдет- ғұрыптық, отбасылық, лирикалық, әлеуметтік- наразылық әндер, тарихи әндер және т.б.)
Еліміз тәуелсіз даму жолына түсіп, ұлттық мәдениетті өркендетуге баса назар аударылып отырған кезеңде маңызды мәселе ретінде бұрынғы мәдени-тарихи мұрамыздың маңызды компоненті - халқымыздың музыкалық шығармашылығын студенттердің жалпы мәдениетін қалыптастыру құралдарының бірі ретінде қарастыру міндеті тұр. Жалпы, білім берудің мақсатын өскелең ұрпақтың ата-бабалар жасаған рухани құндылықтарын алу мен мәдени мұрасын игеруі деп анықтауға болады. Қазақстан мемлекетінің даму процесіндегі прогрессивті функцияны оқу орындары білім берудің мазмұны тек мәдениет қалыптастырушылықтың бағыты болғанда ғана орындай алады.

Қойылған мақсаттың жүзеге асырылуы - тұлғаның жан-жақты даму үшін жағдай жасалғанда және өскелең ұрпақтың бастауыш мектептен бастап, жоғары мектептегі білім алу кезеңдерінде мәдени қажеттеліктерін жүзеге асыру және үздіксіз потенциал жағдайларын тудырғанда мүмкін болады.

Мәдениет - адамның ойлау бейнесін, өзін-өзі алу стилін анықтайтын жеке білімнің интегративті көрінісі ретіндегі, тұлғаның қалыптасқан құндылық бағдарларының нәтижесі болып табылады. Тұлғаның жалпы мәдениетін қалыптастыруда халықтың рухани құндылықтарының негізінде туындаған халық музыкасының алатын орны ерекше. Осы салада, музыка ғылымы мен өнерінің адамның тәрбиелі, тәлімді болып қалыптасуына ықпалы зор екендігіне ерекше мән берген Әл - Фарабиді, оның "Музыканың ұлы кітабы" атты еңбегін ерекше атау қажет.

Аристотель музыкаға негізгі тәрбие құралы ретінде қарап, оның адам психикасына, этикасына, сондай-ақ моральдық қасиеттерді қалыптастыруға зор ықпал ететіндігіне назар аударады.

В. Сухомлинский: "егер сәби шақта музыкалық шығарманың әсемдігін жүрекке жеткізе білсек, егер дыбыстардан бала адам сезімінің сан қырлы реңін сезіне білсе, ол мәдениеттің ешқандай құралдармен жетуге болмайтын сатысына көтеріледі... " деп, жалпы мәдениетті қалыптастырудағы музыканың ролін сәби шақтан бастап анықтаудың маңызын атап көрсеткен. [4. 125 бет]

Ұлттық мәденитіміздің қалыптасуына қазақ ағартушылары, ғалымдары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов. Ж. Аймауытовтар зор үлес қосты.

Қазақтың алғашқы ағартушы - ғалымы Ш. Уәлиханов "Қазақ фольклористикасының атасы" деп саналатыны даусыз. Ол қазақ халқының аңыздарын, эпос, шежіре, этнографиялық материалдарға жіктеп, әрқайсысына анықтама берген. "Қазақтың халық поэзиясының формалары туралы" еңбегінде жырдың мазмұны әдетте қандай болатындығын, поэзия формаларын және қобыз аспабы мен онда ойнау тәсілін көрсеткен.

ХІХ ғ. Үлкен ағартушы - педагог Ы. Алтынсарин қазақ халқының фольклоры мен этнографиялық материалдарын жинап, оларды халық тәрбиесінің құралы еткен. Ол бірінші рет, музыкалық сауат жоқ кезде, ән сабағын мектеп бағдарламасына міндетті пән ретінде енгізді. Музыка сабығында музыкалық аспаптарды, оның ішінде домбыраны кеңінен пайдалануға мән берді. Музыкалық эстетикалық білім мен тәрбиені дамытуда Ы. Алтынсариннің музыкаға қатысты жұмбақтарды көп беруі - аса бағалы тәжірибе болып табылады.

Қазақтың ұлы ойшыл ақыны, ағартушысы Абай - ұлттық мәдениетіміздегі ерекше тұлға. Оның шығармашылығына тән белгі - халық мұрасына айрықша жақын болып, оны өз шығармаларының негізі етуі.

Ал, М. Жұмабаев 1922 ж. Мұғалімдерге арналған "Педагогика" атты еңбегін жазып, онда адамның эстетикалық тәрбиесі де мәселелерін сөз етеді. Әсіресе, жас баланы эстетикалық, сұлулық сезімдерін тәрбиелеуде әдемі ән-күйлер есітіп өсуінің маңызы зор екендігіне мән берілді.

Қазақ халқының музыкалық шығармашылығы - өте бай тәрбиелік мәні бар, құнды мәдени мұра ретінде ұлттық мәдениеттің маңызды да көлемді құрамдас бөлігі болып табылады. Оның жанрларының - (аспаптық музыка-күй, ән шығармашылығы, музыкалық - поэтикалық дәстүрлері - толғау, жыр, терме, айтыс т.б.)-педагогикалық, білім берушілік, дамытушылық, тәрбиелік мүмкіндіктері орасан зор, сондықтанда ұрпақ тәрбиесіндегі маңызын ешқашанда жоғалтпайды.

"Халық музыкалық өнері - оның өзіне тән өмірге деген сезімталдығымен, шабытымен және көпшілік шеберлігінің сезімтал қасиеттері мен дағдыларының арқасында әрқашанда алда жүреді. Сондықтанда халық атты композитор көп бейнелі барлық музыка әлеміне бүкіл жан-жақтылығымен... әсер етеді"- деп, музыка танушы Б. Асафьев халық музыкалық шығармашылығының өміршеңдігін атап көрсетті.

Халық музыкасының ең көлемді жанры - аспаптық шығармашылығы. Күй - қазақтың рухани мәдениетінің аса маңызды да үлкен саласы. Қазақтың ұлы жазушысы М. Әуезов: "Жалпы музыка атаулы нәрсе елдің сезім байлығы мен ішкі жаратылыс қалпын білдіретін болса, солардың ішіндегі ең толғаулы, ең терең сырлысы - күй" дейді. [6. 87 бет]

Халық музыкалық шығармашылығыының тағы бір үлкен саласы - ән өнері. "Халық әндерінің тардымды келетіні, жүрегіңе қона қалатыны, олардың баста өнер қуу мақсатында шықпай, табиғилық жағының басым болуында. Халық әндерінің үлкен қазына екендігі де осы қасиетінде, сол әндерде халық өмірінің сәулесі болуында", - дейді А. Жұбанов "Замана бұлбұлдары еңбегінде".[5. 68 бет]

Музыкалық - поэтикалық дәстүрдің бір жанры - терме. Ол халық шығармашылығындағы тақпақ-сазды речитативті әннің бір түрі. М. Ахметов "Қазақтың халық творчествосында осы айтылып отырған рекчитативтік стильдің негізгі даму эпрстық жырлармен байланысты. Жырдың мазмұнын жеткізу үшін пайдаланылатын халық арасындағы терме, желдірме секілді ән түрлері осы эпоста қолданылып, пайда болғанын көреміз",- дейді. Ал, поэзиялық тұрғыдан алғанда, терме - насихат, өсиет ретінде белгілі бір әуен - ырғақпен орындалатын өлең түрі болып табылады. Халық музыкалық шығармашылығының тағы бір дәстүрлі жанры - толғау. Онда ой толғанысын, уақытқа, заманға, құбылысқа козқарасын ақын сөзді әуенмен сүйемелдей отырып білдіреді. Музыкалық-поэтикалық дәстүр жанрына айтыс та жатады. Ол эпостан гөрі нақты өмірге жақын тұрған, түрлі өнердің басын біріктіріп тұрған құпиялылығымен ерекшеленеді. Қазақ халқының музыкалық шығармашылығы көптеген ғылыми зерттеулер обьектісі болды. Халық шығармашылығын қолдану арқылы музыкалық - эстетикалық тәрбие беру саласы көптеген ғылыми еңбектерде зерттеліп, бірқатар кешенді іс-шаралар жүзеге асырылды. Дегенмен де, студент жастарымыздың жалпы мәденитін қалыптастыру мақсатында, олардың халық музыкалық шығармашылығына деген қызығушылықтарын қалыптастыру міндеттерін жүзеге асыру үшін, халық музыкалық шығармашылығы құралдарымен эстетикалық тәрбие беру саласындағы зерттеулер өз көкейкестілігін, әсіресе, қазір жастарымыздың рухани жұтаңдығы аса сезіліп тұрған уақытта өз маңызын жоғалтпауы қажет.

Жалпы білім беретін мектептердегі музыка сабақтарының мақсаты-рухани мәдениеттің аса қажетті бөлігі - музыка мәдениетін тәрбиелеу болып табылады. Ендеше, жоғарыда атап өткен музыка мәдениетін біз ұлттық музыка мәдениеті деп нақтылар едік. Әрине, бұл ұйғарымнан біз тек ұлттық тар шеңберде қалып қояды екенбіз деген қате ұғым қалыптаспауы керек, өйткені ұлттық бастауға негізделген тәрбие ғана жеке тұлғаның өз ерекшелігін сезініп, түсінуі арқылы басқаныңда ерекшеліктерін сыйлауға үйретеді. Әр халықтың ең тамаша туындылары өзінің өмірлік мәнін жоймай ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып мәңгілік мұра ретінде ғасырлар бойы жасай береді. Осылайша бүкіл әлемдік мәдениеттің аса қажетті бөлігі-музыка мәдениетімен тәрбиелеу болып табылады. Белгілі түріктанушы Л.Н.Гумилев "Өзіңнің тарихыңды жете білмей, оған деген көзқарасыңды әбден анықтай алмай отырып, мәдениетіңді де ешқашан дамыта алмайсың"- деген. Ендеше, жоғарыда атап өткен музыка мәдениетін біз ұлттық музыка мәдениеті деп нақтылар едік.

Әрине бұл ұйғарымнан біз тек ұлттық тар шеңберде қалып қояды екенбіз деген қате ұғым қалыптаспауы керек, өйткені ұлттық бастауға негізделген тәрбие ғана жеке тұлғаның өз ерекшелігін сезініп, түсінуі арқылы басқаның да ерекшеліктерін сыйлауға үйретеді. Осылайша бүкіл әлемдік мәдениеттің қазынасынан орын алып, адамзат игілігіне айналатыны белгілі. Ендеше, жалпы білім беретін мектептің музыка бағдарламасының мазмұны оқушыларды ұлттық пен әлемдік мәдениеттің өзара диалектикалық бірлігі мен байланысын түсіне білуге бағдарлауы қажет. Осыған байланысты "Елім-ай", "Мұрагер "және т.с с. Бірқатар бағдарламалар жасалынғанымен, өкінішке орай, олар жүйелі түрде қолданылмауда. Жалпы білім беретін мектептердегі пән мұғалімі өткізетіндіктен немесе өз маманы бере тұра, оның кәсіптік даярлығы (әдістемесін жақсы білмейді), нашар болатындықтан арнайы жабдықталған музыка кабинетінің (музыкалық аспаптар, фонотека болмауы) және т.б. себептерге байланысты, қазіргі колледж, университеттердегі оқып жүрген студент жастардың жалпы мәдениеті көп жағдайда, әсіресе ауылдық жерлерде сын көтермейді деуге болады.

Олардың өзін-өзі алып жүруі, қарым-қатынас, сыртқы түр-тұлғасы, сөз саптау мәнері, білімі, ойлау деңгейі, музыкалық, эстетикалық, көркемдік талғамдары және тағы сол сияқты тұлғаның мәдениеттілігінің көрсеткештерінен тәрбиедегі оқылықтар білініп тұрады. Жалпы білім беретін мектептерде өтілетін педагогикалық іс-тәжірибе барысында да біз студенттерге мектепте үйретілуі, тәрбиеленуі қажет қарапайым қағидаларды басынан бастап үйретуге мәжбүр боламыз. Мұнан шығатын қорытынды - халық музыкалық шығармашылығының мол педагогикалық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, студенттердің жалпы мәдениетін қалыптастыру міндетін алғы кезектегі мәселе ретінде қою.

Қорыта айтқанда, оқушы-жастардың жоғарғы ғылыми деңгейде халық музыкалық шығармашылығын қолдану арқылы эстетикалық тәрбие беру және әдістемелік қамтамасыз ету процесі мен оның іс жүзінде орындалмауының арасында алшақтықтың болуына байланысты, оқушы-жастардың халық музыкалық шығармашылығына деген қызығушылықтарын қалыптастырудың көп сатылы білім беру жүйесі жағдайына арналған біртұтас, ғылыми негізделген тиімді концепцияны әзірлеп іс - тәжірибеде жүзеге асырған жөн.
Ән мәдениетінің жанрлары
Қазақ әндерінің жанрлық сипаттамасы ретінде оқыту тәжірибесінде этномузыкатанушы - Б.Ерзаковичтің тұжырымдамасы қолданылып келеді. Ғалым өзінің Қазақ халқының ән мәдениеті еңбегінде мынадай жанрлық анықтамаларды келтіреді:1. Тұрмыс-салт әндері. Күнтізбелік әндер-жыл өлеңдері, емдік-жоралық әндер - Бәдік, Күлапсан, жан-жануарларға арналған әндер;2. Әулеттік-жоралық әндер. Той әндері - Жар-жар, Беташар, Той бастар, Сыңсу, Қоштасу, қазаға (өлімге) байланысты әндер - Естірту, Жоқтау, Көрісу;3. Тұрмыстық-отбасылық әндер. Насихат өлеңдер, балаларға арналған Бесік жырлары, тұсау кесу, бесікке салу тақпақтары;4. Еңбек әндері. Киіз үй құрғанда, көрпе тігу, киіз басу кезінде айтылатын әндер;5. Лирикалық әндер. Туған жер, махаббат әндері.6. Әлеуметтік қарсылық әндері. Көкшолақ, Сараның әні, Ақбөбек т.б.7. Тарихи әндер. Елім-ай, Құты қатты патшаның т.б.Халық әндерін мұндай жанрларға бөлудің тым саяси реңк алғаны кейінгі зерттеулерде айтылып жүр. Б.Ерзакович сөз жоқ, халық әндерінің жанрлық тұғырын дәл таныған, дегенмен әндердің бөлінуінің дәстүрлі формалық түрлері анықталмай отырғаны да рас. Ж.Кәрменов халық әндерінің екі томдық жинағын шығарғанда кеңестік кезеңдегі ән мәтіндерінен арылу керектігін баса жазды, сонымен бірге әндердің күрделілігі мен формасын жанр ретінде ұсыну қажеттілігі айтылды. Мұндай пікірді А.Алматовтың зерттеулерінен де кездестіруге болады. Осы орайда ән жанрларын мынадай топтарға бөле қараудың ыңғайы бар сияқты:1. Романс тектес әндер - Ақбақай, Жиырма бес, Япурай, Ғайни т.б.2. Сатиралық-юморлық әндер - Он алты қыз, Ағашаяқ, Құлбай бай т.б.3. Қара өлеңге құрылған әндер - Сәулем-ай, Еркем-ай, Қамажай, Жеті арал жерім-ай т.б.

Қазақтардың күнтізбелік- дәстүрлік әндері
Наурыз, Жарапазан,т.б
Фольклорист-ғалымдар жыл маусымдарына байланысты әндср бастапқыда тек табиғатқа еліктеу, табиғатты сол байқаған құбылысты қайталауға мәжбүр ету үшін ғана еліктеу болған деп есептейді.

Табиғаттағы айтулы кезенді атап өтетін әндердің бірі -- Наурыз әндері дедік. Бұл әндерде көктемгі мал төлдетуге құттықтаулар болған, жерден өніп шығатын өнімдердің мол болуына, өрістегі шөптің жайқала шығуына тілектестік білдірген. Жаңа жылдық әндердін ішінде біреуінде табысқа жетуге, бақытты болуға және т.б. дәстүрлі тілектер айтылады. Сонымен бірге оларда еңбек процесінің элементтері айқын көрінеді.

Жыл маусымын айқын көрсететін әндердің бірі Жыл өлеңі бола алады. Бұл әнде тышқан жылы туған адамның қу да тапқыр болатыны өсиет түрінде айтылған.

ЖЫЛ ӨЛЕҢІ

Туғандар, қысына тышқан жылдың қамсыз болма,

Азабын ол кемулі болсын ірге.

Туғандар тышқан жылғы қу келеді,

Талайды бойға сенген сүріндірген-ай.

Қазақтың әдет-ғұрып мәдениетінде жарапазан, жарамазан тәрізді өзгеше құттықтау әндерінің өздеріне назар аудартады, тындаушының ынта-ықыласын тудырары хақ. Бұл әндер көне заманнан бері Орта Азия халықтары арасында орындалып келген, сонан кейін жарапазан мұсылман мерекесі -- Рамазан уақытында орындалатын болған. Бір топ жас жарапазан айтып үй-үйді аралаған, үй иелерін құттықтаған, олардан сыйлық алған. Әнді орындаушылар жарапазаншылар, жарамазаншылар деп аталған. Жарапазан әндерінде үй иелеріне аман-саулық, оты мол, жайылымы, мал-жанның көп болуы және т.б. тіленген.

АЙТАМЫН ЖАРАПАЗАН ЕЛІҢІЗГЕ

Айтамын жарапазан еліңізге

Байлаңдар бір орамал белімізге.

Байласаң бір орамал белімізге,

Барамыз мақтап, мақтап елімізге.

Қайырмасы:

Оразаң қабыл болсын, ұстаған жан,

Әсіре мазан, сайра мазан,

Оразаң қабыл болсын ұстаған жан.

Сонымен бірге Рамазан айында (мұсылмандар ораза тұтатын кезде) айтылатын жарапазан деп аталатын әдет-ғұрып әңдерінде бәрінен бұрын діни нанымдар бой көрсетіп қалады. Оларда ислам дінінің тақырыбы болғанымен халықтың көне дөуірдегі (VІІ-VІІІ ғ.ғ.) әдеттерінің, ғұрыптарының іздері айқын керінеді. Жарапазан әндерінде отбасына аман-саулық, мал-жанның көбеюі туралы көптеген жалпылама тілектермен қатар тұрақты рефрендер түріндегі пайғамбардың қырық серіктерінің біріне сиынуды, Құраннан келтірілетін лә Илахи ил Алла -- Алладан басқа төңір жоқ деген сөздерді де үнемі кездестіруге болады.
Еңбек, әдет- ғұрыптық әндер
Малшылардың бәдік тәрізді, әдет-ғұрып әндерінде де алуан түрлі тақырыптар бар. Солардың бірі - бәдік деп аталатын әндер. Қазіргі кезде қазақ халқының тұрмыс-салтынан мұндай әндерді кездестіру қиын. Арбау-байлау әндерінің ішінде Бәдік, Күләпсан сияқты әндер кездеседі. Бәдік малдан ауру-сырқатты қашыру үшін айтылатын болған. Күләпсан дейтін ән арбау-байлау әндерінің, емдеу әндерінің қатарына жатады. Бұл әндерді айту арқылы яғни арбау, үшкіру жолымен, қазіргіше айтсақ, магиялық-сиқырлық жолмен мал мен адам денесінен ауруды, сырқатты, кінәратты қууға болады, жазуға болады деп сенген халық. Қазақ халқы өлеңмен, әнмен, арбау, бәдік айту, жырлау жолымен табиғаттың дүлей күшін бағындыруға, сиқырлауға болады, құрғақшылық кезінде күн жаудыруға, апаттан құтылуға болады деп сенген.

Төменде мысал үшін келтіріліп отырған Бәдік атты өлеңде бейнелі түрде малдая пышаққа көшуі, жұрттан аулақ кетуі керектігі айтылған.

БӘДІК

Пышаққа көш, ағатай, пышаққа көш,

Қойдан қойға жүгірсін тұсаққа көш-ай.

Жайыңды одан көшер мен айтайын,

Отырған әріптесті құшақтай кеш-ай.

Бұрма, бәдік тағы да, бұрма, бәдік,

Босағада бұрылып тұрма, бәдік.

Бұрылып босағада тұрсаң, бәдік,

Көңіліне иесінің келер кәдік-ай.

Арбау-байлау әндеріне жоғарыда айтып кеткеніміздей, Күләпсан дейтін ән мысал бола алады. Күләпсан -- желшешек сияқты балаларда кездесетін сырқаттың аты. Мұндай әндер әдетте өздерінің атқаратын қызметтері жағынан емшілік, арбау-байлау әлеңдері сияқты дәрігерлік-төуіптік әндер қатарына жатады. Қазақтардың тұрмыс-салттарында жылан шағуға қарсы арбау, бақсы-шамандардың арбау-үшкіру-бақсы сарыны дейтін болған. Тұрмыста сүйекпен бал ашу (әдетте жауырынмен бал ашу) қолданылған. Сүйекпен бал ашушыларды қазақ халқы арасында жауырыншылар деп атаған. Зерттеушілердің атап көрсеткеніндей, арбау ән-өлеңдсрі халық медениетінің өте көне түрі болып табылады, ескі әдет-ғұрыптар қатарына жатады, бұл өзі алғашқы мағынасында да, тура мағынасында да фольклор болып табылады. Арбаулар әдеттс утилитарлы яғни пайда келуін көздейді, олар тұрмыс-салтпен байланысты, көп жағдайда белгілі бір практикалық мақсатқа жетудің құралы болып табылады. Арбау -- әнінің ықпалды, әсер ететін күші оның сөздік формуласында яғни дүғалық сөзінде, қазақ халқының тұрмыс-салт мәдениетінде, соның ішінде бәдікте, сол сияқты Күлөпсан өлеңінде әдет-ғүрыптың сиқырлы-магиялық мән-мазмұны тұрақты түрде қайталанатын кеш, көш сөзіне жинақталған. Халық, өлеңді айтушы осы сөзді қайталау арқылы ауруды басқа жерге көшіруге болатынына сенген сияқты, мұны Күләпсан ән-өлеңінен айқын көруге болады.

КҮЛӘПСАН

Күләпсан кешкелі отыр,

Арқаға кеш жаралган!

Қарағайдан жаңқаға көш!

Таппасаң жайлауыңды,

Және айтайын жүгірген

Қойдан қойға марқаға көш!

Көш, кош, көш!

Көптеген халықтардың арбау өлеңдеріңде сөздерінің функциялары жағынан типологиялық ұқсастық бар. Орыстың әдет-ғұрыпындағы түп-тамырлары іздестіре келіп ғалымдар, мысалы, ...арбаулар дегеніміз белгілі әдет-ғұрыпқа қосақталған немесе өз алдына жеке тілек болып табылады, соның өзінде орындалуға тиіс тілек қазақтың бәдік, күләпсан деп аталатын арбауы әндері мен басқа да әдет-ғұрып өлең-жырларында, мысалы, Айдаһар жыландардың арбауы дейтін өлеңде де халықтың, жеке адамның арбауы арқылы (сөзбен және сиқырмен) жануардың, малдың денесінен ауруды қууға болатындығы, адамды сырқаттан емдеп жазуға болатындығы жөніндегі сенімі айқын көрініп тұр.

Бұдан бұрын айтқанымыздай, табиғат құбылыстарын арбау әндері де образды символиканың жалғасы болып табылады. Осындай ән-өлендерді айту арқылы халық еңбегіне сәттілік туғызуға, мысалы, құрғақшылық жылдары жаңбыр жауғызуға тырысқан.

Отбасылық, тұрмыстық әндер
Бесікке салу -- нәрестені алғаш бесікке бөлеу рәсімі. Бесікке саларға шақырылған ауыл-үйдің әйелдері шашуын, жол-жоралғысын ала келеді. Баланы алғашқы бөлеу үлгілі ұрпақ өсірген қадірменді әйелге тапсырылады. Ол өзінен басқа тағы бір-екі келіншектің көмегімен бесікті жабдықтайды, сәбидің әжесі не шешесі түбектің тесігінен балаларға тәтті үлестіреді. Осыдан кейін бесікті отпен аластап, баланы бөлейді. Бесікке салған әйелдерге көйлек, жаулық сияқты сый тартылады. Үлкендер батасын беріп, баланың ер жетуіне, ананың үбірлі-шүбірлі болуына тілектестік білдіреді. Және Бесік жыры айтылады:

Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Шебер болар ма екенсің?
Таңдайларың тақылдап,
Сөзіңді жұрт мақұлдап,
Шешен болар ма екенсің?

Тағы бір нұсқасы:

Әлди-әлди ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін.
Байқұтанның құйрығын
Жіпке тағып берейін.

Тұсаукесер - сәби қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым.

Тұсаукесер.jpg
Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Бұл ала жіп аттамасын деген ұғымнан шыққан. Сол жіппен баланың аяғын тұсап, оны жүріс-тұрысы ширақ әйелге қидырады. Сүріншек, жайбасар адамдарға баланың тұсауын кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата-анасы тұсау кесушіге кәдесін береді. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5 м ала жіп, өткір қайшы немесе пышақ.

Тұсаукесердің жібін дайындаудың бірнеше түрлері, жолдары, сенімдері де бар. Көбейіп, көгере берсін деп көк шөптен есіп жасайды. Бай болсын деп малдың тоқ ішегінен де өреді. Адал болсын деп ала жіптен де жасайды.

Тұсау кесу тойына ауылдың қыз-келіншектері, әжелер шақырылады. Ет асылып, шай қайнатылады. Тойға келгендер шашуға құрт, май, тәтті тағамдар, балаға ойыншық, асық, сылдырмақ, т.б. әкеледі. Бұдан кейін 2 - 3 жасар балаларды жарыстырып, озғандарына бәйге береді. Балаларға өлең, жыр, тақпақ, жаңылтпаш айтқызады. Той тарқарда әжелер тойдан немерелеріне сарқыт деп қалталарына тәтті, бауырсақ, құрт-ірімшік салып алады. Тұсау кескен әйелге көйлек немесе аяқ киім сыйлайды.

Үйлену дәстүрінің әндері
Сыңсу, Жар жар, Беташар, қоштасу, т.б

Сыңсу - қыз ұзату дәстүріне байланысты туған тұрмыс-салт жырларының бірі.

Бұл - қыздың ұзатылар алдындағы ел-жүртымен, ағайын-туыс, құрбы-құрдастарымен, туып- өскен жерімен қоштасуы ретінде айтылады. Сыңсуды ұзатылатын кыздың сіңлілерімен не жеңгелерімен үй-үйді аралай жүріп белгілі әуенмен айтатын болған. Сыңсудың өлеңін ақындар немесе қыздардың өздері шығарған. Ұзатылып бара жатқан қыз сыңсу арқылы жұртқа өзінің мұңын, қайғы-қасіретін жеткізген. Сыңсуда қыздың жеке басының мұңы әлеуметтік мәселелерімен ұштасып, ескі әдет-ғұрыпты әшкерелеумен қатар қоғамдық ортаның, азаттық аңсаған әйелдер көзқарасы білдірілген. Сыңсудың өлеңі құрылысына қарай 7, 8, 11 буынды болып келген. Қазіргі кезде негізінен қыз ұзатылып кетіп бара жатып, туған-туыстарымен қоштасу барысында айтылады. Қыз өзінің ішіндегі бар сағынышын шығарып, жұртына кетеді.

Жар-жар -- қазақ тұрмыс-салт жырларының ежелден келе жатқан жанрлық түрінің бірі. Ол қыздың ұзатылатын тойы аяқталып, аттанар алдында орындалады. Күйеу бастаған жігіттер жағы атқа мініп келіп, отау үйдің сыртынан жабықты ашып өлең бастайды.

Сәукелесін киіп отаудағы шымылдық ішінде отырған қалыңдықты қоршаған жақын жеңгелері мен бойжеткен құрбылары қыздың атынан жауап өлең айтады. Осылай айтыс түрінде орындалатын жауаптасу өлеңінде қыздар жағы оң жақта еркелеген қыз ғұмырдың өтіп бара жатқанына, өмірдің өткіншілігіне өкініш білдіреді. Жат жұртқа барғанда ата-анасы мен туған-туысқандарының, құрбы-құрдастарының орыны толмайтындығын өлеңге қосып, әлі де болса ойнап-күліп жүре тұруға мұрша бермей аттандырып жатқан ата-анасына наразылығын білдіреді. Өз кезегінде жігіттер жағы ерге шығып, бала сүйіп, түтін түтетудің атадан қалған жол екендігін айтып, ол жаққа барғанда қайын жұртының туған-туыстарын жоқтатпайтындығын айтады. Жігіттер жағы "Алып келген базардан қара насар, жар-жар-ау, Қара мақпал сәукеле шашың басар, жар-жар-ау, Мұнда әкем қалды деп қайғырмаңыз, жар-жар-ау, Жақсы болсаң, қайын атаң орын басар жар-жар-ау" десе, қыздар жағы "Есік алды қара су майдан болсын, жар-жар-ау, Ақ жүзімді көргендей айнам болсын жар-жар-ау. Қайын атасы бар дейді осы қазақ, жар-жар-ау, Айналайын әкемдей қайдан болсын, жар-жар-ау", -- деп сызылта әндетіп айтатын өлең мәтіні, көбінесе, бір-біріне ұқсас болып келеді. "Жар-жар" сөзі дағдылы қайталанып келіп отыратындықтан да өлең осылай аталып кеткен. Қазақстанның кейбір өңірлерінде оның орнына "үкі-ау", "ай-ау" сияқты тіркестерді қосып айтатын жағдайлар да кездеседі. Өлең мәтіні 11 буынды қара өлең үлгісімен немесе 7 -- 8 буынды жыр ағымымен айтылады. Өлеңнің алғашқы екі жолы, көбінесе, ұйқас үшін алынған, тұспалды білдіретін мазмұнда болады, негізгі ой үшінші, төртінші жолда айтылады. Әдетте, Жар-жарда дәстүрлі қоғамның адамгершілік ұстанымы жырланады, оның мәтінінде қалыптасқан дүниетанымды бұзатындай жаңа шумақтар сирек болады. Кезектесіп, көп дауыспен айтылатын Жар-жар табиғатында ойын-сауықтық сипаттар басым болады да, оның орындалу мәнері дала сахнасындағы театрландырылған көріністі елестетеді. Ғұрыптық салт бойынша Жар-жар айтып болған соң жігіттер отау үйдің үзігін сыпырып тартып әкетеді. Бұл отаудың жігіт жұртына көшірілетінін, қыз ғұмырдың аяқталғандығын, қыздың көп ұзамай аттанатындығын білдіретін салт. Жар-жар өзінің мәні жағынан өнегесі мол, өміршең жанр болып есептеледі. Қазіргі заманғы үйлену тойындағы Жар-жар жаңа мазмұнға ие болған, оған ақын-жазушылар жаңа сөз жазып, жаңа әнмен жас жұбайлар тойында міндетті түрде орындалатын өнер туындысына айналған. Соның әсерінен ескі салт дәстүрлер өз орындарын жоғалтып жатыр.

Беташар -- қазақтың келін түсіргенде жасалатын салтының бірі. Дәстүрлі беташар, әдетте, тойға жиналған халық тарқар кезде өткізілген.

Беташар.jpg

Шымылдық ішінде отырған келіннің басына орамал жауып, той өтіп жатқан үйдің ең жақын, үлгілі келіндері екі жағынан қолтықтап алып шығады. Беташардың тәрбиелік мәні зор болғандықтан, келіншектің екі жағына тұратын әйелдер жесір, жеңілтек, т.б. болмауы қатаң ескеріледі. Орамалдың теңге түйілген ұшын домбыраның мойнына не таяқтың ұшына байлап, жырау беташар жырын бастайды. Ол шаңыраққа жаңа түскен келінге ата-енесін, үй-ішін таныстырады, қандай туысқандық жақындығы бар екенін, беделін, қадір-қасиетін шебер тілімен жеткізіп, әрқайсысына жеке-жеке сәлем жасатады. Сәлем алған адам жас келінге беретін сый-сыяпатын атайды. Мысалы, сол шаңыраққа жақын ауқатты туыстары құлынды бие, енді біреулері отауға тігетін киіз үй, т.б. берген. Дәстүр бойынша, жаңа түскен келінді беташар жоралғысы жасалмастан бұрын қыз-келіншектерден басқа ешкім көрмеген. Келіннің бетін ашушы жас келінді ауылдың ардақты адамдарына, күйеуінің ағайын-туыстарына таныстыру шумақтарын өзінше суырып салып айтуы шарт. Ол үшін жырау не ақын екі-үші күн (кейде 10 -- 15) бұрын сол оттың басына келіп, дайындық жасаған. Үй иесі оның бет ашқан еңбегіне беретін сыйлығын (ат, түйе, бірнеше уақ мал, т.б.) алдын-ала атап қоятын болған. Егер оның айтқандары көптің көңілінен шықса, онда сол үйдің ең қадірлі адамы, туысы саналған. "Келіннің бетін кім ашса -- сол ыстық" деген мәтел де осыдан туған.[1]

Беташар рәсімі
Беташар айтылып болған соң сол үйге туыс жасы үлкендер, көрші-қолаңдар жас келіннің қолынан "шәй ішу" рәсімін өткізген. Бұл кезде жас келінге өзіне тетелес сол үйдегі не жақын абысыны көмекке келген. Абысын-ажын арасындағы болашақ татулық осы арадан басталған. Осы бірінші дастарқан үстінде келіннің жүріс-тұрысына, мінез-құлқына, т.б. назар аударылып, ол алғашқы сыннан өткен. Соңынан жасы үлкен, халыққа қадірлі қария келінге бата берген. Қазақтың беташар салты жаңа заманға да бейімделіп, жалғасын табуда. Қазіргі кезде беташар салты той асының алдында өткізіліп жүр. Бұл туралы мақала Әуезовтің Қазақ халқының эпосы мен фольклоры деген зерттеуінің ішіне кірген тараулардың бірі. Зерттеуші салт өлеңдерінің құрамында беташардың алатын орнын, мазмұндық ерекшелігін анықтаған. Беташардың қандай жағдайда, қашан, қалай айтылатынын сөз ете келіп, Әуезов бұл өлеңнің танытқыштық, тәрбиелік және керкемдік мәнін ашқан; мұның тұрақты мәтіні (тек- сі) болатыны, онда қазақ отбасында жаңа түскен келінге арналатын өсиет пен міндет іріктеліп керсетілетіні; жас келіннің жаңа келген елінде әдепті, еңбекшіл, өнегелі, үлкен мен кішіге ізетті болуға тиістілігі ғибрат, ескертпелерінде берілетіні айтылған (ел-жұртына жақ, келін, ата-енеңді бақ, келін, кісі келсе, үйіңе, киізіңді қақ келін... өзіңнен үлкен адамның, бетіне тіке қарама... сәлекет боп отырма, еркектей боп жүгініп, бір тізелеп жөн отыр, төмен қарап бүгіліп, қатты қылып сөйлеме, ақырын сөйлемңдіріп...). Беташар өлеңінде отбасындағы үлгілі әйел қандай болуы керектігі туралы хапықтың ғасырлар бойында қалыптасқан әдеп нормалары, өнеге тізбегі,адамгершілік дүниетанымы, әйелдердің адам тәрбиесіндегі айрықша орны көрініс тапқан. Қазірге дейін айтылып, қажетке жарап келе жатқандығы бұл өлеңдердің өміршеңдігін көрсетеді.[2][3]

Әлеуметтік- наразылық әндер

Әлеуметтік наразылық әндер ерте кездегі саяси және де әлеуметтік теңсіздік пен зорлық зомбылықтарға қарсы қарсы халықтың, сал серілер мен ақын жыршылардың ашына шығарған туындылары. Көкшолақ, Сараның әні, Ақбөбек, Ақсиса, тб
Мысалы:
Жаяу Мұса Байжанұлының Ақ сисасын білмейтін исі қазақ жоқ шығар. Бұл -- қазақ музыкасының алтын сандығындағы сүбелі олжаның бірі. Жалпы, Ақ сиса -- өз уақытындағы қоғамдық бүлік пен күрестің гимніне айналған атышулы ән. Оның шығу тарихы туралы түрлі пікірлер айтылады.Ауылының қасынан өтіп бара жатқанда, Шорманның жуандары мінген атын тартып алып, өзін соққыға жығады. Бірақ ақын жуандардың мұндай зорлығынан жасқанып, жасымайды. Шорман тұқымының зорлық-зомбылығына деген ыза-кектің әсерінен композитордың Ақ сиса әні дүниеге келеді деген деректер бар. Әркім әртүрлі айтады. Дегенмен бұл классикалық шығарманың теңсіздік, зорлықшылық үстем тап өкілдеріне деген ызадан өрілген әлеуметтік маңызы зор. Тек Шорман жуандарын ғана әшкерелеп қоймай, қазақ даласындағы феодалдық тұрмыс жағдайды сынайтын әуезді туынды. Алайда қазіргі күні көк жәшіктен күрескер ақынның ыза-кегінен туындаған әнді заман ағымымен өңдеп селтеңдетіп қойғанын да жасырмау керек

Тарихи әндер
Ерте кездегі тарихи оқиғаларға қарай шығарылған әндер.
Елім ай, құты қатты патшаның, т.б әндер баршылық.
Елім-Ай - жоңғар шапқыншылығының ауыр кезеңіндегі (1723-1725) қазақ халқының басына төнген қауіп-қатер, азап-қиыншылықты, боскан елдің мұң-зарын толғайтын тарихи сазды өлең.

Ол соңғы кездерге дейін халық өлеңі деп танылып келді. Кейінгі зерттеулерде оның нақты авторы - Қожаберген жырау Толыбайұлы делінеді. Қаратаудың басынан көш келеді өлеңін ең алғаш рет баспасөзде жариялаған - М.Тынышбаев. Бұл жырды кейінірек А.Байтұрсынұлы, Ж.Досқараев, Ә.Кекілбаев пен М.Мағауиндер де жариялаған. Фольклор- танушы М.Оразаев тапсырған нұсқаны Ы.Дүйсенбаев зерттеген. Осы тарихи өлең туралы С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, Н.С.Смирнова, Б.Уакатов, Г.Турсыновалар мақалалар жазды. Кейбір зерттеулерде (М.Оразаев нұсқасында) жырдың авторы ретінде арғын Топыш ақынның аты аталады, алайда мұндай кісі туралы дерек жоқ. Жыр өзінің жүрек тербейтін мазмұнымен қатар, әдемі де әуезді әуенге құрылған.[1]

ХІХ ғ. 1- жартысындағы қазақ кәсіптік- халық музыка мәдениеті
19 ғ. Таман ғана қазақ музыкасы өзін шектеген дін мен дәстүрлерден арылып, дербес көркемдік шығарма ретінде дами бастаған. Бұл кезең - шын мәніндегі ұлттың рухани жаңаруы, аспапты, әндік, ақындық өнер сияқты негізгі халықтық өнердің даму кезеңі болды. Қазақстанның байтақ территориясында әртүрлі дербес кәсіби композиторлық және орындаушы мектептер пайда болды, әрбір аймақ өз ерекшелігін сақтап отырды. Мысалы, Батыс Қазақстанның территориясы домбыралық күй - төкпені дамытудың орталығы болып есептелсе, Сарыарқа аймағы (Орталық Қазақстан) - әндерді орындаудың орталығы, оңтүстік-батыс аймақ (Қармақшы ауданы) эпостық жырды баяндаудың бай тәжірибесін сақтаған, ал Жетісу өңірі - айтыс дәстүрін - айтысушы ақындардың жарыс өнерін дамытады. Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Қазанғап, Дина, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Естай, Ыбырай, Нартай, Мәди, Мұхит, Абай, Кенен Әзірбаевтың есімдері тек қазақ мәдениетіне ғана емес, әлемдік музыка мәдениетіне енді. Бұлар - қазақ музыка мәдениетінің шоқ жұлдыздары болып табылады. Олар халықтық музыканы дамытты, дербестіктерін сақтады, халық арасында үлкен құрметке ие болды.

Үздіктердің ішіндегі үздігін халық - сал, сері деп атаған. 19 ғасырдағы кәсіби музыканттардың шығармашылық қызметі орындаушылық және композиторлық саламен ғана шектеліп қойған жоқ, олар көркемдік баяндаудың барлық түрін - поэтикалық импровизация, шешендік өнер, нәзік вокальдық техника, музыкалық аспаптың құлағында ойнау, театр мен цирктік өнер ойынының элементтерін қамтиды, бұл Батыс Европаның орта ғасырлық музыканттары - жонглерлер, трубадурлар, труверлер, мейстер - миннизингерлермен ұқсастығы бар.

Қазақ ән шығармашылығының көрнекті өкілдері: Біржан Қожағұлұлы, Жаяу Мұса Байжанов, Ақан сері Қорамсаұлы

Қазақ ән шығармашылығының көрнекті өкілдерінің бірі - Біржан сал Қожағұлұлы
Біржан сал Қожағұлұлы - Қазақ халқының әйгілі әнші-композиторы, ақын. Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданына қарасты Жаңажол ауылында 1825 жылы дүниеге келіп, 1897 жылы Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданына қарасты Қожағұл бүркеуі деген жерден топырақ бұйырған.

Біржан сал алғашқыда Қызылжардағы екі жылдық орыс-қазақ мектебін оқып бітірген. Сонсоң, осындағы медресеге оқуға түседі. Оның өнер жолына біржола бет бұруы осы медреседен басталады. Өйткені, медреседе ұстаздық еткен Имағамбет Ырғызбекұлы, Көрпеш Бахрамұлы деген кісілер төңірегіне аттары мәлім, өнерпаз адамдар болған.

Біржан сал қазақ халқының әншілік өнерін толыстырып, байытып, соны белеске көтере алған әйгілі композитор. Әрбір үлкен дарын иесі сияқты, ол қазақ ән өнеріне өзіндік өрнек салып, өзіндік дара ән мектебін орнықтырып кетті. Өзі ғұмыр кешкен заманның тарихи-әлеуметтік ахуалы, салт-дәстүрі, адамгершілік-ізгілік қасиеттері, әсіресе, адам сезімінің алуан толқыныстары оның әндері арқылы сұлу сазбен, асқақ рухпен бедерленіп отырады. Ақтентек, Біржан сал, Айбозым, Алтын балдақ, Айтпай, Көкек, Жоныпалды сияқты әндері қазақ ән өнеріне шырай беретін, шоқтығы биік асыл туындылар.

Біржан салдың сан-сала өнерпаздық қырының бірі - оның айтыскерлігі. Біржанның айтыс ақыны ретіндегі тегеурінді дарыны ақын Сарамен айтысында жарқырай көрінеді. Біржан-Сара айтысы қазақ сөз өнеріндегі қанатты шабыттың, эстетикалық биік өренің жарқын үлгісі болып табылады.

* *

Біржан сал ел аралап, жолаушылап келе жатып шөлдеген соң, бір кедейдің қараша үйіне ат басын бұрыпты. Үй сыртына жақындап келіп, Кім бар-ау? деп дыбыс берген екен, іштен жұпынылау киінген бойжеткен қыз шығады. Біржан сал шөлдегенін айтса, Үйге кіріңіздер деп ықылас білдіріпті.

Жасауы жұтаңдау қараша үйдің төріне шығып, Біржан сал тізе бүгеді. Қыз босағада тұрған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ халық музыкасының бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тəрбие берудегі мүмкіндіктері
Қазақ халық музыкасы арқылы мектепалды даярлық тобы балаларына патриоттық тәрбие берудің әдістемесін жасау
«Қазақ халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру»
Қазақ халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру әдістемесін жасау
XХ ғасырдағы батыс еуропа музыкасы
XIX ғасырдың екінші жартысы Қазақстанның музыка өнерінің дамуы
Қазақстан мектептеріндегі музыкалық білім (1920-1960жж.)
19-ғасырдағы қазақ музыкасы. 20-ғасырдағы қазақ музыкасы
Абай атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясы
Балалар композиторлары
Пәндер